Текст книги "Уч бақалоқ"

Yuriy Olesha
Uch baqaloq

BIRINCHI QISM
DORBOZ TIBUL

I BOB
DOKTOR GASPAR ARNERINING BEHALOVAT KUNI

Sehrgarlar zamoni o‘tib ketgan. Ehtimolki, sehrgarlar aslida bo‘lishmagandir ham. Balki, ularning hammasini odamlar kichkina bolalarga ertak bo‘lsin deb, ichlaridan to‘qib chiqarishgandir. Lekin hayotda shunday mohir ko‘zboyloqchi-fokuschilar bo‘lganki, ular merov odamlarni juda ustalik bilan laqillata olganlar, natijada shu nayrangbozlarni hamma afsungar va sehrgar deb atay boshlagan.

Shunaqa bir doktor bo‘lgan edi. Uning ismi Gaspar Arneri edi. Go‘l odamlar, bekorchi o‘yinqaroqlar, chala mulla talabalar ham uni sehrgar deb hisoblashlari mumkin edi. Aslida esa bu doktor shunaqangi ajoyib buyumlar yasardiki, ularni chinakam mo‘jiza desa bo‘lardi. Lekin u hamma laqma odamlarni ahmoq qilib yuruvchi sehrgar va firibgarlarga sira ham o‘xshamas edi.

Doktor Gaspar Arneri olim edi. Uni salkam yuzta ilmdan xabari bor desa bo‘ladi. Xullasi kalom, butun mamlakatda Gaspar Arneridan donishmandroq, bilimdonroq odam yo‘q edi.

Uning olimligini tegirmonchi ham, askar ham, xonimlar ham, Ministrlar ham – hamma bilardi. Maktab bolalari bo‘lsa, uning to‘g‘risida butun boshli qo‘shiq to‘qib, ko‘cha-ko‘yda kuylab yurishardi; u qo‘shiqning naqorati bunday edi:

 
Yulduzlarga qanday uchmoqni,
Shum tulkini qay xil tutmoqni,
Toshni qanday eritmoqni ham
Bilar bizning doktor Gaspar, ha! 11
  She’rlarni M.Mirzayev tarjima qilgan.


[Закрыть]
 

Yoz kunlarining birida, iyun oyining juda bahavo bir kuni doktor Gaspar Arneri o‘simlik va qo‘ng‘izlarning ayrim turlarini terish ham tutish uchun uzoq sayrga chiqmoqchi bo‘ldi.

Doktor Gaspar Arneri ancha yoshga borib qolgan keksa odam edi; shuning uchun u shamoldan, yomg‘irda ivib qolishdan qo‘rqar va uydan chiqayotganida bo‘yniga qalin sharf o‘rar, ko‘ziga changdan saqlanadigan ko‘zoynak taqar, qoqilib ketmaslik uchun qo‘liga hassa ushlab olar va umuman, sayrga zo‘r ehtiyotkorlik bilan hozirlik ko‘rardi.

Bu safar havo juda yaxshi edi: oftob charaqlab nur sochardi; o‘t-o‘lanlar shunaqangi yam-yashil ediki, hatto ularning shirin ta’mini og‘zingda ham his etarding osmonda qoqi o‘t momiqlari uchib yurar, qushlar chug‘urlashardi: yengil shabboda bamisoli balda kiyiladigan ko‘ylakning etaklari singari yelpinardi.

– Mana bu yaxshi bo‘ldi, – dedi doktor, – lekin shunga qaramay, plashni olish kerak, nimagaki yoz havosi beqaror bo‘ladi. Yomg‘ir yog‘ib yuborishi mumkin.

Doktor uy xodimasiga ro‘zg‘or ishi bo‘yicha farmoyish berdi, «huh»lab ko‘zoynagini artdi, jomadonga o‘xshab ketuvchi yashil charm qoplangan qutichasini qo‘liga oldi-da, yo‘lga chiqdi.

