Текст книги "Dissident sorağında (1956-1986)"

Abdullayev Çingiz

ABDULLAYEV ÇİNGİZ (Çingiz Mirzağa oğlu Abdullayev, d. 1929, Laçın rayonu-İsveçrə, Berin, 200…???)

Rejissor, gizli dərnək rəhbəri, dissident.

Yoxsul bir ailədə doğulub. 1947-ci ildə Azərbaycan Teatr İnstitutunun rejissorluq fakültəsinə daxil olmuşdur. Sovetlər Birliyi müttəfiqlərinin yardımıyla faşizm üzərində qələbə çalsa da, özü əsarətdə saxladığı xalqlarla faşistsayağı davranırdı. Buna baxmayaraq, haqqı tələb edənlərin səslərini batırmaq olmurdu. Səsini duyuran, haqsızlığa qarşı dirənən gənclərdən biri də Azərbaycan Teatr İnstitutunun tələbəsi Çingiz Abdullayev idi.

O, təkbaşına bir iş görə bilməyəcəyini anlayıb özünə fikirdaşlar axtararkən onunla eyni institutda oxuyan Cahid Hilaloğlu ilə tanış olur. Birgə dərnək qurub Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparmaq istəyirlər. Lakin bu dərnəyin ömrü çox da uzun olmur. Xüsusi xidmət orqanları onların yazdıqları vərəqlərin izinə düşür. Beləliklə, 1948-ci il avqustun 28-də Çingiz Abdullayev Bakıdakı Voroşilov rayonunun 3-cü sahəsində mühakimə edilir və Azərbaycan SSR CM 213-cü maddəsinin 2-ci bəndi ilə, yəni “dələduzluqla dövlətə və ya ictimai idarəçiliyə zərər vurmaq”da ittiham edilərək üç il azadlıqdan məhrum olunur. İnstitutdan da qovulan Çingiz Abdullayev cəzasını Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının ən sərt rejimli cəza müəssisələrində çəkir. 19 iyun 1950-ci ildə həbsdən azad edilsə də, məsləkdaşları ilə əlaqə saxlamasın deyə Bakıda yaşamasına və işləməsinə icazə verilmir.

Bütün çətinliklərə və sıxıntılara baxmayaraq, Çingiz Abdullayev Cahid Hilaloğlu ilə əlaqə qurur. Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqında azad fikirli insanların fəaliyyətinin məhdudlaşdırıldığını görüb Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizəni mühacirətdə davam etdirməyi planlaşdırırlar. Mühacirət üçün ən münasib yer isə Türkiyə bilinir. Çünki Azərbaycan Cümhuriyəti rəhbərlərinin çoxu orada yaşayırdı. Onların arasında Çingiz Abdullayevin yaxın qohumu da vardı.

1956-ci ilin əvvəllərində Çingiz Abdullayevlə Cahid Hilaloğlu Lerik rayonunun sərhəd kəndlərində mədəniyyət evlərində işləmək üçün Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinə müraciət edirlər. Nazirlikdə iki gənc mütəxəssisin ucqar rayonda işləməyə getmək istəyi rəğbətlə qarşılanır və onlara tapşırılır ki, sənədlərini hazırlasınlar. Onların məqsədi Lerikdən İrana keçmək, oradan da Türkiyəyə getmək olur.

Çingiz Abdullayev pasport qeydiyyatından çıxmaq üçün Moskvaya gedir. Orada Arxangelskdən xarici ölkələrə yük aparan gəmilərə işçi axtardıqlarından xəbər tutur. Cahid Hilaloğlunu Moskvaya çağırır ki, birlikdə Arxangelskə gedib yük gəmilərində işə düzəlsinlər. Gəmi xarici ölkələrin birində olanda isə sahilə çıxıb bir daha geri dönməsinlər.

Cahid Hilaloğlu sənədlərini hazırlayıb Moskvaya yola düşən ərəfədə amerikalı skripkaçı İsaak Sterno Moskvaya konsert verməyə gəlir. Çingiz Abdullayev onun konsertinə bilet alır. İsaak Sternoya gül təqdim edərkən Amerika səfirliyinin telefonlarını xəbər alır. Skripkaçıdan öyrəndiyi telefonla Moskvadakı ABŞ səfirliyinə zəng vurur və səfirliyin birinci katibi Natyanel Devislə görüşür. O, Çingiz Abdullayevin xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları ilə əlaqəsindən şübhələnsə də təkrar görüş üçün vaxt və yer təyin edir. Dörd gün sonraya, yəni 1956-cı il mayın 8-ə təyin olunmuş görüşə Natyanel Devis deyil, səfirliyin hərbi attaşesi Frenk gəlir.

