Текст книги "Қўрқма"

– Эҳтиёт бўл, қорда йиқиласан, – дейди ўлаётган эр ҳамон хотинини ўйлаб.

Қолганини эшитмайман.

Қор тўхтайди тўхтагани каби ҳаёт!

Тобут йўли лой бўлади, қор хор бўлади, кўз ёши дарё бўлади.

Аммо мен кўрмайман. У йўлдан юрмайман…

Бобомни олиб кетаётган сурувнинг чўпони янглиғ орқада бораман, сурувнинг ити янглиғ чеккалаб чопаман.

Бақириб-бақириб куламан, этигим қорни ерга уради.

Бобомни ҳайдаб бораман! Бу дунёдан барча ҳайдалади. Шунга кўнмай бораман.

Оёғимдан қор сачраб, бобомга гап ташлайди.

Тупроқ оч, ташна ётгандай саксон йил, ютиб юборади жасадни!

Тугайди, тугайди… тугади… бобом эртаги.

Мозордан тўғри шаҳарга кетаман.

Шу кетишда кейинги қишда қайтаман. Бу сафар момони ҳайдайман, уни бобомнинг олдига, Тепамозорга кўмамиз. У ердан бутун қишлоқ кафтдек кўриниб туради. Терак барглари чалган ўйноқи куй эшитилади.

Тепамозор менинг уйим – қишлоғимга айланади.

Ҳаётим буткул тўзиб кетди.

Мен шунинг учун ҳам ўлимни ёмон кўраман.

*

Тил ўрганардим бир ойига бир қўйнинг пулини бериб.

Немисча мақолаларни ўқийдиган бўлдим.

Олмон меҳмонлари билан бирга юрдим, уларни тингладим, немисларни меҳмон қилдим. Қизлари билан ёзишдим. Дил ўргандим.

Кутубхоналардан етмиш талабага оид пичоқнинг учидай нарса чиқса ҳам олтин топган гадойдай яйрадим. Ғалати ҳирингладим, бобомни, момомни хотирладим.

Бобом ўлгач, момомгина мени бир йил институтда тутиб турди.

Унинг жони бу дунёга илиниб турган каби мен ҳам институтда кузги япроқдек илашиб турардим. Бобомнинг жигари каби баридан кўнглим қуриб бўлганди.

Ҳа, Бобом жигардан ўлди. Ранги қорайгани шундан экан.

Институт деворидан бир мўралардим-у, архивга чопар, у ердан чиқиб туни билан ишлайдиган кутубхоналарда тунардим.

Кечки пайт хотинидан безор тўрт китобхону мен қолардим. Кутубхоначи эса столга суянганча хурракни отарди.

Мен талабаларнинг сўзларини тинглардим. Улар кундан-кунга мени кучлироқ таъқиб этиб борардилар. Ичимда қамалиб қолгану, тинмай қутқариш тугмасини босаётгандай безовта бўлаверардим.

Ҳатто курсдошларим нима ҳақда гапиришмасин, менга бир аср олдин Олмонияда таҳсил олган талабалар тўғрисида сирлашаётгандай туюлаверарди. Иккита китоб кўтаришга эринадиган сабоқдошим бир куни шундай дедики, гапининг исидан бу сўзлар ўзиники эмаслиги аниқ сезилди: “Уйғонмоқ ва уйғотмоқ истаги танамизни ёндирмоқда, туну кун ором олдирмайди! Ҳа, ўн икки миллиондан ортиқ44
  1920 йилдаги аҳоли сони назарда тутилмоқда.


[Закрыть] Туркистон халқи ўз қонида ётган ва ҳеч қандай куч билан ўлдириб бўлмайдиган қудратини ва истеъдодини уйғотишни истайди! Туркистонда жадидлар бошчилигида катта бир уйғониш шамоли эсмоқда. Фитрат, Файзулла Хўжа, Чўлпон сингари туркий оламга танилиб улгурган улуғ йўлбошчилар пайдо бўлган. Улар миллатни маърифатли қилиш ва шу орқали келажакда мустақил давлат барпо этиш учун жонларини қил устига қўйиб, туну кун курашмоқдалар, ором нелигини унутганлар! Уларнинг умрлари узоқ бўлсин, шаҳид бўлганларни Аллоҳ раҳмат қилсин! Аммо билмаймизки, юртимиз осмонида кир ниятлар ила тўпланган қора булутлар халқимиз бошига мудроқлик ва қўрқоқлик ёмғирлари бўлиб ёғилмоқда. Бу бало ёмғирлари ҳамон кўзимизни очишга қўймайди. Бундан халос бўлишимиз учун, ота маконнинг озодлиги учун нима қилмоғимиз керак, нима? Берлинда таҳсил олаётган, халқнинг берган нонига яшаётган азиз тенгдош талабалар, бизнинг вазифамиз қандай?! Хўш, Ватанда кўпчилик очлик ва оддий касалликлардан ҳалок бўлаётган пайтда Оврўпада шунча олтин тангаларни сарф этиб нега ўқияпмиз? Нега, нега? Бунга ўзимизни арзитамизми?”

“Жиннимисан?” – деб унинг қовундай бўртиб турган пешонасидан ушлайман. Кўзлари ғалати бўлиб, мени: “Телба” дея нари қочади.

Мен радио эшитсам ҳам, шу мавзуга дуч келаман.

Бошловчи об-ҳаво ҳақида ахборот беради: “Бугун 1923 йилнинг баҳори. Кун илиқ. Олмонияга юборилган талабалар миллатни озод ва ҳур қилиш учун таълим олишда давом этмоқда. Ҳаво ҳарорати…”

Радиога сим қоқаман: “Адашмадингларми? Ҳозир 1922 йил эмас-ку! Юз йил олдинги ҳаво тафтини башорат қилдингиз…”

“Кўпроқ ичиб юбордингизми, ҳурматли тингловчи! Ухланг оёқни кўтариб.”