Eng xushmanzara joylar shahar tashqarisida, Uch Baqaloq Qasri joylashgan yerda edi. Doktor ko‘proq shu yerlarga kelib turardi. Uch Baqaloq Qasri kattakon bir bog‘ning qoq o‘rtasida qad ko‘targan edi. Bog‘ gir aylangan chuqur zovur bilan o‘ralgan bo‘lib, bu zovurning har yer-har yeriga qop-qora temirdan osma ko‘priklar qurilgan edi. Ko‘priklarni saroy soqchilari pat qadalgan qora kleyonka shlyapa kiygan gvardiyachilar qo‘riqlab turardilar. Bog‘ning atrofi esa yerning to osmon bilan tutashgan joyigacha gul-chechaklar chaman bo‘lib o‘sgan o‘tloqlar, daraxtzorlar va ko‘llar bilan qoplangan edi. Bu yerlar juda yaxshi sayrgoh edi. Bu yerda o‘t-o‘lanlarning eng alomat turlari o‘sar, eng antiqa qo‘ng‘izlar g‘o‘ng‘illab uchar va eng xushovoz qushlar sayrashardi.

«Yo‘q, piyoda borish uchun u yer uzoq. Yaxshisi, shahar darvozasigacha boraman-da, u yerda izvosh yollayman. Qasr bog‘igacha meni shu izvosh olib borib qo‘yadi», – deb o‘yladi doktor.

Shahar darvozasi oldida bugun odamlar har doimgidan ko‘proq edi.

«Iye, bugun yakshanbami? – deb gumonsiradi doktor. – Yo‘q, undaymas-e. Bugun seshanba-ku».

Doktor olomonga yaqinroq bordi.

Butun maydon odamlar bilan liq to‘lgan edi. Doktor bu yerda yashil qaytarma yoqali, kulrang movut kamzul kiygan hunarmandlarni; rangi so‘niq dengizchilarni; egniga guldor nimcha kiygan o‘ziga to‘q shaharliklarni va ularning yubkalari atirgul butalariga o‘xshab ketuvchi xotinlarini; graflarni; quti ko‘targan baqqollarni; muzqaymoqchi-yu, kabobchilarni; cho‘pdek ozg‘in sayyor artistlarni, go‘yo quroq ko‘rpadan tikilgandek yashil, sariq va olachipor rangli libos kiygan artistlarni; sho‘x malla kuchuklarning dumidan tortib o‘ynovchi jajji bolakaylarni ko‘rdi.

Odamlar shahar darvozasi oldida uymalashib turardilar. Balandligi xuddi uyday keladigan ulkan darvoza taqa-taq yopiq.

«Nega darvoza yopiq ekan?» – deya ajablandi doktor.

Olomon shovqin solar, hamma baqirib-chaqirar, so‘kinar, lekin biror aniq gap eshitib bo‘lmasdi.

Doktor qo‘lida baq-baqaloq moshrang mushuk ushlab turgan bir juvon oldiga borib undan so‘radi:

– Marhamat qilib tushuntirib bersangiz: nima bo‘lyapti o‘zi bu yerda? Nega odam buncha ko‘p, nima sababdan ular bunchalik bezovta, nega darvoza yopiq?

– Gvardiyachilar odamlarni shahardan chiqarishmayapti…

– Nega chiqarishmayapti?

– Darvoza yopilmasidan oldin bir guruh odamlar shahardan chiqishib, Uch Baqaloq Qasriga yo‘l olishgan edi, endi bular ham chiqib ularga yordam berishmasin, deb berkitib qo‘yildi…

– Men hech nimaga tushunmayapman, xonim, shuning uchun meni avf etgaysiz…

– Voy, nahotki eshitmagan bo‘lsangiz, axir bugun qurolsoz Prospero bilan gimnastikachi Tibul Uch Baqaloq Qasrini hujum bilan qo‘lga olish uchun xalqni boshlab ketishdi-ku.

– Qurolsoz Prospero?

– Ha o‘rtoq… Devor baland, uning naryog‘ida gvardiyachi o‘qchilar poylab yotishibdi. Endi hech kim shahardan chiqa olmaydi. Qurolsoz Prospero bilan ketgan odamlarni bo‘lsa, saroy gvardiyasi qirib tashlaydi.

Chindan ham, uzoqdan bir necha o‘q ovozi gumburlab eshitildi.

Ayol baroq mushukni qo‘lidan tushirib yubordi. Mushuk yerga xuddi bir zuvala xamirdek «shalp» etib tushdi. Olomon faryod ko‘tardi.