Onunla səfirliyin maşınında söhbət edirlər. Ətraflı sorğu-sualdan sonra üçüncü görüş üçün də vaxt və yer müəyyənləşdirirlər. Lakin bu görüş baş tutmur. Çingiz 1956-cı ilin 8 mayında xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları tərəfindən yaxalanır. Elə həmin gün onu Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin sədri, general İvan Aleksandroviç Serov (1905-1990) dindirir və səhərisi gün Moskva şəhər məhkəməsi Çingiz Abdullayevi RSFSR CM 19-58 maddənin I hissəsinin a bəndilə tüfeylilikdə, yəni işsiz gəzməkdə ittiham edib həbsxanaya atırlar. Çingiz Abdullayev ona verilən yalançı ittihamla razılaşmır. 1956-cı il oktyabrın 10-da ona təkrar hökm oxunur. Bu dəfə vətənə xəyanətdə suçlayıb Rusiya Sovet Fedarativ Sosialist Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 58-10 maddəsinin I hissəsiylə şəxsi əmlakı müsadirə edilməklə 10 il azadlıqdan məhrumetmə və azadlığa çıxdıqdan sonra da 3 il siyasi fəaliyyətlə məşğul olmamaqla cəzalandırırlar. Beləliklə, onların xaricə getmək cəhdi də baş tutmur.

O, həbsxanadan Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Ali Məhkəməsinə, Ədliyyə Nazirliyinə ərizələr yollayır. Rusiya Sovet Fedarativ Sosialist Respublikası Ədliyyə Naziri Boldırevə yazır: ”Məni yazdığım vərəqlərdə Sovet Sosialist Respublikaları İtti-faqının bütün xalqlarını üsyana, insanları qul, zorakılıq, aclıq, böhran şəraitində saxlayan kommunist rejimindən azad olmağa çağırışıma görə ittiham edirdilər. Mən bildirməyə məcburam ki, bu “məhkəmə iclası” teatr tamaşasına oxşayır. Burada marionet hakim hətta məni son sözdən də məhrum etmişdi. Çünki son sözdə mən onların sifətlərindən maskalarını çıxaracaq, iç üzlərini açaraq onların fırıldaqçı, qaniçən, başkəsən, zülmkar olduqlarını sübut edəcəkdim. Bütün respublikaların milli mənafeyini müdafiə edərək onların Rusiya imperiyasının müstəmləkəsi olduğunu açıqlayacaq və respublikalarda BMT-nin nəzarəti altında azad seçkilər keçi-rilməsinin zəruri olduğunu söyləyəcəkdim. Onlar isə bütün qa-nunları kobudcasına pozaraq, ən elementar qaydaları tapdalayaraq mənə son söz vermədilər.

Çünki Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının bütün məhkəmə və prokurorluq orqanları yuxarıların göstərişi ilə işlədiyinə mənim heç bir şübhəm yoxdur. Mən tam qətiyyətlə deyirəm ki, Azər-baycanın qəhrəman oğluyam və alçaq kommunist rejiminə qarşı mübarizə aparmışam. Bizə məlum olduğu kimi, aprelin 5-7-də Tbilisidə və bütün Gürcüstanda çoxsaylı nümayişlər keçirilmişdir. Burada 200 min tələbə, fəhlə, kolxozçu, qadın və qoca iştirak etmişdir. Onlar əllərində şüar tutaraq öz müstəqilliyi və azad-lıqlarını, BMT-nin nəzarəti altında azad seçkilər keçirməyi tələb etmişlər.

Lakin imperator-diktator Rusiya, bütün Polşanın və Finlandiyanın ağası “qarğıdalı generalı” Nikita Xruşşovun əmrini yerinə yetirən silahlı qüvvələr günahsız tələbələrin, qadınların, qocaların üstünə tanklarla hücüm edərək, onları güllələmiş və çoxlarını Sibirə sürgün etmişlər. Azərbaycan xalqına qarşı da belə ədalət-sizliklər edilmişdir. Xeyli günahsız adam qanunsuz həbs edilmiş, təqiblərə məruz qalmışdır.

Azərbaycanın, Gürcüstanın və başqa respublikaların vəziy-yətindən bəhs edən məruzə ilə çıxış etmək istəyirəm. Məqsədim odur ki, BMT Baş Assambleyasının növbəti sessiyasında respublikalarda azad seçkilər keçirilməsi haqqında qərar qəbul olunsun. Xatırladaq ki, Rusiya 1917-ci ilin 16 noyabrında imzaladığı deklorasiyasında Sovet hakimiyyəti tərəfindən bütün dünyaya elan etmişdir ki, yeni yaranmış sosialist, çoxmillətli dövlətin əsasını aşağıdakı demokratik prinsiplər təşkil edir: Rusiyada yaşayan bütün xalqların suverenliyi və bərabərliyi, millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ, millətlərin Rusiyadan ayrılıb öz dövlətlərini qurması və s. Bu prinsiplər 1922-ci ilin dekabrında Xalq Komissarlar Şurasının sədri Vladimir İliç Leninin təklifi ilə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının yaradılmasına dair hazırlanmış sənəddə öz əksini tapmışdır. Lenin öz əsərində də bildirir ki, millətlər ittifaqı könüllü surətdə yaranır, hər bir dövlət öz istəyilə başqa dövlətdən ayrıla bilər. Belə bir sual meydana çıxır: bu təcavüzkar kommunist rəhbərliyi və Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı hökuməti Leninin vəsiyyətini yerinə yetirirmi? Əlbəttə, yox! Bu təcavüzkar, qaniçən, fırıldaqçı kommunistlər dünya ictimaiyyətini çaşqın salaraq hər yerdə biz “Leninin yolu ilə gedirik” deyirlər. Əgər onlar Leninin yolu ilə gedirlərsə, bəs nə üçün onlar Azərbaycan və Gürcü xalqlarının qanuni tələblərini yerinə yetirmir, əksinə, kobud və vəhşicəsinə onların hüquqlarını tapdalayırlar?

Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Konsitutusiyası ilə hər bir vətəndaş Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqında yaşamaqdan imtina edib xarici ölkəyə gedə bilər. Bəs nə üçün Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının təcavüzkar hökuməti konstitusiyada yazılanların həyata keçməsinə imkan vermir? Əgər bunun həyata keçməsinə imkan verməyəcəksə, onda nə üçün bu maddə konsti-tusiyadan çıxarılmır? Görünür bu, vicdansız kommunistlərə dünya ictimaiyyətini çaşqınlığa salmaq üçün lazımdır. Qəzetlərdə yazıl-mışdır ki, Kiprdə Yunan gənclərinin nümayişi zamanı İngilis hökuməti bir tələbəni öldürmüşdür, bu da Sovet ictimaiyyətinin hiddətinə səbəb olmuşdur. Maraqlıdır, görəsən Azərbaycanda və Gürcüstanda baş vermiş hadisələr – dinc nümayişçilərin güllələnməsi və s. qanlı divanlar hansı miqyasda Sovet və dünya ictimaiyyətinin hiddətinə səbəb olmalıdır?! Mən bütün bunların hamısını DTK-dan olan Serova danışdım. O isə bu fikirlərimə görə məni azı 10 il azadlıqdan məhrum etdirəcəyini bildirdi.

Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı hökuməti hər yerdə car çəkir ki, bizdə mətbuat və söz azadlığı var. Lakin hər bir xırda tənqid üçün milyonlarla insanı həbsxanalarda və islah-əmək düşərgələrində çürüdür. Dünyanın heç bir ölkəsində belə qanunsuzluq yoxdur.

On üç il kommunist əsarəti altında qalan Macar xalqı bu zorakılığa, yalana, aclığa dözməyib 1956-cı ilin oktyabr– noyabr aylarında ayağa qalxdı. Onlar Sovet qoşunlarının Macarıstan ərazisindən çıxarılmasını, bir sözlə, öz azadlıqlarını və müstəqilliklərini, yeni hökumətlərini qurmalarını istəyirdilər. Bunun müqabilində Sovet hökuməti oraya əlavə qoşun yeritdi, tank və təyyarələrin gücüylə dinc əhalini vəhşicəsinə qırdı. Burada baş verən hadisələr “əksinqilabi qiyam” adlandırılır. Bəs nə üçün Əlcəzairdə, Yəməndə, Suriyada belə hadisələr “xalq azadlıq hərəkatı” adlanır?”

Çingiz Abdullayevin RSFSR Ədliyə Naziri Boldırevə yolladığı məktub quruluşun əsaslarını laxladırdı. Ona görə qapalı şəraitdə Mordva MSSR Ali Məhkəməsi 1957-ci il 13 iyulda yenidən onun işinə baxır və cəza müddəti 13 iyun 1957-ci ildən hesablanmaqla o, 10 il azadlıqdan, 3 il siyasi fəaliyyətdən məhrumetmə ilə cəzalan-dırılır. Cəza müddəti bir il də artırılır və Vladimir şəhərindəki xü-susi rejimli həbsxanaya, təkadamlıq kameraya göndərilir.

1963-cü ildə onu Mordva MSSR-dəki xüsusi-ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə qaytarırlar. Əqidəsindən dönməyəcəyini görüb 1964 -cü ildə Serbiski adına Ümumittiaq Məhkəmə Tibbi Psixiatrik Ekspertiza İnstitutuna «müayinəyə» göndərirlər. Bu instituta Sovet cəza maşınının əsasını qoyan, DTK-nın ilk rəhbərlərindən Feliks Edmundoviç Dzerjinskinin qızı M.F.Talse rəhbərlik edirdi. Onun başçılıq etdiyi komissya 1956-cı ildə Çingiz Abdullayevə ”anlaqlı” diaqnozu qoymuşdusa, bu dəfə «anlaqsız» hesab edir və SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin Yaroslavl vilayətinin Rıbinsk şəhərindəki xüsusi tibbi psixi xəstəxanaya məcburi müalicəyə göndərir. Orada da Çingiz Abdullayevin sakit oturmadığını görüb Sıçov şəhərin-dəki xəstəxanaya yollayırlar. İki il yarımlıq «müalicə»dən sonra 1968-ci ilin iyulun 25-də Smolensk vilayətinin Sıçov şəhər Xalq Məhkəməsinin qərarıyla Bakıya 1 nömrəli Maştağa Psixi Xəstə-xanasına yollayırlar.

