Текст книги "Безнең язмыш"

Алманнар аларны күреп шаккаталар. Баксалар, өсләрендә берсеннән-берсе матуррак челтәрле эчке киемнәр икән. Дөнья күрмәгән колхоз кызына барыбер түгелмени! Комбатлары, бу тузга язмаган манзараны күреп, хурлануыннан зәңгәрләнеп-бүртенеп: „Күздән югалыгыз, бу эчке күлмәкләр бит!“ – дип, йодрыгын болгап кычкырганын сизми дә кала. Шулай була ул „тимер пәрдә“ артында посып, акны-караны күрми, бездә „социализм җәннәте“ дип яшәгәндә!..

Ярый, сүземнең төп эзенә төшим. Биредә дә дивизияләрнең чикләре чәнечкеле тимер чыбыклар, аннары сигнал чыбыклары һәм ахырда югары вольтлы электр челтәрләре белән уратылып алынган иде. Шиклерәк җирләрдә яшерен миналар да күмелгән. Дошман шымчы-диверсантларыннан сакланалар. Ул тирәләрне бары махсус белгечләр генә тикшереп йөри ала. Электр челтәрләренә еш кына төрле киек-җәнлекләр, куян-бурсыклар, фазаннар һәм кыр кәҗәләре эләгеп һәлак була. Күбесенчә караңгы төндә… Бу бит тайга! Аларның табигый мохитләре. Монда эре җәнлекләрдән боланнарга хәтле бар. Алар бит мәкерле адәмнәрнең мондый хәтәр, харап итәрлек эшләрен белмиләр! Ияләшкән җирләрендә яшәп торалар. Тикшереп йөрүчеләр шул бичараларның көйгән түшкәләрен тәүлегенә бер җыеп чыгалар. Бу саклык челтәренең табигатькә нихәтле зыян китергәнен чамалыйсыздыр. Мондый тиген ит турында солдатлар да белеп ала. Андый нәрсәләргә солдат халкы бик сизгер. Тамаклары тук булса да, нәфесләрен сузып һаман эзләнәләр. Хәер, солдатны тулысынча туйдыруы кыен. Чыныгып үскән чаклары бит.

Менә шуларның бер „зирәгрәк“ төркеме „отбойдан“ соң, яшеренеп, тимер чыбыкларның эчке якларыннан табыш эзләргә чыгалар икән. Электр челтәрендә куяннымы, кыр кәҗәсенме күрүгә, болар, чәнечкеле тимер чыбык асларын казып, җиргә тияр-тимәс кенә тартылган электр челтәрен таяклар белән күтәртеп, түшләре белән астыннан шуып чыгып, чокырда учак ягып, тегене кыздырып ашарга ияләшкәннәр!

Май чүлмәгенең дә чатнап ватылган соңгы мәле була. Менә караңгы төшүгә ит сөючеләр, гадәтләренә кергәнчә, яшеренеп-посып, чираттагы табышны барларга чыкканнар. Көйгән җәнлек түшкәсе әзер!

Ләкин бу юлы кыек эшләре барып чыкмый. Иң хәтәр мәлдә челтәрне күтәреп торган ботак чыдамый чыртлап сына һәм аның астындагы сержантның гәүдәсенә дөп итеп төшә! Ахыры мәгълүм. Сержантның киеме шунда ук көлгә әверелә. Үзе дә, кара янып, гомере белән хушлаша. Мондый фаҗигане яшереп булмый. ЧП! Ата-анасына: „Шәхси тәртипсезлеге аркасында!“ – дип хәбәр итәргә туры килә. Тикшереп йөрүчеләргә дә эләгә. Чәнечкеле тимер чыбыкларны кеше үтмәслек итеп ныгыталар. Электр челтәрен күтәрмәслек итеп тарттыралар. Сигнал элемтәсен көчәйтәләр. Тирәсен чыбык-ботаклардан арындыралар. Бездә гел шулай: берәр фаҗига булып узгач кына ашыгыч рәвештә саклык чараларын күрә башлыйлар.

Бу күңелсез вакыйга бик күп ит яратучыларга үтемле гыйбрәт булды.

Андый бәла-казалар байтак булгалады. Хәтеремдә, ике лейтенант – Плужников һәм Костин – якшәмбе көнне, бер матайга атланып, беренче дивизиядән калага кәеф ачарга барырга чыгалар. Плужников – матай хуҗасы   – КПны җиңел генә узмакчы була. Утырып барган килеш, башын иеп, шлагбаум астына чума, ә артта утыручы Костин, авызын ачып, маңгае белән шлагбаумга бәрелеп мәтәлә! Аңын югалткан Костинны Стецюк медпунктына күтәреп китерәләр. ЧП! Каушап киткән Стецюк Бескоровайныйга чаптырта һәм миңа хәбәр итәләр. Мин килгәндә, икесе дә Костин янында тулганалар иде. „Әллә ни зурдан түгел лә!“ – дигән булалар. Карасам, бичараның маңгай тиресе колакларына хәтле ярылган! Тире ярылгач, сөяк чыдамый инде. Пинцетлар белән каерып карасам, баш чүмече дә ярылып кузгалган! Моны күреп, икесенең дә исләре китте. Дивизия табибы Стецюк әйткәнчә, бичараның хәле алай ук җиңел түгел икән шул! Шок халәтендәге Костинны ашыгыч рәвештә, корпус вертолётын Пупков аша чакыртып, округ госпиталенә – нейрохирургия бүлегенә озатырга туры килде. Шул гына аны үлемнән коткарды да инде. Без килеп төшкәндә, анда Наугадов та килеп өлгергән иде. „Әнәс, ни булды, һәр фаҗиганең кыйпылчыклары минем өстемә дә очалар!“ – дип зарланды. Аны командующий белешергә җибәргән икән. „Безнең гаебебез юк монда, нигә хафаланырга, киресенчә, рәхмәт әйтсеннәр!“ – дидем. Терелгәч, авыруны демобилизацияләделәр. Миңа Костин рәхмәтен дә әйтә белмәде!