Мен институтга олди-қочди дарсларга қарши ултиматум эълон қилдим. Ҳеч ўзгариш бўлмади, сўнг бормай қўйдим.

Улуғ Курсдош ҳамон мени қўллайди.

У тирик, қўйнида эса ҳамон магистрантлар.

Момомни ўлдирмаслик учунгина яна бир қиш институтни ташлаб кетмай турдим.

Тарихни эшакқуртлар кемираётганини билиб-кўриб қандай чидаш мумкин? Бир гала профессорлар ўтмишнинг устига ким кўпроқ кул сепиш бўйича баҳслашиб ётишарди.

Бобомнинг ўнг қўлини чайнашга ўтишган бўлса керак ҳозир у ярамас қуртлар!

Бир куни оғзи қийшиқ эшакқурт кафедрада менга ташланиб қолди.

– Аҳмоқ бўлма, бронза даври меники. Бу мавзуга умрим кетган, сенинг тишинг ўтмайди, бола! Ўзим ямламай, чайнамай ютиб оламан.

– Қандай катталигини биласизми, домла? Ёрилиб ўласиз, ичингиз ўтиб қолмасин, профессор!

– Ишинг бўлмасин! Меники дедимми, тамом! Бор, сен мустақилликни ғажи, ўша даврни ўрган. Гап уқмайдиган, итэмган авлод шаклланди-да!

Мен унга тупураман, у ҳам! Мустақиллик ва бронза даврининг тупуклари бир нуқтада бирлашади. Ўша нуқтадан тарих тугул, ажириқ ҳам кўкармайди. Лекин биз шу ўтмишшунослар ёзганини ўқимоқдамиз!

Бир гала қари эшакқуртлар институтдан ўрмалаб чиқиб кетаверарди:

“Сенларни барибир мен ейман, итэмган авлод!”

Ҳақиқатан минглаб йигит-қизлар ем бўлади уларга тириклайин.

Умри, тани, руҳи, орзулари, муҳаббати, қисмати, бари-барини еб битиради улар.

Эшакқуртларга барра гўшт бўлмаслик учун институтдан узоқлайман.

Тарихчи кутубхоналарда ўтирибгина ўтмиш билимдони бўлмайди, кафедраларда билимсиз, лекин оёқлари чиройли қизларнинг чойини ҳўплаб тарихчи бўлмайди, тарихчи ўз ўрганаётган даврида яшасагина, бир нималар қилиши мумкин. Ўз тарихини ҳаммадан чуқурроқ англасагина, тарихчи бўлади. Мен шунга, ўз ичимдаги тарихни билмоққа уринардим. Ҳеч бўлмаса, ўзимнинг тарихимни тушунмоқ учун…

Етмиш талабанинг изидан қувиб етаман!

Ўзбекнинг илк талабаларини барчага танитмоқчиман.

Ичимни ёриб, уларни озод қилмоғим керак.

Мен тарихни излайман тарихимиздан.

Эшакқуртларга ем бўлиб кетиш учун дунёга келмаганман, йўқ!

Ўша даврга тирқиш қидирдим, бош суқадиган бирор туйнук топсаму, кириб олсам ва мангу улар билан қолсам.

Бир бўлиб яшасам, ўзлигим билан, тавқи лаънатдан озод бўлса уруғим. Бир бўлиб, бутун ҳаёт қурсам ва ўлсам! Эшакқуртлардан нари туриб, албатта!

*

Чидаб бўлмади, бизнинг оилада Пайғамбардан сўнг эсланадиган Улуғ Курсдош билан орани уздим.

У саксон ёшида навбатдаги магистр қизни “семиртириб” қўйди.

Қишлоқ қизи эди, содда, орзулари ҳаддан ташқари кўп, балки нафси ҳам.

Ғазабдан ёрилай дедим.

Қўчқордай ўғил туғди.

Улуғ Курсдош тан олмади боласини.

Туғруқхонадан кафедрага беш кунлик чақалоқни кўтариб келди она. Ўғил экан. Йўлак энди туғилган чақалоқ исига тўлганди. Менинг сабр косам каби.

Қачонлардир машҳур Курсдош билан кўрпа-тўшак бўлган, ҳатто ўзлари ҳам ундан туғишгача борган доцент аёллар қизнинг устидан орқа ўгирмай кулишарди. Аммо уларнинг алдагани эри бўлиб, бу бечора боласига кимни ота қилсин?..

Улуғ Курсдош минғирлади, қиз унга шапалоқ туширди ва чиқиб кетди, боласини ахлат кўтаргандай жирканиб ушлаб.

Ортидан чопиб ялиндим: “Болангни ташлаб кет менга!”

У мени сўка кетди: “Йўқол, ифлос, яна туғишни истамайман! Ҳамманг шу жойинг билан фикрлайсан!”

Ёлвордим, мени эшитмади ҳам. Ғойиб бўлди.

Кейинчалик ойдин бўлишича, чақалоқни институтнинг ўрис тахтадан қилинган ҳожатхонасига ташлаб кетибди.

Онани ҳеч ким топа олмади, болани ҳам.

Айрим ҳожатхонада узоқ кучаниб ўтирганлар чақалоқ йиғиси қулоқларига чалинаётганини айтиб кўпиртиришарди. Мен ҳам бордим. Қисталгандим. Аммо киришим билан болакайнинг кулиб турган нигоҳларига урилаверардим. Мен беҳожатга айландим. Аммо бутун кафедранинг тарих устозлари ҳамон шу чақалоқ устига пешоб тўкарди, худди Ватанини, ўтмишини булғагандай.