Çingiz Abdullayev xəstəxananın baş həkiminin onunla rəftarından həyatının təhlükə qarşısında olduğunu görür. Uzun illərin «müalicə»si nəticəsində Çingiz Abdullayevin gözündə qlakoma, mədəsində və onikibarmaq bağırsağında xora, pankretit xəstəlikləri yaranır. Elə bu xəstəliklərə görə də, həkim komissiyası onun ikinci qrup əlil olduğunu müəyyənləşdirir. Orada onun kimi məcburi «müalicəyə» göndərilmiş Nadir Ağayevlə tanış olur və başına gələnləri qısa da olsa, yazdırıb qohumlarına göndərə bilir. 14 il 4 aydan sonra «humanist» Sovet hüquq orqanları 1970-ci ilin 25 avqustunda onu «müalicəxana-həbsxana»dan azad edirlər.

O, həbsxanadan ikinci qrup əlil kimii azad edildiyi üçün Azərbaycan Korlar Cəmiyyətində işə düzəlir. Burada da fikirlərini sərbəst söyləyir, Sovet hökumətinin qəddarlıqlarından danışır. Onu daim nəzarətdə saxlayır və iş yoldaşları arasında fikir forma-laşdırmağa çalışırlar ki, Çingiz Abdullayev ağlı pozulduğundan belə danışır.

Bütün bu ağrılara-acılara, təqib və təzyiqlərə baxmayaraq, Çingiz Abdullayev yenidən xaricə getməyi planlaşdırır. Moskvaya gedir. Çox çətinliklə də olsa, 1982-ci ilin 15 sentyabrında milisin gözündən yayınaraq Moskvadakı İsveçrə səfirliyinin hasarından aşıb həyətə keçə bilir və siyasi sığınacaq istəyir. Səfir Karl de Qeera, səfirin birinci katibi Xell Qren onunla xeyli söhbət edirlər. Danışıqlarında sərbəst, hərəkətlərində tam anlaqlı olduğunu görsələr də, onu səfirliyin həkimlərinə müayinə etdirirlər. Bununla kifayətlənməyib İsveçrədən iki professor da dəvət edirlər. Onlar da Çingiz Abdullayevdə psixi pozğunluq olmadığını təsdiqləyirlər. İsveçdə və başqa xarici ölkələrdə çap olunan qəzetlər onun haqqında geniş məqalələr yazırlar.

Məsələnin böyüdüyünü görən Sovet tərəfi vəziyyəti nəzarət altına almaq üçün Çingiz Abdullayevə vəd edir ki, İsveçrə səfirliyindən çıxsın və vizası gələnədək gözləsin, onun haqqında daha heç bir cəza tədbiri görülməyəcək. O, bu vədlərə inanmasa da, İsveçrə səfirliyinin işə qarışdığını nəzərə alıb «Moskva» meh-manxanasında qalmağa razılaşır. Səfirliyin iki əməkdaşı ilə birlikdə sənədlərini SSRİ DİN-nin şöbəsinə təqdim edir. İsveçrə səfirliyi onun nəinki bütün xərclərini ödəyir, həm də müalicəsi qayğısına qalır.

SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətində isə Çingiz Abdullayevin xaricə getməsi məsələsi süründürməciliyə salınır. 1984-cü ilin 19 oktyabrında DTK-nın 6 əməkdaşı qəflətən onun qaldığı otağa daxil olur, onu həbs edərək gizli şəkildə Moskvadakı milis idarələrindən birinə gətirirlər. Orada Çingiz Abdullayevi Azərbaycandan gəlmiş iki DTK əməkdaşına təhvil verirlər. Onlar da Çingiz Abdullayevi təyyarənin gecə reysilə əlləri bağlı, sərnişinlərdən təcrid olunmuş şəkildə gizlincə Bakıya gətirib yenidən Maştağadakı 1 nömrəli Psixi Xəstəxanaya qoyurlar.

Sovetlər Birliyinin çöküşündən sonra Çingiz Abdullayevə nəzarət də azalır. O, yenidən xəstəxanadan buraxılır və İsveçrədən siyasi sığınacaq istəyir. 1991-ci ildə qocalıb, əldən düşmüş, kim-səsiz Çingiz Abdullayevə İsveçrə hökuməti siyasi sığınacaq verir. Onun son sorağını 1998-ci ildə Bern şəhərindən almışdıq.

Qaynaqlar:

1. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Arxivi. Cahid Hilaloğlunun şəxsi işi.

2. Azərbaycan Daxili İşlər Nazirliyinin Arxivi.

3. Bünyadov Ziya. Qırmızı terror, Bakı:Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1993.

4. Nadir Ağayevin xatirələri (“DS” qrupunun arxivində saxlanılır).

5. Elmira. Cahid Hilaloğlu. “Azadlıq” qəzeti, 1991, 14 iyun, sayı 23(53).

6. Hacı Emin. Çingiz Abdullayev kimdir?, ”7 gün” qəzeti, 1997, 18 aprel, 22 aprel, sayı, 40 (398), s.3, və 41(399), s.3.

7. Hüseynov Etibar. Bir kərə endirilmiş bayrağı bir daha yüksəldən “xalq düşməni”. ”7 gün” qəzeti,1995, 16 dekabr, sayı 44(219), s.4.