Аның ише фаҗигаләр икенче дивизиядә дә булгалады. Һаман шул тәртипсезлек һәм башбаштаклык аркасында. Бермәлне солдатлар ял көннәрендә станокта ярты метрдан озынрак һәм беләктән юанрак уенчык ракета ясыйлар да, эченә сабын савытларын ваклап, шырпы башы белән тутыралар һәм ут төртәләр. Тирәсендә авыз ачып карап торучылар байтак була. Ракетаның „ягулыгы“ кабынып китә һәм ул, урыныннан кубып һавага очар урынга, берсенең нәкъ каеш буган җиреннән корсагын аркылы тишеп тоткарлана һәм яна бирә. Телефон аша безне чакырырга чабалар. Мин Бескоровайный белән килгәндә, бичараның корсагында тимер ракета кызу иде әле, ә солдат шок халәтендә хәрәкәтсез ята. Ракетаның очы һәм койрыгы корсакның ике ягыннан да күренеп тора. Эфир сибеп, аны суындырдык. Эчәгеләре шиксез пешкәннәрдер… Зур операциясез ракетаны тартып алырга ярамый. Корсагын бәйләп, дарулар кадап, тагы вертолёт чакыртып, округ госпиталенә илттек. Анда пешкән эч маен вә метр ярым эчәгеләрен кисеп алалар һәм терелгәч демобилизациялиләр. Уен муенга тиючән ул.

Безнең дивизия автопаркларында кышын машиналарның радиаторларында су урынына – антифриз. Һәр машинаның радиаторына „Антифриз – яд!“ – дип, язу эленә. Шуңа да карамастан, каравылда торучыларның берсе „агу“ икәненә ышанмый авыз итә. Антифриз, бер йотым гына эчелсә дә, бөерләргә бәрә. Алар эшләми башлый һәм, кешенең канын бәвел баса да, атна эчендә үлемгә китерә! Бу очракта да шулай була.

Шул ук дивизиядә рекламация буенча яңа килгән ракетаны төзәтергә заводтан белгечләр чакырталар. Ул ракеталарның люк-трубалары заводта эретелгән резина кебек нәрсәләр белән ябыштырылган була. Белгечләр аларны ниндидер сыекча белән шприцлап эретеп алалар да кирәкле эшләрендә кулланалар. Киткәндә берсе кунакханәдә шул сыекчаны нәни шешәсе белән онытып калдыра. Җыештыручы солдат иснәп карый. Исе тәмле булгач, йотып та җибәрә. Моның белән дә шул ук хәл була. Эзләнгән бәндә үз әҗәлен таба ул!

Минем алдымда тагы бер җитди мәсьәлә калкып чыкты. „ГЧ“ лар белән шөгыльләнүчеләрне, ракеталарның зарарлы ягулыгы һәм зәһәр оксидлаштыручы сыекча белән эшләүчеләрне ел саен махсус комиссия аша саулыкларын тикшереп уздырасы һәм хезмәтләрен дәвам итәргә фатиха бирәсе бар. Ләкин андый комиссияләр Хабаровскида һәм аннан да ераграк Ледяная госпиталендә генә эшлиләр. Шулхәтле ишле халыкны, эшләреннән аерып, ничек инде атнасына бер кабул итә торган комиссиягә юллап бетерәсең ди? Алай иткәндә, частьның сугышчан әзерлеге бозыла. Командование исә беренче нәүбәттә шул үтә җитди мәсьәләне генә кайгырта бит. Ә юл чыгымнарын исәпләгәндә, комиссия мәсьәләсе тагы да кискенләшә. Әле ул комиссияләре дә сине колач җәеп көтеп тормыйлар. Артык эш кемгә хаҗәт? Менә шуларның барысын да исәпкә алып, андый комиссияне үзебездә булдырырга кирәк дигән уйга килдем. Без дә дипломлы табиблар ич, авыруны саулардан аера беләбез. „Тәҗрибә“ дигән нәрсә эшли, өйрәнә торгач кына туплана бит. Телефон аша Наугадов белән сөйләштем. „Миңа комиссия турында фикерең ошый. Аның исемлеген төзе дә генерал Архиповка расларга, рәсмиләштерергә җибәр!“ – диде. Моңарчы башыма кергән уйдан чигенгәнем юк иде әле. Табибларым белән киңәшкәннән соң, үземне комиссия рәисе, Бескоровайныйны – хирург, Стецюкны – күз белгече, Александровны – ЛОР, Глятманны – эчке чирләр һәм рентгенолог белгечләре иттек, Еськоны лаборант дип теркәдем дә, ике нөсхәсенә Пупковка кул куйдырып, исемлекләрне Перхушковога юлладым. Комиссиядә һәркем күңеле тарткан һәм яхшырак белгән фән белгече вазифасын сайлап алды. Горновскийга, теләмәсә дә, дерматолог вазифасын йөкләдем. Белеме бу өлкәдә чамалы иде. Чуаннан гайре башка тире чирләре турында: „Бу ни, диагнозын ничек язарга?“ – дип, атлаган саен диярлек миннән сорап торды. Күзгә күренеп торган тире чирләрен миңамы белмәскә? Мин аларны фельдшерлыгымнан бирле яхшы таный идем. Еллар үтүгә, әлеге табибларыбыз шул мин юраган белгечләр булдылар да.