Даҳшатлиси, Улуғ Курсдош ҳам қаричилик деб серқатнов эди ўша гўрга.

“Унга бола туғдириш ахлат тўкиш каби бир юмуш бўлиб қолган”, – деб ўйладим.

Балки, ўзини экспорт қилгандир она бечора.

“Қишлоқдан эди, қишлоқда бузилганди биринчи марта!” – деди Улуғ Курсдош.

Унинг юзига уч марта туфлашга журъат этдим, у кулиб қўйди ва деди:

– Бобонгнинг муштини еганмиз, сенинг туфлашинг эса бўсадан сал фарқ қилади. Тарихда шундай ҳурмат изҳор қилиш одати ҳам бўлган. Юнон маданиятидан олдин, албатта…

– Мана, сенга ҳурмат, эшакқурт! – бу гал зардоб тупурдим. Парво қилмади, бир марта ҳам юзини артмади.

– Ўқишинг қалай? Ким хафа қилса, айт, ўзим гаплашаман. Бобонг бўлганда бир қўйни юборарди ҳозир.

– Ҳожатхонани тўлдириш учунми?

– Сен ўйлагандай бу ёмон иш эмас. Ҳамма билганича яшайди. Мен бир-икки йилда ўламан ва барига жавоб бераман.

– Сўроқ ҳожатхоналардан бошланса керак?

– Йўқ, онамдан бошланади.

– Ҳей, сенинг онангни!..

– Ҳей, сенинг бобонгни!

Туфлашлар унга ҳурматдай таъсир қиларкан.

Шапалоқлар ҳам севгининг олий рамзи бўлса керак. Наҳот, шундайлар қўлида бўлса бутун миллат тарихи!

Уришган бўлсак-да, у барибир орқаваротдан мени ҳимоя қилиб юрарди…

Бунга баттар ғашим келар, куракда турмас қилиқлар қилардим, доцент аёлларга тегишар, профессорларга тупурардим. Аммо метин эди Улуғ Курсдош, ҳамма нимагадир ундан қўрқарди. Бирдан босди-босди қиларди айбларимни.

Бу орада момом кетди-ю, тугади ўқиш! Тамом! Мудроқлик курси бошланди.

Тўнғич амаким – тўнғич тентагим телефон қилди:

– Момонг бўлмади… Тез йўлга чиқ, эҳтиёт бўл, жанозани кўпайтириб юрма! Ичма, йиғлама…

– Мен йиғламайман ҳам, ичмайман ҳам. Тўхтанг, нима дедингиз, момом…

Йиқилиб кетдим, тойинмай, урилмай ҳеч нимага.

Ўлим ирғитди мени.

“Момонг бўлмади…” “тез…” “йўл…” “чиқ…” “эҳтиёт…” “бўл…” “кел…”

Ҳеч бир-бирига ёпишмаган сўзлар.

Ҳеч тутуруғи йўқ гаплар!

Момонг – онам менинг, у ўлади – бўлмайди, сен тезда, тағин эҳтиёт бўлиб, йўлга чап-ўнгга қараб чиқишинг керак…

Борсанг, ҳар доимгидай у бўлмайди.

Эшикдан кирасан, уларнинг деразасидан қарайсан, катта рўмол ўраб ўтирган момонг бўлмайди.

Талабалар каби момонгни ҳам ушлаб бўлмайди.

Туркистон парчаланган, мамлакатни реформа қилмоқчи бўлган талабалар отилган, бу орада менинг момом ҳам ўлган.

Йўқотишларим ортиб бораётгандай. Сонсиз, ҳисобсиз ҳожатхоналар гўрга айланмоқда.

Инсон ҳеч нарса топмайди, балки умр бўйи берилган нарсаларни йўқотиш учун яшайди, чин инсон йўқотиш шарафи учун дунёга келади.

Етиб борганимда момонинг юзи оқариб, музлаб улгурганди. Қўллари иссиқдай туюлди.

Ўпдим, кўкрагига бош қўйдим.

Маммасидан мен учун ҳеч қачон сут чиқмаган бўлса-да, доим тўйдирган.

Момом кулди, шу ҳолатда ётганидан хижолат тортди.

Ҳар сафар ош қилиб турарди-да, бўлмаса хархаша қилардим: “Ўзингизни кўтара олмай қолибсиз, момо! Палов ҳали пишмадими? Бобой хўп эркалатиб, ипингизни бўш қўйди-да!”

Момом ҳамон кулиб турарди. У негадир жуда ёш кўринарди. Худди шу ҳолатда яна уч кун ётса, ўн саккиз ёшига, бобом илк бора қўлидан ушлаган пайтларга қайтиб қоладигандай.

“Илтимос, кўммай турайлик, қаранг, ёшариб кетяпти. Бобомнинг олдига қиздай борсин!”

“Момом-ов, момом!”

Момолар йиғлади, улар сўнгги кунларида қайсидир невараси мен каби қон бўлармикан, деб ўйлади.

“Момо, қаймоқ бер, ё ўзинг эмиз!” – дердим бир пайтлар.

Момом “истаганинг” дерди. Мен икковидан ҳам фойдаланардим.

Ҳозир ҳам йиғлаб-бўзлаб турган момолардан сўрайман: “Майлими, момомни сўнгги бор эмсам?” Узоқ тутаб турган ўтин бирдан гуриллаб ёниб кетгандай барча бақириб йиғлаб юборади.