8. Qasımov Cəlal. Bakı: Repressiyadan deportasiyaya, “Mütərcim” nəşriyyatı, 1998.

9. Şirinova Arzu. İsveçrə. Bern. Həyatın 17 anı…,”7 gün” qəzeti, 1998, 30 oktyabr, sayı 152 (655), s. 2.

Ağayev Nadir

AĞAYEV NADİR (Nadir Mirələkbər oğlu Ağayev, d. 13.03. 1938 Salyan ş.)

ABŞ Dövlət Departamentinin siya-hısına daxil edilmiş 47-ci Sovet dissi-denti, Sovetlərin psixiatriya terroruna məruz qalmış insan. Əsərlərini bəsit texniki vasitələrlə az tirajda çoxaldıb (özbasım – samizdat) yayan müəllif.

Dülgər ailəsində doğulub, anası evdar qadın olub. On iki uşaqlı ailənin sonbeşiyidir. 1957-ci ildə Bakıda 199 saylı orta məktəbi bitirərək Azərbaycan Politexnik İnstitutunun Memarlıq Fakültəsinə qəbul olunub. 1963-cü ildə ali təhsilini başa vurduqda gənc mütəxəssis kimi təyinatla Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikasında işləməyə göndəriblər. Almatıda Kənd Tikinti Layihə İnstitutunda işləyib. Orada çalışarkən Qazaxların həyat səviyyəsi, yaşayış tərzi ilə maraqlanıb. Öyrəndikləri onu heyrətləndirib. Ölkədə Qazaxlarla ikinci sinif insan kimi davranılmasının, rəhbər işlərdə rusdillilərin çalışdırıldığının, Qazax dilinin idarə və təşkilatlardan tamam sıxışdırılıb çıxarıldığının şahidi olub. Qazaxların çoxluq təşkil etdiyi bir respublikada Qazax dilli yeganə məktəbin Almatı şəhərində olmasını, Sovetlərin beynəlmiləlçilik siyasətinin ruslaşdırmaya gətirib çıxardığını görüb. Burada qalarsa, özünün də, övladlarının da ruslaşacağını anlayıb. Buna görə də, təyinat müddətinin bitməsini gözləmədən 1964-cü ildə Bakıya dönüb.

1964-1971-ci illərdə Azərbaycan Kənd Tikinti Layihə İnstitutunda mühəndis kimi işləyib. Qısa müddətdə işgüzarlığı ilə kollektivin rəğbətini qazanıb. Onu layihə üzrə baş mühəndis vəzifəsinə keçiriblər. 1966-cı ildə isə Azərbaycan SSR-də 2000-ci ilədək kompleks planlaşdırma qrupuna rəhbər təyin ediblər. 30-a yaxın layihəyə rəhbərlik etməklə yanaşı, 1967-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət İnstitutundan dissertasiya mövzusu götürüb.

Dissertant kimi elmi işi üzərində işləməklə yanaşı, dostları və iş yoldaşları arasında 1964-cü ilin oktyabrında Nikita Xruşşov hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra totalitar rejimin sərtləşməsini müzakirə edir. Ölkədə baş verənləri irəliyə deyil, geriyə dönüş kimi qiymətləndirir. Ölkədə insanların biganələşdirildiyini, repressiyaya məruz qalanların müdafiə edilmədiyini, birpartiyalı sistemin faciələrə yol açdığını, milli respublikaların hüquqlarının pozulduğunu söyləyir.

1964-cü ilin sonlarında DTK-nın tapşırığı ilə milis bölməsinə aparırlar. Apardığı söhbətlərdən xəbərdar olduqlarını bildirirlər. Hədələyirlər ki, onun söhbətlərinin mayasında antisovet, antisosialist təbliğat var. Əksfikirli bir adam öz işini nə qədər yaxşı bilsə də, onu rəhbər vəzifədə saxlamaq olmaz. Söylədiklərinə antisovet, antisosialist donu geydirib istədikləri vaxt onu həbs etdirə bilərlər. Xeyli çək-çevirdən, hədə-qorxudan sonra ondan izahat alıb buraxırlar.

Nadir Ağayev səhərisi gün işə gələndə görür ki, onu vəzifəsindən uzaqlaşdırıb, mühəndis vəzifəsinə keçiriblər. O, yuxarı orqanlara şikayət edir, qanuni haqqını tələb edir. İki ay sonra istəyinə nail olur. Lakin cəmiyyətdəki nöqsanları tənqid etməkdən əl götürmür.

Dissertasiyasını tamamlasa da, oxuyub müzakirə etmirlər. İşdə də vəziyyət getdikcə gərginləşir. Adamları ona qarşı qaldırırlar. 1971-ci il mayın 5-də rəhbərlik onu məcbur edir ki, ərizə yazıb işdən çıxsın. O, ərizə yazmasa, tələ qurulacağından, böhtana məruz qalacağından çəkinərək işdən çıxmaq haqqında ərizə yazıb rəhbərliyə verir. Beləliklə də, 1975-ci ilədək işsiz qalır.