Ике атнадан исемлекнең Архипов раслаган нөсхәсе килде. Ышанып бетмәгән хезмәттәшләремнең исләре китте. Хәзер инде эшкә дә керешергә мөмкин, тиешле хәрбиләрне комиссия аша үткәрергә була, дим. Нигә әллә кемнәргә инәлергә? Без үзебезнең офицер-солдатларыбызны яхшырак беләбез ич! Комиссия эше байтакка сузылды, ләкин ул, үзебезнең гарнизонда башкарылганга күрә, артык мәшәкатьсез узды. Үзебез дә, командованиебез дә бик канәгать идек. Әлбәттә, саклык чараларын үтәп эшләгәндә, 2–3 ел дәвамында саулык үзгәрешләрен сизеп булмый. Андый тискәре үзгәрешләр байтак еллар буе эшләгәннән соң гына барлыкка килергә һәм үзгәргән геннар аша яңа буыннарга тәэсир итәргә мөмкин. Безнең вазифабыз исә әлегә саулыклары тулы булмаганнарны зарарлы эштән азат итү һәм дәвалау. Монысы инде кулыбыздан килә.

Шул чакларда тагы бер мәсьәлә күзгә чалынды. Зарарлы эшләрдә эшләүче офицерлар бик яхшы, хәрби очучыларның бишенче күләм (норма) хакына теләгән азыкны сатып ала алалар, ә шул ук зарарлы эшкә катнашкан солдат-сержантларга әлегә бары икенче күләм паёгы гына бирелә. Моны солдатларның ике ел гына хезмәт итүләрен истә тотып эшләгәннәр бугай. Янәсе, таушалып өлгермәсләр! Ләкин яшь организмның зарарлы нәрсәгә үтә бирелүчәнлеген абайламыйлар. Ә бу бит генофондның бозылуына китерәчәк. Гади солдат паёгы яшь җан ияләренә профессиональ зыянга – химик матдәләргә, ионлаштыру нурларына каршы торырлык тотрыклылык-сәләтне тулысынча бирә алмый.

Бу җитди мәсьәләне тирәннән аңлаган хәрби табиблар аны киңәшмәләрендә көн кадагына күтәреп куялар. Әлбәттә, без дә читтә калмадык. Зарарлы хезмәттәге солдат-сержантларга махсус паёк кирәклеген таләп итә башладык.

Шул паёкка атланмай, бавыр паштеты, сыр, поливитаминнар кертергә, шикәрне һәм балыкны арттырырга кирәк, дидек. Мондый нигъмәтләрне өстәмә рәвештә тик зарарлы эшләр алдыннан ашатырга зарур дигән уйга килдек. Ахырда югарыдагы җитәкчеләребез Архипов белән Гыйрфанов главкомыбыз аша бу үтә мөһим мәсьәләне хәрби министрга җиткерәләр. Анысы Косыгинга мөрәҗәгать итә. Менә шулай паёк арттыру мәсьәләсе дәүләт, ә чынбарлыкта яшь буын (кемнеңдер балаларының) саулыгын саклау проблемасына әверелә! Дәүләт башлыгы исә бу эшне хәл итәргә Югары Шурага тапшыра. Анда мәсьәләне тикшерергә карт большевиклардан махсус комиссия төзиләр. Тутыгып беткән бюрократик машина шыгырдый-шыгырдый хәрәкәткә килә башлый. Косыгин илнең азык-төлек мәсьәләсенең авырлыгы турында комиссиягә искәртә. Совет бюрократларының мондый ысуллары һәркемгә мәгълүмдер. Комиссияләрдә теләсә нинди мәсьәләне батырып юкка чыгарырга була. Аннары аларның карарлары таләпләребезне кире кагарга шәп сылтау булып кала. Тапканнар кемнәргә тапшырырга! Бу алымнары күз буярга гына ясалды, ахры, чөнки паёкны Косыгин комиссияләрсез дә арттыра ала ич.

Бер үк фирка түрәләренә буйсынырга һәм үз мәнфәгатьләрен генә кайгыртырга ияләшкән өстенлекле, картаеп мүкләнгән большевиклар корпорациягә безнекеләрне чакыртып тыңлыйлар һәм мондый карарга киләләр: „Халык сезгә хезмәткә сау-сәламәт (?) улларын бирә. Аларның саулыкларын саклау – сезнең бурычыгыз!“

Нәкъ Косыгин ымлаганча, җаваплары алдан ук аныкланып куелган булса кирәк!

Һичшиксез, оныклары шундый хәтәр хезмәтләрдә булсалар, бүтән карар чыгарган булырлар иде. Башкаларның балалары кызганыч түгел шул!..