“Бўлмайди, болам, мен ўлай сенга, бўлмайди”, дейишади…

Мен момонинг кўкрагига лаб босаман…

Ундан мен учун ҳеч қачон сут чиқмаган, ҳозир ҳам чиқмайди, аммо доим тўйдиради, ҳозир ҳам ичим тўлди. Бақирдим!

Райҳон ва момом иси бир!

Менинг ризқимни момонинг эмчагига солмаган Худо. Оладиган бор меҳримни унга берганди қўшиб!

Мен ҳар сафар қуруқшаган кўкракларни тортарканман, дунёдаги энг тўқ болага айланардим. Дунёдаги энг тўқ етим мен бўлганман.

“Момом, жаннат эшиклари сен учун бугун ланг очиқдир!”

Момомни чақалоқ каби чўмилтиришди.

Инсонни чақалоқликка фақат ўлимгина қайтаради, кексалик эмас.

Мен тўйган боладай мамнун турардим. Амакиларим ўликнинг ҳурматига “Момом” деб йиғлардилар, “Эна” демасдилар. Одамлар шундай йиғлаб келган ўлим куни. “Эна” сўзи кўп жарангсиз, “Момо” деб бақирсангиз, олам эшитади.

“Фалончининг онаси кетибди, эшитяпсизларми, момомлаяпти?

Эна ўлгандан кўра момо ўлгани ҳам яхши. Аммо бугун она ўлди!

Момом райҳонлар ичида ётади. Мен қабрга тупроқ эмас, қуритилган бир этак райҳон сочаман.

Момом хурсанд бўлгани аниқ. Ҳидлаб ётади.

У райҳон ифорини, мени ва бобомни қўмсаб яшади доим…

“Момом кетди, жаннат эшигини очинглар, момом кетди сизларга мангу!”

Боя момомнинг кўксига тамшанганимда унинг юрак уришини эшитгандим.

Ўлмаган эди… Оқариб, танаси музлаб ётарди… Аммо юраги урарди… У менинг учун урганини, мен ўлимдан қўрқишимни билиб, юрагидан сония ишлашини сўраган.

Шуни ўйлаб, кечгача Тепа қабристонида, момом ёнида қолиб кетдим.

“Сўроқни мендан бошланглар”, – дедим.

“Бизнинг саволлар ўликлар учун, тирикларга бало борми?” – дедилар.

“Мен момом учун ўликка айланишга тайёрман”, – дедим.

“Сенинг ажалинг қарзи кўп ҳали”, – дедилар.

Кейин эшакқуртларнинг кулишини эшитдим. Бутун қишлоқдан эшакқуртлар шу томонга ёпирилиб келаётгандай бўлди.

“Эшитдингларми, фалончининг момоси ўлибди, бир бориб тўйиб келайлик!”

Уйга келсам, янгамлар ҳамон йиғларди. “Қайнона” эмас, “Она” деб йиғларди. Кўргазма учунмас, юраги ёниб йиғларди.

Мен биринчи марта уларни яхши кўриб кетдим… Бу гал масхаралаб ҳазил қилмадим. Кўчимни олдиму, шаҳарлаб кетдим.

Лола, сени ҳовлиққанча отангдан яширган момом кетди.

Эсдан чиқармадингми уни?

*

Шопмўйловли тўнғич амаким хотинидан ташқари ҳаммага бақира олади.

У яна хотинидан бўлак барчага кучини ҳам кўрсатади.

Тўнғичим момом ўлгандан сўнг менга ойига беш юз жўнатадиган бўлди. Ва мен текинтомоқ бўлиб шаҳарда изғишда давом этдим.

Тўнғичим буни ҳар сафар бетимга айтарди ва тезроқ катта одам бўлиб сафга киришимни кутарди.

Мен унга ҳеч қачон бой ва катта одам бўлишни истамаслигимни айтганман.

У эса буни бўйнига олишни хоҳламайди. Ҳатто хотини ҳар кеч “Унингдан катта одам ҳам, бой ҳам чиқмайди!” дея сўзларимни шарҳлаб берса ҳам тушунмайди.

Гоҳида эса сабри тугаб, менга ақл ўргатиб қолади: “Сен аҳмоқмасмисан, ё бошқа қиладиган ишинг йўқми? Қўй олиб бераман боқ ундан кўра… Семирса гўштини ейсан, бу қоғозлардан нима наф?..”

Ҳақиқатан, тарих мени боқмайди, касал бўлсам, даволамайди, уст-бошим йиртилса, ямаб бермайди, у мени ҳеч вақосиз қолдиради, лекин… нима учун…

“Миллатинг учун?! Кулгимни қистатма!”

Телевизорда чиқиб турадиган диктор қиз ҳам ичимни ўқигандай гап уқтириб қолади ойнаи жаҳонда “Қайси миллат ҳақида гап сотяпсан? Ўттиз миллион булар. Менга айт-чи, йигитча, қай бирини ғоянгга эргаштира оласан, ким сенинг бир замонлар отилиб кетган талабаларинг каби “Миллат учун яша, миллат учун ўқи!” деган баландпарвоз сўзингга, аҳмоқона ҳаёт тарзингга кўнади! Пуф-сассиқ, кула-кула ўласан киши! Бу осмонўпар гапларни қаердан топасан-а? Пулдан бошқа нарсага тупурган худбин ва худпараст тошюракларга қандай сингдирасан?! Сингмайди, бу сароб ғоялар, қайтариб айтаман, ҳеч қачон халқингга сингмайди! Менинг иккита ўғлим бор, ҳар тонг қоп-қора кўзларига қараб қўрқиб кетаман. Улар менсиз нима қилишлари тасаввуримга сиғмайди. Яхшиси, ўзингни босиб ол, йигитча, хўпми?! Тенгдошларингдай уйлан, машина ол, уй қур, қолган ҳаммаси бўлаверади.