İşsiz olduğu müddətdə siyasi təbliğatla ardıcıl məşğul olmaq imkanı əldə edir. Adamlardan təcrid etmək üçün ona hədə-qorxu gəlir və haqqında mülki cinayət işi qaldırırlar. O, bir müddət yuxarı orqanlara ərizə və şikayət etməklə özünü qoruya bilir. Təzyiqlərdən yaxa qurtarmaq və elmi işini müdafiə etmək məqsədilə 1975-ci ildə Moskvaya yola düşür. Orada yerli partiya-sovet orqanlarının yarıtmaz işindən Sov.İKP Mərkəzi Komitə-sinə, SSRİ Ali Sovetinə, SSRİ Baş Prokurorluğuna, Moskvadakı beynəlxalq təşkilatların nümayəndəliklərinə şikayət məktubları göndərir.

Azərbaycandan göndərilmiş DTK əməkdaşları aprel ayının 13-də onu Moskvada tutaraq Bakıya gətirirlər. Evində axtarış aparıb əlyazmalarını və sənədlərini götürürlər. Özünü isə Bayıldakı 1 saylı İstintaq Təcridxanasına göndərirlər. Haqqında Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 188-ci maddəsinin birinci hissəsilə cinayət işi açırlar. Onun əlyazmalarındakı fikirlərini və adamlarla söhbətlərini respublika rəhbərliyindən narazılıq, qanunlara əməl edilməməsinə, saxtakarlığa etiraz kimi deyil, antisovet təbliğat kimi qiymətləndirirlər.

İstintaq təcridxanasında saxlandığı bir ayda ondan istədikləri izahatı ala bilmədiklərinə görə Bakı şəhər 2 saylı Məhkəmə Tibbi Ekspertiza və Patoloji Anatomiya Dispanserinə göndərirlər. Həkim ekspertlər Nadir Ağayevin psixi xəstə olmadığı qərarına gəlirlər. Belə olduqda onu yenidən istintaq təcridxanasına qaytarırlar. Oradan da hakim qarşısına çıxarırlar. Hakim onu mühakimə etmək əvəzinə öyüd-nəsihət verir. Buyurur ki, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibinin adına məktub yazaraq səhvə yol verdiyini, peşman olduğunu, bir daha kommunist partiyası və Sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparmayacağını bildirsin. Üzrxahlıq edərək bağışlanmasını xahiş etsin. Belə edərsə, ona cəza verməz, əksinə, münasib bir işlə təmin edilməsinə, ailəsinin güzəranının yaxşılaşdırılmasına yardımçı olar.

Lakin Nadir Ağayev nə DTK əməkdaşlarının, nə də hakimin fikri ilə razılaşır. O, haqlı olduğunu, heç bir qanunsuzluğa yol vermədiyini, respublikada rüşvətxorluq, saxtakarlıq və istehsal edilən məhsulların həcmini həqiqətdə olduğundan çox göstərməyin bir yoluxucu xəstəliyə çevrildiyini söyləyir.

Nadir Ağayev görür ki, qanunvericiliyə əməl edilmir. Məhkəməyə dövlət ittihamçısı kimi prokuror çıxmır, istintaq qaydalarına əməl edilmir, vəkilin iştirakı olmadan hakim onunla istədiyi şəkildə söhbət edir, sonra da protokol tərtib edir. Bu minvalla onu 4 dəfə hakim yanına gətirirlər. 5-ci dəfə hakim yanına gətiriləndə o bildirir ki, bir daha məhkəməyə gəlməyəcək. Hakim ailə üzvlərinə və ona hökmü oxuyacağını söyləyir. 4-5 saat gözləsələr də, hakimi görə, məhkəmənin hökmünü ala bilmirlər.

Nadir Ağayevə məhkəmənin hökmünü 1 saylı İstintaq Təcridxanasında verirlər. Hökmdə göstərilir ki, Nadir Ağayev SSRİ-ni həbsxanalar ölkəsi, Sovet Azərbaycanını da Rusiyanın müstəmləkələrindən biri adlandırır. Azərbaycanda ruslaşdırma siyasəti yürüdüldüyünü və bu işin həyata keçirilməsində milli kadrlardan – partiya-sovet işçilərindən, məhkəmə, prokurorluq, milis və dövlət təhlükəsizliyi orqanlarında çalışanlardan istifadə edildiyini, sözdə demokratiyadan dəm vurulsa da, gerçəklikdə demokratiyadan əsər-əlamət olmadığını söyləyir. Yazılarında da bu fikirləri təbliğ etməyə çalışır.

Məhkəmənin hökmü ilə Nadir Ağayev 3 illiyinə 5 saylı İslah Əmək düşərgəsində “islah olunmağa” göndərilir. O, yuxarı təşkilatlara şikayət etməyin mənasız olduğunu başa düşür. Buradan qurtarmağın yeganə yolunu onda görür ki, həbsxana qaydalarına əməl etsin, istehsalatda ona tapşırılmış işləri artıqlaması ilə və yüksək keyfiyyətlə yerinə yetirsin. Tapşırılan işləri vaxtında görən, nizam-intizamlı və “islah olunmuş” məhbus kimi onu cəza müddətindən 14 ay əvvəl həbsdən azad edirlər. Bundan xəbər tutan DTK əməkdaşları prokurorluq orqanlarına təzyiq göstərir. Azərbaycan Respublika prokurorunun müavini 1977-ci ilin 28 aprelində məhkəməyə göndərdiyi məktubda Nadir Ağayevin vaxtından əvvəl azad edilməsini qanunsuz sayılır. Neftçala rayon məhkəməsi prokurorluğun protestini təmin edir.