Хакны әйтми булмый, райком сәркатипләреннән һәм исполком рәисләреннән башлап, югарыга хәтле бер генә түрәнең онык-улын да хәтәр эштә күргәнем булмады. Алай гына да түгел әле. Балалары, кагыйдә буларак, ата-аналары яшәгән җирдә хезмәт иттеләр яки, „телефон хокуклары“ буенча, хәрби хезмәттән бөтенләй азат ителделәр. Балаларының Әфганстанда яки бүтән „кызу“ җирләрдә хезмәт итеп һәлак булганнарын ишеткәнегез бармы? Ишетмәссез дә, күрмәссез дә, чөнки военкомнар алар карамагында ич. Бер военкомнар гынамы! Хәзер совпартократлар халыкның бизүенә үпкәләгән булалар тагы! Ә ни көткәннәр соң чамасыз кыланып?

Шуны да искә төшерергә кирәктер: икмәкле илнең, Хрущёв атлы бәндә хөкем сөргәндә, икмәксез калган вә Кытай белән даими тәмсезләнә башлаган чаклары. Тормышның көннән-көн яме кими башлаган чагы иде. Ләкин аларга гына карап, хәрби хезмәт туктатылмады бит. Киресенчә, аның кирәклеге арткан мәле…

Көтмәгәндә, апрель аенда Мәрзиям чирләп китте. Чир һәм бәла-казалар гел көтмәгәндә килә шул. Минем чират буенча икенче дивизионда кизү торган вакытым. Өйгә кайтып керсәм, хәләл җефетем ничектер кызарып, бичара рәвешендә боегып, хәлсезләнеп утыра. Әйтерсең суык кышка кергән көзге чебеш! Тән җылылыгын үлчәп карасам – 38 градус! Карыйм тикшереп, үпкәсен тыңлыйм. Менә кайда икән чирнең сәбәбе! Ярый әле үпкәсендә гади генә ялкынсыну булса!.. „Киен, госпитальгә китәбез!“ – дим һәм санитар машинасын чакыртам. Җыенып юлга чыктык. Нидән башланган әле бу чир җылы өйдә үз көенә утырган кешедә?

Сорашам. Җир кибеп өлгермәстән, кояш нурларына хозурланып кызынырга чыкканнар икән. Шул шул, белештерми алдан кычкырган күкенең башы ярыла, диләр.Үпкәсен рентген сурәтенә төшергәч, туберкулёз икәне ачыкланды. Уйлаган идем аны… „Туберкулёз!“ – дигәч коелып төштем. Күрәселәребез бетмәгән икән әле!

Ятимлек, кием вә ашарга юньле ризык җитмәү, вакытында тукланмау, әрнүле кадерсез бала чагы, тузанлы тынчу тукыма фабрикасында яшьли эшләве, уңайсыз күчмә шартларда яшәү эзсез узмагандыр шул. Өстәвенә әнә шул озын кыштан соң язгы кояшта кинәт чамасыз кызыну җитә калган – „йоклап“ яткан ялган чир микробларын (Кох таякчыкларын) уяткан. Мәрзияне шунда ук туберкулёз бүлегенә салырга туры килде.

Элекке бүлек начальнигы Волковны, янгын чыгып, бер авыруы һәлак булу сәбәпле, Сахалинга күчергәннәр иде, ә монысын шуннан соң бу урынга утырттылар. Волковны яхшы белгеч диләр иде. Хуҗасыз ялгыз калган фатирга кара кайгыга батып кайттым. Кечкенә генә бер мизгел эчендә тормышның яме таралды, ә иңемдә „хезмәт“ исемле авыр гер асылынып тора. Хезмәт ул бит хатыныңның чирләвенә карап тормый, үзеңнең бертуктаусыз җигелеп һәм бирелеп эшләвеңне таләп итә. Мәче йоклаганда, тычканнар шаяралар. Үзең эшләп үрнәк күрсәтмәсәң, кул астыңдагыларның да сүлпәнләнеп ялкауланулары мөмкин ич…

Хатынсыз өйнең яме булмавы турында әйтеп торасы да түгел. Ләкин эшләргә дә, яшәргә дә кирәк. Ахырзаман да, әҗәл дә җитмәгән. Төшенке, писсимистик хисләргә бирелеп, җебеп торсаң, кешелек сыйфатын да югалтуың ихтимал. Кешелек сыйфатын беркайчан һәм бернинди шартларда да югалтырга ярамаганлыгын беләбез ич!

Округ госпиталендә Мәрзияне бик яхшы дәваладылар. Ике айдан артык ятканнан соң, аны туп-туры ике айга Бурабайга (Казахстан) – хәрбиләрнең туберкулёз шифаханәсенә юлладылар.

Бусы тагы да яхшырак булды. Киендереп озаттым. Хәле инде чибәрләнгән иде. Күкчәтауда яшәүче Мәрьям апасын, җизнәсен күреп, хәсрәтен таратыпмы, Бурабайда ике ай дәваланып, кымыз эчеп, Мәрзия көзен генә, сагындырып бетергәч кенә кайтып керде. Бурабайда булганда, энесе Зәки белән дә күрешкән. Аны шул якка машинасы белән ашлык ташырга җибәргәннәр икән. Сөйгән колына Алла үзе чыгарып куяр юлына, дияләрме әле! Менә шулай хәтәр чир мәсьәләсе кискен рәвештә һәм вакытында хәл ителде. Аннан соң да ике ел буена тубдиспансерның исемлегендә торып, язларын ПАСК эчеп дәваланды. Шуның белән, Аллага шөкер, сырхауның тарихы бетеп, күңелсез истәлеге генә калды. Һәр чирнең чараларын үз вакытында эзлекле рәвештә күрү зарур. Югыйсә туберкулёз кебек зарарлы инфекция чыганаклары, үз сәгатьләрен көтеп, шартламаган миналар булып калырга да мөмкин.