«Demak, men bu g‘oyat muhim voqeadan bexabar qolibman, – dedi o‘zicha doktor. – Rost, men bir oydan buyon xonamdan tashqariga chiqmagan edim. Eshikni ichidan berkitib olib ishlagan edim. Men ham voqeadan g‘aflatda qolibman…»

Bu payt yana ham olisroqdan zambarakning gumburlagan ovozi eshitildi. Bu gumbur-gumburning aks sadosi xuddi koptokdek sakrab-sakrab shamol esgan tomonga olislab ketdi. Bundan nafaqat doktor qo‘rqib bir necha qadam orqaga tisarildi – balki butun olomon cho‘chib, o‘zini har yoqqa otdi. Bolalar yig‘lab yuborishdi; kaptarlar qanotlarini patillatib gurra uchishdi; itlar pisib olgancha ingray boshlashdi.

To‘p sadolari momaqaldiroqdek dahshatli gumburlardi. Olomon butun maydonni boshiga ko‘tarib shovqin soldi. Odamlar darvozaga yopirilib kelib qichqira boshlashdi:

– Prospero! Prospero!

– Yo‘qolsin Uch Baqaloq!

Doktor Gaspar butunlay gangib qoldi. Olomon orasida uni tanib qolishdi, chunki ko‘pchilik uni ilgariyam ko‘rgan-bilgan edi. Ayrim odamlar, go‘yo undan panoh axtarganday, undan yordam kutgandek u tomon tashlandilar, ammo doktorning o‘zi yig‘lamoqdan beri bo‘lib sarosimaga tushgandi.

– Nima bo‘lyapti u yoqda? Qanday bilsa bo‘larkin-a, darvozadan tashqarida nimalar bo‘layotganini? Balki xalq g‘alaba qozonayotgandir yo bo‘lmasa, allaqachon hammani qirib tashlashgandir.

Shu choq o‘ntacha odam maydonga kelib tutashgan uchta tor ko‘cha tomonga yugurib ketdi. Bu ko‘chalar muyulishida bir uy bo‘lib, uning tepasida baland va ko‘hna minora qad ko‘targan edi. Boshqa odamlar qatori doktor ham minoraga chiqishga qaror qildi. Uning pastki qavatida hammomga o‘xshab ketuvchi kirxona bor edi. U yer xuddi yerto‘ladagidek qop-qorong‘i. Minoraga shu yerdan aylanma zina orqali chiqish kerak edi. Tor-tor darchalardan tushib turgan yorug‘lik zinani g‘ira-shira yoritar, shuning uchun odamlar bu zinadan juda sekin va qiynalib-qiynalib ko‘tarilishardi, buning ustiga, zinaning ancha-muncha pillapoyalari va tutqichlarining ko‘pgina qismi tushib, uzilib ketgan edi. Shunga ko‘ra, minoraning eng yuqori qavatiga chiqish doktor Gaspar uchun qanchalik mashaqqatli va hayajonli bo‘lganini tasavvur qilish qiyin emas. Har holda yigirmanchi pillapoyaga oyoq qo‘ygan zahoti uning:

– Voy, yuragim qinidan chiqib ketay deyapti, buning ustiga poshnamni yo‘qotib qo‘ydim! – deb chinqirgan ovozi eshitildi.

Doktor plashini-ku maydonda turganida, zambarak o‘ninchi marta gumburlagandayoq yo‘qotib qo‘ygan edi.

Minora boshida atrof tosh devorcha bilan o‘ralgan kichkinagina maydoncha bor edi. Bu yerdan kam deganda ellik kilometrlik masofadagi manzara ko‘zga tashlanardi. Garchi bu manzarani tomosha qilish nihoyatda huzurli bo‘lsa ham, hozir buning mavridi emas edi. Hamma to‘qnashuv bo‘layotgan tomondan ko‘zini uzmas edi.

– Menda durbin bor. Men doim o‘zim bilan sakkiz qavat shishali durbin olib yuraman. Mana, – dedi doktor va charm g‘ilofni yechib, ichidan durbinni ola boshladi.

Durbin shu zahoti qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketdi.

Doktor Gaspar yam-yashil vodiyda son-sanoqsiz odamlar to‘dasini ko‘rdi. Ular shahar tomon yugurib kelishardi. Ular qochib kelishayotgan edi. Odamlar uzoqdan rang-barang bayroqchalarga o‘xshardilar. Ular orqasidan otliq gvardiyachilar bostirib kelishayotgan edi.

Doktor Gaspar, bularning hammasi sehrli fonus ichidagi suratga o‘xsharkan, deb o‘yladi. Quyosh charaqlab turar, o‘t-o‘lanlar tovlanardi. Portlagan bombalar xuddi bir parcha paxtani eslatardi, ularning alangasi esa go‘yo olomonga kimdir ko‘zgu orqali oftob shu’lasini tushirayotganday lip-lip yonib o‘chardi. Otlar ikki oyoqlarini ko‘tarib kishnashar, chirpirak bo‘lib aylanishardi.