Nadir Ağayev həbsxanaya getməkdənsə, qaçaq yaşamağa üstünlük verir. 2 aya yaxın Bakıda gizləndikdən sonra Qazaxıstanın Aktyubinsk vilayətinə gedir. 2 aya yaxın orada yaşadıqdan sonra Krasnoyarsk diyarına gedərək Yenisey çayı ətrafında, Tayqada günəmuzd işləməklə gününü keçirir. Ucuz işçi qüvvəsi kimi ondan istifadə etdiklərindən qeydiyyata düşmür.

1978-ci ildə müəllimə işləyən xanımını DTK-ya çağıraraq ona təzyiq göstərirlər. Məcbur edirlər ki, antisovetizmi, millətçiliyi təbliğ edən, qanunlardan qaçan adamdan uzaq olsun, ondan boşansın. Ailəsinin dağıldığından xəbər tutan Nadir Ağayev Bakıya gəlir. Onu 1978-ci il iyul ayının 15-də həbs edərək Bakı şəhər 2 saylı Məhkəmə Tibbi Psixiatriya Dispanserinə göndərirlər. 49 gün burada “müalicə” edildikdən sonra həkimlər onun sağlam olduğu haqqında rəy verirlər.

Onu yenidən həbsxanaya salırlar. 18 ay sonra isə Moskvadakı Serbski adına Məhkəmə Tibbi Ekspertiza və Patoloji Anatomiya İnstitutuna göndərilir. Sovetlər Birliyində qəddarlığı ilə ad çıxarmış DTK şefi Feliks Dzerjinskinin qızı, DTK generalı Marqarita Talsenin rəhbərlik etdiyi bu müəssisədə insanlar üzərində hər cür qanunsuz təcrübələr aparılırdı. Buradakı “müayinə” və “profilaktik müalicə”dən sonra Nadir Ağayevi saxta diaqnozla Dnepropetrovsk şəhərində DİN nəzdində olan xüsusi tipli ruhi xəstəxanaya (psixkonslagerə) məcburi müalicəyə göndərirlər. O burada 9 il məcburi “müalicə” olunur.

Verilən işgəncələr, üzərində aparılan təcrübələr nə qədər ağrı-açılı olsa da, Nadir Ağayev özü kimi nahaqdan “müalicəyə” göndərilmiş insanların özkeçmişlərini öyrənir, onları yazıya alır, bir surətini özündə saxlayır, başqa surətlərini müxtəlif yollarla tanışlarına göndərir. Milliyətçə Alban olan, Moskvadakı Albaniya səfirliyinin işçisi İsmail Farkanın burada azərbaycanlı Mehdiyev soyadı ilə saxlandığından xəbər tutur. Onun və özünün haqqında göndərdikləri hüquq müdafiəçilərinin diqqətini daha çox çəkir. Bu adamların nahaqdan ruhi xəstəxanaya salınması beləliklə ictimailəşir.

1988-ci il noyabr ayının 26-da 10 il 5 ay həbsxana və ruhi xəstəxanada min bir əziyyət çəkən Nadir Ağayev azad edilir. O, öz hüquqlarını tapdalayanlarla mübarizəyə başlayır. 1989 –1990-cı illərdə Moskvadakı iki mötəbər həkim komissiyasından sənəd ala bilir ki, heç vaxt ruhi xəstə olmayıb. Buna baxmaya-raq, Sovet məhkəməsi ona bəraət vermək, qanunsuz yerə ona əziyyət verənləri cəzalandırmaq istəmir.

Amerikanın Dövlət Departamenti Beynəlxalq İnsan Haqlarını Müdafiə Təşkilatı ilə razılaşdırmaqla Sovetlər Birliyindən olan dissidentlərin sırasına Nadir Ağayevin də adını daxil edir. Bu siyahıda Nadir Ağayev 47-ci sırada durur.

Helsinki İnsan Haqları Təşkilatının köməyi ilə Nadir Ağayevə yeni suverenlik aktı qəbul etmiş Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi 1992-ci il Martın 10-da bəraət hökmü verir.

Sovet DTK-nın zülmündən qurtardıqdan sonra ictimai-siyasi fəaliyyətini genişləndirir. Azərbaycanda Xalq Cəbhəsinin dayaq dəstələrinin yaradılmasında fəal iştirak edir. Sonra fikir ayrı-lığına görə bu təşkilatdan uzaqlaşır.

Sovet dövründə geniş yayılan siyasi lətifələri, həbsxana xatirələrini, ruhi xəstəxanada tanış olduğu dissident və Sovet ideologiyasından fərqli düşünənlərə verilən işgəncələrdən bəhs edən kitabçalar hazırlayaraq özbasım (samizdat) yolu ilə çap edərək yayır. Onu Azərbaycan Milli Qurtuluş Təşkilatının Mərkəzi Şurasına üzv seçirlər. 1990-cı ilin ilk günlərində təşkilat partiyaya çevriləndə oradan uzaqlaşır.