Табигый ки, Мәрзия хастаханәдә яткан чагында, миңа, тегене-моны илтеп, байтак йөрергә туры килде. Бик арыдым, йончып беттем. Ял кирәклеге нык сизелә башлады. Мәрзияне Бурабайга озатуга, чираттагы ялымны алып, Сочидагы К. Ворошилов исемендәге шифаханәгә җыена башладым. Сочида Кораллы көчләребезнең икенче – Я. Фабрициус исемендәге шифаханәсе дә бар. Анысы генерал-полковниклар, армия генераллары вә маршаллар өчен. Хәер, кыш айларында, сирәк булса да, аның юлламаларын полковникларга да биргәлиләр иде. Билгеле, Мәскәүнекеләргә, Генштабныкыларга. Миңа әле полковник дәрәҗәсенә үсеп күтәреләсе бар…

Һава бер, диңгез бер, тик шифаханәләр аерым, җиһазлары һәм тәрбия-ашатулары бөтенләй бүтән диярлек. Гражданнар сугышы каһарманы Ян Фабрициусның ялга утырып килгән очкычы диңгезнең шушы тирәләрендә ватылып мәтәлгән. Ян үзенең резин мендәрен хәлсезләнеп бата башлаган пассажир хатынга биргән. Ләкин үзе дә, авыраеп, диңгез ярына йөзеп чыга алмыйча һәлак булган. Белмим, бу фаҗигале катастрофа очраклы булды микән? Ворошилов үз көндәшләреннән арына белгән, диләр. Сталин да Фрунзены мәҗбүри операциягә салдыртып харап иткән диләр бит. Гадәтләрен белеп, шикләнергә җирлек бар. Гражданнар сугышы каһарманының трагик үлеменнән соң шифаханәгә аның исемен биреп мәңгеләштерәләр.

Мондый рыцарьлыкның тагы бер үрнәген беләм. Ватан сугышы елларында армиябезнең баш гинекологы булып грузин профессоры Жордания хезмәт итте. Кафедрада гинекология фәнен аның китабы буенча да өйрәнгән идек. Ул сугыштан соң ниндидер халыкара гыйльми симпозиумга очып барганда, самолётлары ватылып мәтәлә башлагач, үзенә генә бирелгән парашютын бер йөкле хатынга тапшыра. Билгеле, мондый хәлиткеч авыр адымны олы җанлы, инсафлы адәмнәр генә ясый аладыр.

Инде байтак ниятләремне гамәлгә ашырдым, ә менә бездә эшләргә теләүче теш табибы һаман табылмый. Хабаровскига көн дә бер машина черек тешлеләрне ташырга туры килә. Ямщик булып йөрү ялыктыра да, ачуны да китерә. Шуның өчен укыдыкмыни без? СССРның нинди өлкәдә беренче урын биләп торганын беләсегез килсә, аптырап тормагыз. Һичшиксез, СССР халкы теш чирләре белән барча илләрне уздырган! Шәхси тәҗрибәмнән чыгып әйтәм: кечкенәдән тешләрне һәм саулыкны сакларга өйрәтмәгән шул безнең тәрбия. Югыйсә балалары, армиягә алынып өлгермәстән, медпунктларга көтү-көтү булып йөгермәсләр иде. Әйтерсең армиягә шуның өчен генә алыналар! Ә армиягә килгәнче нигә дәваланмаганнар соң, кая булган ата-аналары? Бөтен сер шунда ки, безнең СССР халкы чамадан тыш җәмгыять җилкәсенә асылынырга күнеккән.

Ник медпунктларга йөрмәскә, хезмәттән тайпылырга сәбәп булгач? Ә иждивенчылыкның авырлыгы башкалар җилкәсенә төшәчәген берәү дә исәпләми. Социализм системасы үзгәрсә, мондый хөрәсәннәр нишләрләр икән?

Ялга китәр алдыннан Пупков белән теш табибы турында сөйләштем. Бәлки, барган җирдә табып килергә күндерермен? „Таба алсаң, фатир бирермен!“ – диде. Поезд белән барасы көннәрне исәпләп, миңа ялга кырык биш тәүлек бирделәр. Вазифаларымны ПМП начальнигына тапшырып, шифаханәгә киттем. Берничә көнгә Чиләбегә кагылдым. Мәрзиянең хәлен белгәч, әни бик борчылды һәм: „Үзеңә дә чире йокмады микән?“ – дип сорамый булдыра алмады. Әни кеше һәрчакта әни инде, без аңарга гел бала булып калабыз.