Сени севаман, лекин, жонка… Бир қора тунда келиб, мени бахтли қил, лекин асло тарих ҳақида ортиқ гапирма, қайт қилиб ташлайман, ишрат бурнимдан булоқ бўлади!”

Тушлар сценарийсини ким ёзаркан-а?

Қани, жумҳуриятимиз тушларига сценарийнавислик қилиш имтиёзини қўлга киритсам. Гуллатган бўлардим барини. Сенаторлар, судьялар, депутатлар, таксичилар, жаноб президент, унинг аъёнлари, севишганлар, энг муҳими, миллионлаб ёшларнинг барча-барчаси ҳар кеча ухлашга ётиши билан Туркистоннинг эрта қирилган етмиш талабасини туш кўриб, тонгда уларни севиб уйғонарди. Бирор чақа гонорар сўрамасдим Давлат киносидан. Ҳозирги кунда инсоният уйқуларинигина бошқара билмаяпти. Шунгагина тиши ўтмаяпти. У ухламай тура олмаганидай, нимани туш кўришини ҳам ўзи ҳал қилмайди. Шунга қодир бўлмай турган бир пайтда қандай соз бўларди тушларига суқилиб кирсам. Ҳеч ким ҳайдай олмайди, текширмайди ва улар билишарди миллат қаҳрамонлари қандайлигини.

Бир куни машҳур сенатор билан кўришдим. Ўнгдамас, тушда. Албатта, улар билан фақат тушда учрашиш мумкин.

У менга насиҳат қила кетди: “Сенаторлар сендан ҳам ақллироқ одамлардан тузилган. Нималардир ўйлаётгани учун Олий сенатнинг бир жойини банд қилган. Бу кетишда ўша талабалар каби итдек ўлиб кетасан. Тўсатдан машина уриб кетади ё саёз жойда чўкасану, йўқ бўласан. “Фалокат-да, ака” деб, қутулади-кетади! Ундан кўра сенатор бўл ва яша дахлсиз беш йил!”

Беш йилдан сўнг, миллион йиллик қабрда қандай ётасан?

Сенатор тушларимдан мангу қувилгач, бобом киради.

Соқол қўйиб юборибди, оппоқ эмас қизиғи… қора… узун. “Ёшариб кетибсизми?” – дейман кўзларим ёниб.

“Ҳа, энди ёшлар билан юргандан кейин…” “Эҳ, бобой!” – унга тўйиб-тўйиб қараб тураман. Сочини ўриб, дўппи қўндирган бир қиз чиқади ортидан.

Момом! “Ёшаряпсиз, дегандим-а, момо? Ишонмовдиз, мана ўн саккиз ёшга қайтибсиз, осилган юз ҳам, тер ҳиди ҳам йўқ, фақат кўзларингиз ўша-ўша кўм-кўк!”

Момом мендан уялиб қочади. У қиз бола, мен ундан ҳозир каттаман, йигитман.

Бобомнинг қўлидан тортиб ғойиб бўлишади, жаннат исини қолдириб!

Сархуш бўламан ўн уч кун!

Кўзи қисиқ, қирра бурун, ўрис хотини бор бир домла менга насиҳат қилади: “Шунча одамларимиз қатлиом бўлгани етмайдими! Кўзингни оч, очгин! Қарасанг-чи, афт-башарангга қуриб-қақшаб қолибсан! Ўзингни босиб ол, илтимос! Бу ғоялар сени боқармиди? Пулсиз қолсанг, ғояни қозонда қайнатолмайсан-ку? – шунда бирдан сапчиб ўрнидан турди-да, бақирди: – Официант, марҳамат қилиб бизга яхши қовурилган, эзилиб пишган ғоялардан, ҳа, бари миллий бўлсин, қани, олиб келинг, тез бўлинг! – кейин бирдан менга қаради: – Кўрдингми ё кўрмадингми, ҳамма бизни мазахлаб иршаймоқда. Шунинг учун ўзингни тий, аҳмоқлик қилиб юрма! Ҳа, нега ундай қарайсизлар, ҳали эсимизни еб қўйганимиз йўқ, бир-икки бекат бор жиннихонагача.

“Товуқ, – дедим. – Товуқ олиб келинг, яхши пишган миллий товуқлардан бўлсин”.

“Ҳа, сизларда оқидан сотиладими, юз грамм, йўқ юз эллик, миллий бўлсин, уйимда фақат хотиним номиллий! Тезлаштиринг, томоғим тараша бўлиб кетди! Шунга куяман, хотин – ўзбекмас, болалар чала, неваралар эса ўрис! Аввал шунақасини олиш мода эди-да, ҳозир эса миллийи тузук!”

Тунларимдан маъно қочди.

Даволанган бўламан, яна бир қўйнинг пули кетади. Кор қилмайди… Тушлар сценарийсини ким ёзади?

Менга одамларнинг туш кўрар вақтини топширишса, бир мўъжиза юз бериб шундай бўлса эди, қаҳрамонларини соғиниб уйғонарди халқ!

*

1918 йил. Бухоро.

Жанжалнинг устидан чиқаман.

Икки жасад арк тепасига осиб қўйилган. Пастда унинг ҳаққини сўраб келганлар тўполон қилмоқда.

Мурда атрофида ғизиллаб айланиб ётган арию пашшалар овозига қулоқ тутаман. Улар эт дардидами ё қон?

Осиғлиқ турганларнинг бўйлари узун, келбати йирик. “Ип узилиб кетса-чи!” – деб ўйлайман. Бир гала етим бола сарғимтир қимматбаҳо чопонларга ҳавас қилиб бошини тепага қаратиб турибди.

Дод-вой солаётган одамлар ўликнинг эгалари.