Özünün nahaqdan tutularaq həbsxanalara və ruhi xəstəxanalara salınmasında Azərbaycan Kommunist Partiyasının və bu partiyaya 13 il rəhbərlik etmiş Heydər Əliyevin də rolu olduğunu söyləyən Nadir Ağayev 1992-ci ildə Yeni Azərbaycan Partiyası yaradılanda onun fəallarından birinə çevrilir. Keçmiş partiya-sovet məmurlarının yaratdığı bu partiyanın pərdəarxası məqsədi Heydər Əliyevi yenidən hakimiyyətə gətirmək idi.

Nadir Ağayev onu və onun kimi yüzlərlə insanı faciəyə məhkum etmiş kommunist məmurlarla birləşərək demokratik qüv-vələrə qarşı sərt mübarizə aparır. Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdə Nadir Ağayevi Binəqədi rayon İcra Hakiminə müavin təyin edirlər. O burada işlədiyi az müddətdə çox eybəcərliklər görür. Gördükləri haqqında partiyanın mərkəzi aparatına, respublika preizdentinə məlumatlar verir, təcili tədbirlər görülməsini tələb edir. Onun yazdıqlarına və dediklərinə reaksiya verilmədiyini gördükdə 1995-ci il avqustun 8-də Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvlüyündən çıxdığını elan edir.

İctimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirən Nadir Ağayev Azərbaycan Siyasi Repressiyanın Günahsız Qurbanları Assosasiyası İdarə Heyətinə üzv, Beynəlxalq İnsan Hüquqları Cəmiyyətinin Azərbaycan Milli Bölməsinə sədr müavini, Helsinki Vətəndaş Assambleyası Azərbaycan Milli Komitəsinin sədr müavini seçilir.

Sovet dövründə Azərbaycan Kommunist Partiyası və onun birinci katibi Heydər Əliyevə qarşı olan, 1992-ci ildə onun yenidən hakimiyyətə gəlməsi uğrunda fədakarlıq göstərən, demokratik qüvvələrə qarşı mübarizə aparan Nadir Ağayev 1995-ci ildən, vəzifədən uzaqlaşdıqdan sonra Heydər Əliyevin əleyhinə danışmağa və yazmağa başlayır. Heç bir qaynaq göstərmədən Heydər Əliyevin valideynlərinin başqa millətlərdən olduğunu təbliğ edir və bu mövzuda “Fəlakətlərimizin baiskarı” adlı kitab yazaraq yayır.

Hazırda Bakıda yaşayan Nadir Ağayev 4 övlad atasıdır. Onun övladlarından ikisi öncəki evliliyindən, ikisi də həbsdən çıxdıqdan sonrakı evliliyindəndir.

Qaynaqlar:

1. Abbasov M. Bayraq xatirələri, “Aydınlıq” qəzeti, 1995, 7 oktyabr, sayı 18 (240).

2. Agayev Nadir. Siyasi lətifələr, Bakı: Özbasım (самиздат), 1989-1991-ci illər, sayı 1-4.

3. Agayev Nadir. Taleyim mənim, Bakı: Özbasım (самиздат). 1990.

4. Agayev Nadir. Qapalı cəhənnəmin sirləri, Bakı: Özbasım (самиздат), 1990.

5. Agayev Nadir. "Karatelnaya meditsina", qazeta "Moskva", Özbasım (самиздат), 1990.

6. Agayev Nadir. Mərhumiyyətin sonu olacaqmı? "Yeni Azərbaycan" qəzeti, 1993-cü il, 21 oktyabrı, sayı 29.

7. Dəryanur Z. Dissident və ya o biri “planetin” adamı, "Millət" qəzeti, 1993, 30 yanvar, sayı 12.

8. Əziz. Azərbaycansayağı “Arxipelaq qulaq”, “7 gün” qəzeti, 1994, 2, 25 iyun, sayı 22, 23.

9. Faiq. İlk Azərbaycanlı dissident, "168 saat" qəzeti, 1992, 5-11dekabr, sayı 39(67).

10. Məmmədoglu N. Hamının tanıdığı naməlum adam, "Aydınlıq" qəzeti 1992, 12 iyun, sayı 25 (93).

11. Qamanoglu M. Pasportsuz vətəndaş və ya Nadir Ağayev dissidentlikdən əl çəkmir, "Müstəqil" qəzeti, 1993, 8 yanvar, sayı1.

12. Rəfiq N. Xoşbəxtliyini qurban vermiş adam, yaxud cinayətsiz məhkum, "İki sahil" qəzeti, 1993, 13 yanvar, sayı 2.

13. Umudlu İsmayıl. Sovet dönəmində Azərbaycanda dissident fikir cərəyanı. Bakı: “Oğuz eli” nəşriyyatı. 1999. 68 səh.

14. Umudlu İsmayıl. Диссидент Надир Агаев ждет ответа от Сулеймана Демиреля. г. “Зеркало”, 2000 г., 4 марта, 44 (801).