Чиләбедән Адлерга тагы самолёт белән очтым. „Адлер“ бөркет дигән сүз икән. Ул шундагы элекке бер биләмә хуҗасының – алман Адлерның исемен йөртә. Анда бөтенләй бүтән дөнья иде. Һавада бер генә болыт та күренми! Кояшлы эссе көн. Ял итүчеләргә шул гына кирәк тә. Тирә-юньдә яшеллек, төрле гөл-чәчәкләр хуш ис аңкытып торалар. Мөгаен, бу оҗмахтай якларда ял итүдән олырак бәйрәм юктыр. Ел буе хыялланып көткән мәлләрем! Бергә булсак, тагы да күңеллерәк булыр иде… Аэропорт ресторанында сыйланып хәл алгач, автобуста кысылып шәһәргә киттем. Шәһәре зур авыл сымак. Тик ял йортлары һәм диңгез янындагы ресторан гына шәһәрне хәтерләтә. Искергән агач өйләр җимеш һәм дәфнә бакчаларына сыенып утыра. Ләкин иң мөһиме – без күпләребез бу җылы якларга Кара диңгездә коенырга һәм хозур мохит куенында сихәтләнер өчен киләбез.

Зәп-зәңгәр диңгез янәшәдә әкрен генә гүләп, җәйрәп ята. Ничек чумып, йөзеп алмаска? Гадәтебезгә кергәнчә, көньякның базарларында булырга тырышабыз. Нигъмәтләрен авыз итәсе килә. Тора-бара Адлер нык үзгәрде.

Берничә елдан соң анда шифаханә-пансионатлар шәһәрчеген төзеделәр. „Кыргый“ ял итүчеләргә буш пляж да калмады диярлек.

Адлерның күләгәсез, тузанлы базарында күзгә гел сату итүче әрмәннәр чалына. Дөньяда бер үзләре генә булгандай, урам тутырып кычкырып әрмәнчә лаф оралар. Урыслар алдында бер-берсенә ана телендә эндәшергә кыймый торган татарлар түгел шул! Бу әрмәннәр үзләрен башка милләтләрдән өстен тоталар. Үзләренең Әрмәнстаннарында да алар шундый микән? Кайлардан гына килеп тулган диген бу кычыткан токымы һәм кайларда гына юк икән алар? Шуларны күрүгә, медицина лейтенанты Э. Оганесян маҗаралары исемә төште. Аның турында полкыбызда риваятьләр сөйлиләр иде. Ул беренче дивизиядә О. Стецюкка хәтле „хезмәт“ иткән. Дөресрәге, хезмәт урынында әллә нигә бер генә күренгән. Дивизиядән таеп, күбрәк Хабаровскида күңел ачып йөргән, ләкин айлык хезмәт хакын аласы көнне шәп хәтерләгән! Әнә шул иблисне эшкә җигә алмый интеккән командирлар полкта гына түгел, хәтта корпуста да калмаганнар (дивизия штабы корпусныкына караганда ераграк – Биробиджанда иде). Дивизия авыруларын кабул итүен төшләрендә дә күрмәгәннәр. Оганесян үзе дә аның ни икәнен белмәгән. Ул Ереваннан чакырылган. Анасымы, үги атасымы мединститутларының рентген кафедрасында доцент булып эшли, имеш. Бирегә килүгә: „Мин монда хезмәт итә алмыйм, Ереванга күчерегез!“   – дип дуларга керешкән. Әйтерсең армия – син теләгән җирдә генә хезмәт итә торган урын! Үгет-нәсыйхәт биреп, аның белән кем генә шөгыльләнмәгән, ләкин ул һаман шул бер җырын сузган. Байтак кешене йөдәтеп газаплаган. Полкка тап төшермәс өчен, судка бирәселәре килмәгән. Икенчедән, бәлки акылга утырыр әле дип тә уйлаганнардыр. Өченчедән, ничек тә әмәлен табып, йә көчләп булса да хезмәт итәргә мәҗбүр итәрбез, йә котылырбыз дип ышанганнар. Ләкин йөзе кара мәлгунь үзенекен кыла биргән. Берзаман, чираттагы хезмәт хакын алып тайганыннан соң, атналар буе дивизиядә күренмәгәч, командир урынбасары подполковник Белов җиңел машинасына утырып эзләргә китә. Яшьләрнең берсе Оганесянның кайда яшәгәнен тишкән. Подполковник үзе болай дип сөйли: „Ике бүлмәле бер карчык өендә яши икән. Кәҗәнкәгә керүгә, мотоциклына абындым. Хуҗа карчык боегып утыра. Кояш шактый күтәрелүгә карамастан, теге юньсез йокысыннан әле уянмаган. Ишеген ачып керсәм, сәкесе янында күзгә башта шайтаннар уенчыгы – штанга чалынды. Әйдә тор, дивизиягә киттек, дим. Бу әзмәвердәй, бөтен юан гәүдәсен горилланыкы сыман кара йон баскан „кар кешесе“ теләмәс кенә торды. Эндәшми, ялангач килеш тышка чыгып китте. Әйтерсең бер кыргый кабан! Аннары керде. Киен, киттек, дим. Юк әле. Шулай ук эндәшми штангасын күтәреп хәрәкәтләнергә кереште. Штангасын какшаган шыгырдавык идәнгә ташлаган саен, тәрәзә пыялалары, карчыкның икенче бүлмәдәге чынаяклары, савыт-сабасы сикерешеп зыңгылдашалар. Олы башым белән сүз таба алмый, сабырлыгымны туплап көтәм. Тимерләрен аягыма ачу итеп ыргытып җибәрмәгәе! Карчыкның башына ук баскан икән! Ниһаять, юынырга чыкты. Аннан ашыкмый гына киенде. Кәҗәнкәдән дә тәгәрәтеп чыгармый гына матаена атланды да, стартёрына басты һәм, бөтен өйне дер селкетеп, әче төтене белән тутырып, кышкы ишекне каерттырып урамга ыргылды! Үзем чыгып киткәндә, карчыкка: „Йортыңны җимереп бетергәнче куып чыгар бу әрмән кисәген!“ – дим. Ләкин бераздан Оганесян, мотоциклына атланып, дивизиядән тагы олакты. Инде нишләргә? Корпус командующиена демобилизацияләгез дип инәләбез. Анысы: „Шул юньсезне өшкертергә миңа китерегез!“ – дип боера.