Сарбозлар мурдани олишга қўймаяпти.

Шунда арк қаршисидаги масжиддан азон товуши эшитилади.

Тўс-тўполон тинчийди.

Фақат бир аёлнинг оҳи тинмайди… қолганлар тин олади, оломон ханжарни қинга солиб масжидга чопади.

“Аллоҳу акбар, Алло-о-оҳу акбар!”

Она сочларини ёйиб: “Бола-а-ам!” – деб бўзлайди.

Мен унинг уст-бошидан, таққан тақинчоқларидан бой хотин эканлигини англайман, ачинаман онага.

У ҳозир боласининг чақалоқлигини қўмсаётгандир. Қандай ожиз эди, она кўкраги билан кун кўрарди. Агар шу ҳолда, катта бўлмай қолганда ҳам эди, бугун амир уни осмаган бўларди.

Онанинг ёшли кўзларига термиламан – бор дўзах шу кўзларга кириб олгандай.

Мурдаларни шамол сезилар-сезилмас тебратмоққа журъат топган. Қатлиом этилганлар ҳар қўзғалганда она бутун Бухорони титратиб, ерни муштлайди: “Бола-а-ам!”

Бухоро қалқийди…

“Аллоҳу акбар, Алло-о-оҳу акбар!”

Пастда синиқ кўзойнакли жиннисифат дарвеш нималарнидир чулдирайди. Онанинг аламли фарёди ва тиловат оҳангига тўлиб кетган Бухоро бу дарвешга қулоқ тутмайди.

Дарвеш қўлидаги кулоҳни силтаб, тинмай бақирмоқда: “Бухоро, ўлган эмас, онаизор! Уни осиғлиқ деб қаттиқ адашасиз! Бухоро ўлмаган, ўлмайди ҳам. Фақат не бир кунларни бошдан кечирган бу кўҳна кент қаттиқ уйқуда, мудрамоқда халқ каби! Бундан фойдаландингиз, усталик билан унинг оёқ-қўлини боғладингиз. “Ухлаган одам зарарсиз”, деб ўйладингиз ва арк дарвозасига Бухорони осдингиз! Аммо адашасиз! Қаттиқ адашасиз!

Бухоро ўлмаган булутлар ортида қолган қуёшдек кўринмаяпти, холос!

Сиз бор адолатни, бор ислоҳни, бор номусни осишингиз мумкин, аммо келажакни оса билмайсиз!

Қара, Бухоро тирилмоқ истаяпти… Қара, она, у тебраняпти… Бухоро тириляпти, у тирик она! Ё Аллоҳ!”

Она йиғлайди.

“Онаизор, нега йиғлайсан?”

“Шўрлик Ватанимни осиб қўйишди. Ўлигини ҳам бермаяпти номардлар. Пашшалар кўзини ёқмоқда, қара, қара, қара, бола-а-ам!”

Бухоро ухлайди… Дарвеш одамларни излайди… Мўминлар салом беради раҳмонга, кейин бир-бирларига…

Бухоро бўзлайди.

*

Менга бир ҳиндни рўпара қилишди: “Тарихни биласан, тил биласан… шунга гидлик қил… долларда тўлайди… Ўзи тарихчи, қадрли меҳмонимиз!”

Мен кулдим: “Мен тарихчиман, масхарабозлик қилиш қўлимдан келмайди. Гидларнинг тарихни истаганча қош-кўзларга мослаб талқин қилишларига қаршиман. Самарқанд ва Бухоро аҳмоқ тилчиларга тўлиб-тошиб ётибди. Улар лўлилардан доим сон жиҳатдан кўп ва қадим шаҳарларимиз учун улардан кўра хавфлироқ, кўпроқ талафот келтиради. Улар шаҳар эстетикасини ҳеч қачон ҳис қилмаган. Улар “Минораи Калон”га қараб фақат Франклиннинг расми туширилган чойчақанигина кўришади, холос!”

Аммо ўша куни амакиларимнинг “Текинтомоқ” деган гапи жонимдан ўтувди. Оёқ кийимдан аллақачон сув ўтган, уни ишлаб чиқарган хитой усталарининг ҳеч ҳаққи-ҳурмати қолмаганди.

Йўқчилик – кўргилик, йўқчилик – итчилик.

Кўндим. Ўзим ҳам лўлига айландим. Бир томондан қизиқдим ҳам, балки янги сирлар очилар. Аммо меҳмонни кўришим билан ҳафсалам пир бўлди, ўлгудай семиз экан, тарихчинимас, тарихда ўтган жаллодларни эслатарди. У билан Бобур ва Тожмаҳал борасида баҳслашиб қолдик. У Лондонда кўп бўлган экан. “Биз ҳиндларни одам қилган инглизлар”, – деди. Мен унинг аҳволидан кулдим. Ўзимизда ҳам бундайларнинг ҳисоби йўқ-ку, лекин ўзга юртга бориб очиқча айтадиганлари кам.

“Тентак миллат танламайди”, дерди бобом, рост экан!

“Бобом сендан тарихни кўп билади”, – дедим. Бу гал менинг гапимга у кулди, негадир йиғлагим келар, аммо қани…

Мен илк бора ўзим истамаган ишни қилаётганим учун йўқчилик – халқнинг ўлимлиги эканлигини яхшироқ англадим.

“Бу Самарқанд… ҳар бир ғишт минг ҳасрат… унинг атрофи улкан мозор… мозорлар остида эса беш минг йиллик саройлар ётибди… ундан ҳам тагларида эса эллик минг йиллик хазиналар, ундан ҳам олдин эса…”

“Менга остимдаги сочи узун самарқандлик муҳим!”

“Нима?”