Bog‘ ham, Uch Baqaloq Qasri ham sutdek oppoq tutunga burkandi.

– Ular qochishyapti!

– Ular qochib kelishyapti… Xalq yengildi!

Qochib kelayotgan xaloyiq shaharga yaqinlashib qoldi. Odamlar to‘p-to‘p bo‘lishib har yer-har yerga yotib-yotib qola boshladiki, bu manzarani kuzatayotgan kishining ko‘ziga go‘yo yam-yashil o‘tloqqa osmondan rang-barang latta yog‘ilganday bo‘lib tuyulardi.

Maydon tepasidan bomba chiyillab uchib o‘tdi.

Kimdir qo‘rqib ketib, qo‘lidagi durbinni tushirib yubordi. Bomba portladi, shunda minora boshida turgan odamlarning hammasi uymalashib, zinadan pastga tusha boshladi.

Bir chilangarning charm fartugi allanimaga ilinib qoldi. U orqasiga o‘girildi-yu, qandaydir mudhish manzaraga ko‘zi tushib, butun maydonni boshiga ko‘tarib dod soldi:

– Qochinglar! Ular qurolsoz Prosperoni tutib olishdi! Ular hozir shaharga bostirib kirishadi!

Maydonda to‘s-to‘polon boshlandi. Darvoza oldida uymalashib turgan olomon gurra orqaga tashlandi va tor ko‘chalarga qarab tiraqaylab qocha boshladi. Otishmadan hamma gangib qolgan edi.

Doktor Gaspar bilan yana ikkita odam minoraning uchinchi qavatida to‘xtab qolishdi. Ular minoraning qalin devoridagi torgina darchadan tashqariga qaray boshladilar.

Ulardan faqat bittasi tashqariga bosh suqib qarashi mumkin edi: qolganlar faqat bir ko‘z bilangina mo‘ralay olardi. Lekin bir ko‘z uchun ham tashqarida yuz berayotgan hodisa yetarli darajada dahshatli edi.

Bahaybat temir darvoza lang ochildi. Shu payt uch yuztacha odam birvarakayiga darvozadan yopirilib kirib keldi. Bular yashil qaytarma yoqali kulrang movut kamzul kiygan hunarmandlar edilar. Ular qora qonga bo‘yalib, gup-gup yiqilardilar. Otliq gvardiyachilar ularni bosib-yanchib o‘tardilar. Ular qilich chopishar, miltiq otishardi. Sariq patlar xilpirar, qora kleyonka shlyapalar yaltirar, otlar qip-qizil og‘izlarini katta-katta ochar, ko‘zlarining paxtasini chiqarar va har yoqqa og‘izlaridan ko‘pik sochardilar.

– Qaranglar! Qaranglar! Prospero! – deb chinqirdi doktor.

Qurolsoz Prosperoning bo‘yniga sirtmoq solib sudrab kelardilar. U har qadamda yiqilar, yana o‘rnidan turib olar edi. Uning malla sochlari patila-patila bo‘lib ketgan, yuzi qon, bo‘ynida yo‘g‘on sirtmoq bor edi.

– Prospero! Prosperoni asirga olishdi! – deb chinqirdi doktor.

Xuddi shu payt kirxonada bomba portladi. Minora bir tebranib qiyshaydi, shu ko‘yi bir zum turdi-da, so‘ng gumburlab qulab tushdi. Endi ikkinchi poshnasini ham, hassasi bilan jomadonchasi-yu, ko‘zoynagini ham yo‘qotgan doktor o‘mbaloq oshib yiqildi.

II BOB
QATL KUNDASI 22
  O‘limga mahkum etilgan odamning boshini chopish uchun qo‘yilgan to‘nka.


[Закрыть]

Doktor shuncha balanddan yiqilsa ham? xayriyat shikast emadi, boshi ham yorilmadi, oyoqlari ham butun qoldi. Lekin shunga qaramay, doktor Gaspar Arneridek keksayib qolgan odam uchun bunday balanddan qulash ancha noxush edi-da. Harqalay, doktor qo‘rquvning zo‘ridan hushini yo‘qotib qo‘ydi.