Тагы эзләп киттем. Ярый әле белгән офицерларымнан адресын сорап алдым. Теге вакыйгадан соң карчык өеннән күчеп киткән икән. Яңа фатирын табып керәм. Хуҗа хатын: „Ике сөйрәлчек хатынны бүлмәсендә бикләп, әле генә кибеткә китте!“ – ди. Көтәм. Менә ул килеп керә дә, мине күрүгә төсе үзгәреп: „Ай, ахмак, нигә адресымны калдырдым икән!“ – дип, башын чайкап җибәрә. Бүлмәсен ача. Җыештырылмаган сәкесендә чәчләрен дә тарамаган ике нәмәстәкәй ярышкандай көнбагыш ярып утыралар. Кабык белән идән тулган. Аларга коры гына: „Күздән югалыгыз!“ – дим. Тегеләр бер сүз әйтми, ашык-пошык киенеп чыгып китәләр. „Тиз генә үзеңне тәртипкә китереп киен, корпус командующие янына барабыз!“ – дим. Киенә. Машинага утырып, Кызыл елгага киттек. Командующий генерал Маряхин, чакыртып алуга: „Син, хөрәсән, нигә әле хезмәт итәргә теләмисең?“ – дип, кырысланып сорау бирде. Теге бер дә каушамый. Рус сүзләрен вата-җимерә, сорауга сорау белән җавап кайтара: „Ак аю Кавказда яши аламы? Юк. Шуның шикелле, Кавказ кешесе дә монда ничек хезмәт итеп яшәсен?..“ – „Шаярма, без сине судка да бирә алабыз!..“

Теге, командующийга текәлеп, өстәле янына килә дә, аның кәгазь битен алып, санап, егерме биш таякчык сыза һәм: „Бу хезмәт итәсе еллар!“ – ди. Аннары командующийга карап: „Хәзер төрмәдә утырасы елларны сызыйк!   – ди һәм, өч таяк сыза да, – Җитәрме?“ – дип сорый. Командующий, телен йоткандай, моңарга акаеп карап тора. Теге тагы ике сызыкны өстәп куя. „Менә күрәсезме аермаларын – егерме биш һәм биш?“ – дип сорый! Командующий, кинәт ярсып: „Чыгып кит!“ – дип акыра һәм миңа: „Бу хөрәсәнне судка бирегез!“ – дип боера.

Озакламый без офицерларның Намус хөкеме карары белән, Оганесянның лейтенант дәрәҗәсен төшерттереп, психиатр аша демобилизацияләдек. Шуның белән ул Ереванына кайтып китте. „Психик яктан сәләтсез“ дигән язу белән хәзер яшәп карасын!“ – дип, сүзен тәмамлаган иде подполковник. Соңыннан Оганесян, Ереваннан әйләнеп килеп: „Медицина язуын үзгәртегез, мине аның белән эшкә алмыйлар!“ – дип мөрәҗәгать итте, ләкин, шалишь! „Син инде хәрби түгел, безнең монда катнашыбыз юк!“ – дидек.

Шулай бермәлне Кубадан корпусыбызга әхлаклары какшаган совет офицерлары килеп төшә. Аларны тиешенчә корпус командующие кабул итә. Шуларның байтаклары бусагадан ук: „Хезмәт итәргә теләмибез, безне демобилизацияләгез!“ – дип, ачыктан-ачык ярып сала. Ә берничәсе генералны өнәми, идәнгә демонстратив рәвештә утырып: „Акчабыз бетте, безгә аванс түләтегез“,   – дип, оятсызланып таләп итәләр, ә үзләре хезмәт итәргә теләмиләр! Армиядә „аванс“ дигән нәрсә юк инде ул. Акчаларын эчеп туздырсалар да, ашханәгә беркетергә мәҗбүр булалар. Алар дигәнчә генә, тоталитар дәүләт армиясеннән ансат ычкынып булмый шул. Төрле частьларда шулар белән байтак изаланалар. Ләкин тора-бара, барып чыкмагач, бөтенләй кулдан язганнарын барыбер куып чыгаралар!

Әрмәннәр турында сүз чыккач, аны дәвам итик.

Возжаевкада минем белән РТБда өлкән лейтенант Хачатурян такелажник-стыковщик булып хезмәт итте. Бусы үзенең хезмәттәшенең хатыны белән чуалды. Барыбыз да кырмыска оясындагыдай бер җирдә өелеп торганда, моны һич яшереп булмый. Женсовет әгъзалары бермәлне, хурлап, ишегенә ирләрнең ак эчке штанын кадаклап куялар, ә офицерларыбыз бу вөҗдансыз икейөзле әрмәнгә сүз әйтергә базмыйлар!.. Хачатурян исә арабызда әллә кем булып кукраеп йөри. Тукта әле, мәйтәм, арт сабагыңны укытыйм! Чираттагы офицерлар җыенында Орёлдан сүз алам да мондый сорау бирәм: „Үзе белән бергә хезмәт иткән иптәшенә хыянәт итеп, хатынын аздырган офицерга безнең арада урын булырга тиешме?“ – дим. Барысы да сагаеп, тынып калдылар. Хачатурян пешкән чөгендер кебек кызарып китте. Канәгатьләнгән замполит Туркин, кем хакында сорау биргәнемне белсә дә, сүземне дәвам иттерер өчен: „Кем соң ул?“ – дип сораган булды.