Меҳмоним терлаш бўйича чемпион экан, сал қолса Самарқандни сувга бўктирарди. Пишиллашда эроний пахмоқ мушуклар йўлда қолади…

Мен уни Бибихонимга олиб бормадим… Онамизни ундан қизғандим… Шунда у бирдан тўғри қилганимни айтди: “Ука, Бибихониминг ўлган бўлса, нима қиламан, менга тирик қиз керак!” “Биродар, сен Осиёнинг маркази – Самарқанддасан. “Тирик қизлар” деган қадамжо бу ерда эмас!” “Мен Самарқандни пишириб ейманми, жонга тегдинг-ку, менга қиз керак, истаганингни ол-у, менга битта ингичка, оппоғидан топ ва бизни тўрт кун безовта қилма! Самарқарқанд мен учун чиройли қизлар юрти. Самарқанд бу лаззат, оҳ юзларини, жаҳонда кўрмаганман бундай гўзалликни!”

Миям қизиди. Қаттиқ кулиб юбордим. У ҳам.

Қўлини жуфт қилиб оғзига босдим. Кўзи қонга тўлиб турарди. Шу пайт гидликка рози бўлганим учун боплаб ўзимни сўкардим.

“Зарафшонда гўзал билан сени чўмилтираман”, – дедим.

У ҳам ишонди.

Самарқанднинг бутун ахлат суви оқиб ўтадиган жарликка олиб бордим. Қўрққанидан юраги ёрилай деди: “Қўрқма, бундай ишлар пана жойларда қилинади. Сенга қолса, Самарқанд билан Регистонда ётсанг?!” “Йўқ, меҳмонхонада жойим бор-ку, душ қабул қилиб, сўнг…”

Шунда уни кўкрагидан чунонам тепдимки, айланиб исқирт оқава ариғига ағнади. У инглизча жавраётганди, тили танглайига ёпишди. Сўнг қўрқиб кетганидан ҳиндийча ёлворишга тушди, тилини билмаслигимни унутиб қўйганди.

Шунда билдимки, ўлим сенга онангни ва она тилингни яхшигина эслатиб қўяди…

“Сен Самарқандни эмас, шу қора балчиқ ва пешоблар оқадиган сувни қидириб келибсан. Топдинг, марҳабо!”

Меҳмоним инглизчани унутган, ҳиндийда гапириб, пилдираб сувдан чиқмоқчи бўлар, нуқул ютганини тупурарди.

Шундан сўнг “Гидлик менга ҳаром бўлсин!” дедим. Кўнглимнинг буйруғини бажармаганим учун ундан тиз чўкиб кечирим сўрадим. Ғазабдан кулдим, ўзимнинг устимдан кулдим… Самарқандни булғаганимдан кулдим…

“Самарқанд, мени кечир, кечир” деб ёлвордим.

Мен ортга қарамай ўз талабаларим ортидан чопдим!

*

Талабалик – мудроқликка йўл очиб берди.

Мақсадсиз эдик, тентирардик, катта йўлда фақат омад эмас, ғафлат тутди қўлимиздан.

Биз ойлаб хонадан чиқмай ухлашга ўргандик.

Худди оламдаги уйғоқ одамлар қандайдир бир ўлатни бизга юқтирадигандай, қўрқар эдик. Ҳатто ҳафталаб тонг отишини кўрмай қўйдим. Қуёш чиққан ё ботганини ҳис қилмасдим.

Ижарахонада тўрт киши эдик, ҳаммамиз институтга бориб-келувчилар. Энди шундан ҳам эриниб, ухлардик нуқул.

Бу ҳафта ҳам эринчоқлик кунлари давом этмоқда. Энг ками eтти кун, узоғи бир ойгача чўзилади. То сўнгги чақа нон учун ишлатилгунча.

Деразалар очилмас, эшик ичкаридан беркиларди. Кўзлар шишиб, кўрпача орқага ёпишиб қоларди.

Қоравой, мен, Қизтака ва Телефончи – уйқухонасининг сардори эдик. Қоравой ухлаш ва овқатланишдан ташқари яна бир иш қиларди. Ҳар куни уч соат ваннани банд қилиб, ҳамма ерга сув сочиб чўмиларди.

– Оқаришим керак, жўра. Оппоқ бўлсам. Шаҳарда шунинг учун ўқияпман, ахир.

– Сувнинг уч соат шариллаб туриши, сен қўйган гиёҳларнинг қўлансалиги, чиққанингда сендан тушган қилларнинг кўплиги кўнгилни беҳузур қиляпти.

– Қизларга оппоқ болалар ёқади. Менинг қоралигимни қара, ҳали ҳам сал тиниқлашиб қолдим! Тўғрими ё менга шундай кўриняптими? Яхшиси, расмимни синфдошларимга ташлайман, улар аниғини айтади.

Қизлар ҳақида гурунг беради Қизтака. Аммо шу мавзуга ҳам қулоқ тутмайдиган – Телефончи. У ўйинлар, видео ва хабарлар ботқоғига ботиб кетган, фақат икки қўли ва сочлари қимирлаб туради хонада тириклигини билдириб.

Дунёдаги энг севган ўйини – “Тўнка ва пичоқ”. Ёғоч айланаверади, унга пичоқ санчаверасан, санчаверасан, гар пичоғинг устма-уст келса, енгиласан, ўйин қайтадан бошланади. Шуни нақ ўн саккиз соат тинмай ўйнайди.

У умрида дарс қилмаган, нияти ҳам йўқ.

Мен мудрайман.

Телефончи ўйнайди.

Ваннада сув шариллайди.

Қизтака қизларни ўрайди.

Биз – институтга бориб-келувчилар!