U hushiga kelganida kech kirgan edi. Doktor chor atrofga ko‘z yugurtirib chiqdi.

– Attang! Mana, ko‘zoynagim ham sinibdi. Ko‘zoynaksiz yaxshi ko‘radigan odam ko‘zoynak taqqanda ko‘zi qanday xiralashsa, mening ham ko‘zim endi ko‘zoynaksiz shunaqa xiralashadi. Juda chatoq bo‘ldi-da. Odamning g‘ashiga tegarkan.

Keyin doktor oyoq kiyimining poshnalari uzilib tushganini ko‘rib g‘o‘ldiray boshladi:

– O‘zim shundoq ham pakana odam edim; endi bo‘yim yana to‘rt enlik pasayadigan bo‘ldi, balki sakkiz enlik pasayib ketarman, negaki, ikki poy botinkamning poshnasi ko‘chib, yo‘qolib qolgan-ku… Yo‘q, undaymas-ov, faqat to‘rt enlik pasayaman, albatta.

U g‘isht parchalari ustida cho‘zilib yotardi. Minora deyarli butunlay qulab tushgan edi. Devorning uzun va tor qismi xuddi molning kurak suyagidek dikkayib turardi. Juda-juda olisdan musiqa ovozi kelardi. Bu quvnoq vals ohangini shamol uzoq-uzoqqa uchirib ketganidan u goh eshitilib, goh eshitilmay qolardi. Doktor boshini ko‘tardi. Tepasida qora bo‘g‘otlarning xarilari osilib turardi. Kechki och zangori osmonda yulduzlar g‘ira-shira miltillardi.

– Musiqa qayerda chalinyaptiykin? – deb ajablandi doktor.

Endi u plashsiz junjiy boshladi. Maydon tomondan «tiq» etgan tovush eshitilmasdi. Doktor qalashib yotgan toshu g‘ishtlar orasidan inqillab-sinqillab chiqib oldi. U keta turib yo‘lyo‘lakay allakimning so‘loqmonday keladigan etigiga qoqilib ketdi. Bir chilangar to‘sin ustida ko‘ndalangiga cho‘zilib yotar, uning xira ko‘zlari osmonga baqraygan edi. Doktor uni turtib ko‘rdi. Lekin chilangar turishni istamasdi.

Shunda doktor shlyapasini boshidan olgani qo‘lini ko‘tardi. Chunki chilangar o‘lgan edi:

– Shlyapam ham yo‘qolibdi. Endi qayga borsam ekan?

U axiyri maydondan chiqib ketdi. Har yerhar yerda odamlar cho‘zilishib yotardi; doktor ularning har biri tepasida to‘xtab, engashib qarardi, lekin bu odamlarning katta-katta ochilgan ko‘zlarida yulduzlar aksini ko‘rardi, xolos. Doktor kaftini ularning peshonasiga qo‘yardi. Shunda u odamlarning peshonalari muzlab qolganini va qorong‘ida qorayib ko‘ringan qon tegib namiqqanini payqardi.

– Ana xolos! – deb pichirlardi doktor. – Demak, xalq yengilibdi-da… Endi nima bo‘ladi?

Yarim soatdan keyin u odamlar gavjum joyga yetib oldi. Juda charchagan, qorni ham ochgan, chanqagan edi. Bu yerda shahar odatdagi qiyofada edi.

Doktor uzoq yo‘l yurib toliqqanidan chorrahada to‘xtab dam ola boshladi va: «Taajjub! Bu yerda rang-barang chiroqlar yonyapti, izvoshlar g‘iz-g‘iz o‘tib turibdi, oynaband eshiklar jiring-jiring qilib ochilib-yopilyapti. Yarim doira derazalar oltindek tovlanyapti. Anavi yoqda, qator tizilgan ustunlar yoqalab juft-juft bo‘lib tansa tushishmoqda. U yerda bazmi jamshid avjida. Zulmat qoplagan ko‘l ustida rang-barang xitoy fonuslari chayqaladi. Odamlar kecha qanday yashashgan bo‘lsa, hozir ham o‘sha-o‘sha. Nahotki bugun ertalab yuz bergan falokatdan bexabar bo‘lishsa? Nahot ular o‘q va zambarak ovozlarini, odamlarning dod-faryodlarini eshitmagan bo‘lishsa? Xalq sardori qurolsoz Prosperoning qamoqqa olinganidan nahotki bu odamlar bexabar bo‘lishsa? Balki men o‘sha mudhish voqealarning hammasini tushimda ko‘rgandirman?» – deb xayolidan o‘tkazdi.

Uch shoxli fonus yonib turgan muyulishda yo‘lka yoqalab izvoshlar tizilishib turardi. Gulchi qizlar gul sotishardi. Izvoshchilar gulchi qizlar bilan gurunglashardilar.

– Uning bo‘yniga sirtmoq solishib, shaharning hamma ko‘chalaridan sazoyi qilib olib o‘tishdi. Boyaqish!

– Endi uni temir qafasga solib qo‘yishibdi. U qafas Uch Baqaloqning Qasrida turganmish, – dedi boshiga tasmali havorang silindr kiygan semiz izvoshchi.

Shu payt bu yerga bir xonim qizchasini yetaklab keldi – u gul olmoqchi edi.

– Kimni qafasga solishibdi? – deya sinchkovlik bilan so‘radi xonim.

– Qurolsoz Prosperoni. Gvardiyachilar uni asirga olishdi.

– Voy, xudoga shukur-e! – dedi xonim.

Qizcha hiqillab yig‘lay boshladi.

– Nega yig‘layapsan, tentak qiz? – deya ajablandi xonim. – Qurolsoz Prosperoga achinyapsanmi? Achinish kerak emas unga. U bizga yomonlik qilmoqchi bo‘lgan edi. Mana bu gullarni qara, qanday chiroyli…

Yirik-yirik atirgullar suv va yaproqlar to‘la idishlarda xuddi oqqushlar singari ohista suzib yurardi.

– Mana senga uchta atirgul. Achinma ularga. Ular isyonchilar. Agar ularni qafasga solishmasa, bizning uylarimizni, kiyim-boshlarimizni, hatto gullarimizni ham tortib olishib, o‘zimizni qirib tashlashardi.

Shu mahal bu yerdan bir bola g‘izillab o‘tib qoldi. U avval xonimning yulduzsimon gullar tikilgan plashining etagidan, keyin qizchaning kokilidan tortdi.

– Hechqisi yo‘q, grafinya! – deb qichqirdi bola. – Qurolsoz Prospero qafasda bo‘lsayam, dorboz Tibul ozodlikda!

– Voy, yaramas bola-e!

Xonim jahl bilan yer depsingan edi, sumkachasi qo‘lidan tushib ketdi. Gulfurush qizlar xaxolab kulib yuborishdi.

Semiz izvoshchi bu g‘ala-g‘ovurdan foydalanib, xonimga izvosh tavsiya qildi.

Xonim qizchasi bilan izvoshga chiqib jo‘nab qoldi.

– Shoshma, hoy bolakay! – deb qichqirdi bir gulfurush qiz bolaga. – Beriroq kel-chi! Bilganlaringni bizga ham aytib ber.

Ikki izvoshchi yerga tushishdi-da, yelkapo‘shi besh qavat uzun chakmonlarining etaklariga chalishib, gulfurush qizlar oldiga kelishdi.

«Mana bu qoyilmaqom qamchi ekan! Qamchimisan-qamchi!» – deb o‘yladi bola, izvoshchi qo‘lida o‘ynatib turgan qamchiga ko‘z tashlarkan. Bola ham xuddi shunaqa qamchini orzu qilardi-yu, lekin ko‘p sabablarga ko‘ra bunga erisholmas edi.

– Boya nima deding? – deb so‘radi izvoshchi do‘rillagan ovoz bilan. – Dorboz Tibul ozodlikda dedingmi?

– Shunaqa deyishyapti. Men portga borgan edim…

– Gvardiyachilar uni o‘ldirishmagan degin? – so‘radi ikkinchi izvoshchi ham do‘rillagan ovoz bilan.

– Yo‘q, otaxon… Hoy, go‘zal qiz, menga bitta gulingdan ber!

– Shoshma, tentak. Sen, yaxshisi, bo‘lgan voqeani bir boshdan gapirib ber…

– Xullas, bunday… Oldiniga hamma uni o‘ldiga chiqarib qo‘ygan edi. Keyin uni o‘lganlar orasidan qidirib topisha olmabdi.

– Ehtimol, uni kanalga tashlab yuborishgandir? – deb so‘radi izvoshchi.

Bir gado kelib gapga aralashdi.

– Kimni kanalga tashlashibdi? – so‘radi u. – Dorboz Tibul mushuk bola emas. Cho‘ktirib bo‘psan uni. Dorboz Tibul tirik. U qochib qutulib qoldi!