Қизтака зерикишни тарқатиш учун тантанавор равишда уйга фоҳиша чақиради.

– Тезроқ ваннани бўшат, у таксига ўтирди, келяпти жонон!

Телефончининг отаси сим қоқади. Ўйинни авжида бузганидан асабий жавоб қайтаради туғилгандан буён боқиб келаётган одамга:

– Эшитяпман!

– Болам, институтда қийналмаяпсанми? Вақтида ухлаяпсанми?

– Ўн саккиз соатдан бери мижжа қоққаним йўқ.

– Эҳ, дарсларинг шунча кўпми? Нега ўзингни қийнайсан?! Майли, катта олим бўлмасанг ҳам, бизга кичкина олим ҳам етади. Эшитяпсанми?

– Ҳм-м! – деб тўнғиллайди суҳбат тез тугашини кутиб.

– Амакингдан бериб юборган пулларни олдингми?

– Ҳа.

– Тугадими?

– Йўқ ҳали…

– Тўғрисини айт!

– Тугатаман бугун.

– Ҳозир ўзингнинг пластик рақамингга ташлайман. Онаси, онаси, боламизнинг пули тугабди. Нақд қилиб ол, узоқмасми?

– Йўқ.

Она энтикиб гапиради:

– Болажоним, ўзимнинг. Хўп қийналганга ўхшайсан, овозинг синиқ, нимага ўн саккиз соат ухламадинг. Отанг гапираверади, бир кун кейин олим бўларсан, ухлаб ол вақтида!

– Она-а…

– Болани ўқишдан қўйма! – телефонни тортиб олади ота. Хайрлашади узоқ.

Уйда аёл ҳиди анқийди. Фоҳиша. Бўйи калта, семиз, лекин кўзлари чиройли экан.

– Жуда арзон гаплашдим. То азонгача шу хонада биз билан мудрайди.

– Қанчага?

– Тенг тўртга бўлсак, сариқ чақадан тушади.

– Касал бўлмасин, тағин, – дейди сочини қуритаётган Қоравой парланиб кетган ювиниш хонасини бўшатаркан.

– Заҳарланган бўлса ҳам, менга фарқи йўқ! – дейди текис тишларини кўрсатиб Қизтака.

Телефон бир чеккага улоқтирилган, эшиклар ёпилган, жулдур парда туширилган.

Ишшаяди, тиршаяди, тиришади институтга борибкелувчилар!

Мен эса мудрайман. Кучли ҳорғинлик тўри бутун вужудимни қамраб олади.

Соат иккилардагина кимдир оёғимни қитиқлайди.

Аниқ биламан – у. Кўзларимни хиёл очганимда тепамда фоҳиша беҳаё кўзлари билан боқиб турарди. Аммо бефарқлигимга чиройли кўзлари узоқ бардош бера олмади ёки зерикди. Дераза ёнига бориб тутатди.

– Улар қани?

– Учовини ҳам ер тишлатдим. Битта ўзим ҳамма эркакни йиқитаман, қойилмисан?! Ҳатто бутун бошли қўшинни. Тағин эрталабгачамиш, кўзи оч буларнинг. Лекин сен нега… болапақир, ё касалинг борми?

– Ҳа, бетобман, севги… шунга қўлим бормайди.

– Мени истамаяпсанми, қара, – очиқ кўкракларини беҳаёларча ўйнатди. Ундан негадир ҳирсга қувват эмас, меҳр туяман.

– Сендан кўра уйқу фойдалироқ.

– Тўғри, мен ҳам уйқуга зорман. Кундузлари танам қақшайди. Ҳар битта мижоздан бир оғир суяк танамга ўтиб қолгандай оғрийди. Минг битта эркакнинг ҳидини олиб юраман ўзим билан қўшиб. Айниқса, мардикорлар билан бўлгандан сўнг чиқа олмайман тўрт кунлаб, исқирт ҳаёт жонга текканки, асти сўрама!

– Қорним очди, овқат пиширишни билмайсанми?

– Аҳмоқ, қайси қиз билмайди?

– Кечир мени.

– Бу гапинг бузуқ деган сўздан ҳам баттарроқ таъсир қилди.

– Менга ош дамлаб бер.

– Шу пайтда-я…

– Ҳа…

– Йўқ, бўлмайди. Булар уйғониб қолишади, сўнг ош ейди ва яна… тағин менинг ишим бошланади. Ундан кўра оч ухлаганимиз яхши…

– Боланг борми?

– Қизим, тўртга кириб қолди.

– Уни тўйдира оляпсанми?

– Ҳозирча етиб турибди. Лекин кўряпсан ҳар нафасда нарх-наво ошяпти. Бу дегани биз баттарроқ хўрликка, қулоқ эшитса, қизарадиган беҳаёликларга тайёр туришимиз керак. Мен бир пайтлар ўқитувчи бўлишни истардим, бари ниятлар олис ўтмишда қолиб кетди. Нақ юз йилдан бери яшаётгандайман, умрим тугаши бунча қийин! Сен ҳам қилганмисан шундай ҳаёсизликларни?

– Йўқ!

– Боламни ўйлайман. Ўлсам, ҳоли нима кечар экан? Фоҳишалар ўлим ҳақида кўп ўйлайди. Шу борада баъзилардан гуноҳсизроқмиз.

– Тўғри.

– Танамдан бошқа нарсани сотишни ўйламаганман. На қизимни, на онамни, на оиламни, на шу мени қийнаётган давлатни. Айримларда эса сотилмаган ҳеч нима қолмаган. На иймон, на дўст, на эр… Менда эса фақат шу гўрсўхта – тана. Сассиқ ва чандиққа тўла.

– Сенинг чандиқларингга Ватан айбдорми?