– Gaping yolg‘on, naynov! – dedi izvoshchi.

– Dorboz Tibul tirik! – deya mag‘rur qichqirishdi gulfurush qizlar.

Bola bitta atirgulni o‘marib, ura qochib qoldi. Ho‘l gul bargidagi suv tomchilari doktorning yuziga sachradi. Doktor xuddi ko‘z yosh singari achchiq suv tomchilarini yuzidan artdi va gadoning gapini eshitish uchun to‘daga yaqinroq bordi. Shu mahal yuz bergan bir voqea suhbatning beliga tepdi. Ko‘chada g‘ayrioddiy bir namoyish paydo bo‘ldi. Oldinda mash’ala ushlagan ikki nafar otliq kelardi. Mash’alalar xuddi olovli soqoldek hilpirardi. Ular orqasidan gerbli qora kareta ohista borardi.

Kareta ketidan esa duradgorlar kelardi. Ular yuz kishi edi.

Ular yenglarini shimarib olib bo‘yinlariga fartuk taqib ishga shay bo‘lib borardilar, qo‘ltiqlariga arra, randa, qutilar qistirib olgan edilar. Bu izdixomning ikki yonida, otliq gvardiyachilar turnaqator tizilib kelayotgan edi. Ular chopishni xohlab o‘ynoqlayotgan otlarning jilovidan tortib borardilar.

– Bu nima o‘zi? – deya bezovta bo‘la boshladi ko‘cha-ko‘ydagi odamlar.

Gerbli qora karetada Uch Baqaloq Kengashining a’zosi o‘tirardi. Gulfurush qizlar qo‘rqib ketishdi. Ular kaftlarini iyaklariga qo‘ygancha Kengash a’zosini kuzatardilar. Uning boshi karetaning oynavand eshigidan ko‘rinib turardi. Ko‘cha charog‘on qilib yoritilgan. Kengash a’zosining parik kiygan qora boshi xuddi jonsizdek chayqalib borardi. Shuning uchun kareta ichida xuddi qush qo‘nib o‘tirganday tuyulardi.

– Chetlaninglar! – deb qichqirishardi gvardiyachilar.

– Duradgorlar qayoqqa ketishyapti? – deb so‘radi bir gul sotuvchi qizcha gvardiyachilar boshlig‘idan.

Shunda gvardiyachi qizchaning yuziga engashib shunaqa dag‘-dag‘a bilan shang‘illab berdiki, sho‘rlik qizchaning sochlari go‘yo qattiq shamol esgandek, tikkayib ketdi:

– Duradgorlar qatl kundasi qurgani ketishyapti! Tushundingmi? Ular o‘nta qatl kundasini qurishadi!

– A!

Qizchaning qo‘lidagi gul solingan idish tushib ketdi, gullari ko‘cha bilan bitta bo‘ldi.

– Ular qatl kundasi qurgani ketishyayti! – deb takrorladi dahshatga tushgan doktor Gaspar.

– Kunda! – deb baqirdi gvardiyachi, yuzini o‘girib, xuddi etikka o‘xshab ketuvchi mo‘ylovi ostidan tishlarini irshaytirib. – Hamma isyonchilarga kunda quramiz! Hammalarining boshini tanalaridan judo qiladilar! Uch Baqaloq hokimiyatiga qarshi bosh ko‘tarishga jur’at qilganlarning hammasini qirib tashlaymiz!

Doktorning boshi aylanib, ko‘zi tinib ketdi. U o‘zini xushidan ketib yiqilayotganday seza boshladi.

«Men shu bir kunning o‘zida judayam ko‘p azob chekdim, – dedi u o‘ziga-o‘zi, – buning ustiga, qornim juda ham och, yana qattiq charchaganman. Tezroq uyimga bormasam bo‘lmaydi».

Darhaqiqat, doktor dam olishi kerak edi. U bugun yuz bergan hamma hodisalardan, barcha ko‘rgan, eshitganlaridan shunchalik hayajonga tushgan ediki, hatto o‘zining minora bilan birga qulab tushganiga, shlyapasi, plashi, hassasi va poshnalarini yo‘qotib qo‘yganiga ham e’tibor bermadi. Albatta, eng yomon tomoni ko‘zoynagining yo‘qolib qolgani edi.

U izvosh yollab uyiga jo‘nab ketdi.