Әрмәннәр турында сүз чыккач, истәлегемне дәвам итим. Менә тагы мисаллар. Берзаман КОдВОның командующие булып Амазасп Бабаджанян хезмәт итте. А.   Микоян һәм Союз маршалы Баграмян чорларында байтак әрмәннәр югары урыннарга үрмәләделәр.

Бабаджанян исә ахырда артиллерия маршалы һәм Ленинград артиллерия академиясенең начальнигы булды. Әлбәттә, аңарга И. Х. Баграмян булышты. Одессада хәрбиләр шифаханәсенең „ашказаны-эчәклек“ бүлегендә   – тугызынчы фонтанда аның сөяркәсе – бик чибәр шәфкать туташы бар иде. Әрмәннәр чәчләрен агарткан „блондинкаларны“ аеруча яраталар.

Соңыннан Баграмян, сөяркәсен тыл полковнигына кияүгә биреп, ЦВГга аларны генерал урынына озата. „Всё могут короли!“ – дияргә генә кала. Шул якларына карамастан, Бабаджанян да, Мкртычян да шактый булдыклы һәм кызык затлар иде.

Офицерлар белән уртак телне тиз таптылар. Штаб офицерлары белән берәр частьны тикшерергә чыкканда, юлда Мкртычян портфеленнән ике шешә әрмән коньягын чыгарып куя да: „Коньяк миннән, закуска сездән!“ – ди торган иде.

Брежнев заманында эчемлекләр арзан һәм иң куәтле корал иде. Кайберәүләр әнә шул „корал“ белән көндәшләрен җиңеп, өскәрәк калкып чыктылар да инде. Түрәләр арасында хәмерсез бер эш тә „пешми“ иде. Сәрхушлык тормышыбызның һәр күзәнәгенә үтеп кергән чак. Шуның зәхмәтеннән әле дә арына алмыйлар, һәм ул хәтәр зәхмәт киләчәк гаепсез буыннарда да сизеләчәк. Тумыштан гарипләр артканнан-арта. Эчмәгән һәм эчә алмаган кешеләргә ул чорда үтә кыен иде.

Имеш, берәү диңгездән кармагына алтын балыкны эләктереп ала. Балык исә моны гаҗәпләндереп, кеше тавышы белән: „Җибәр, ни теләсәң, шуны бирермен!“ – ди. Теге ни сорарга белми аптырап: „Менә шушы диңгез кырык градуслы аракы булсын!“ – ди. Балык койрыгын болгап ала да: „Авыз ит!“ – ди. Теге котелогы белән батырып ала да чөмереп карый. Кырык градуслы чын аракы! Балык: „Теләгеңне үтәдем, җибәр инде!“ – ди. Балыкчы, уйга калып: „Җибәрсәм, диңгезгә койган елга-инешләр тора-бара диңгез аракысын юкка чыгарачаклар ич. Менә алар да аракылы булсалар иде!“ – дип хыяллана.

Балык койрыгын болгап ала да: „Йә, авыз ит!“ – ди. Балыкчы инеш суына үрелә. Эчеп карый. Кырык градуслы саф аракы! Балык: „Теләгең үтәлде, җибәр инде!“ – ди. Теге кызып: „Тагы бер яртыны куй да олак!“ – ди. Нәфес дигән нәрсә! Диңгез генә җитмәгән!

Әрмәннәр башкалар алдында шапырынучан, милләтчеләр. Алтмышынчы елларда Израил Мисырның Синай ярымутравына бәреп кергән чакта, вакыйгага туры китереп, әрмәннәрнең „булдыклылыкларын“ дәлилләп, офицерлар җыенында Бабаджанян Тәүратнымы, Инҗилнеме искә алып, болай дигән: „Когда евреи пришли в Египет, мы уже давно там были!“

… Ниһаять Сочига ялга килдем. Пляжга төшсәм, кичәге урыным янында ике кыз кызынып ята. Берсе тумыштан каратутлы, икенчесе, киресенчә, ак, сары чәчле. Эш юктан, тегеләрдән: „Кызлар, сез кай яклардан?“ – дип сорыйм. „Әлегә Гантиядиядан!“ – диләр. „Үзегез кемнәр соң?“ „Без шәфкать туташлары!“ – „Минем кебек медиклар икәнсез! Тик кызганыч, теш табиблары түгел икәнсез, мин теш табибын эзлим!“ – „Ә менә Люба теш табибына биш айлык курста укыган, таныклыгы да бар.“ – ди кара чәчлесе, сары чәчле кызга ишарәләп. Булыр икән шундый көтелмәгән очрашу! Минем сары чәчкә игътибарым шунда ук артты. Аны ничек тә эләктерергә кирәк дип уйлыйм. „Ерак Көнчыгышны күрәсегез киләме? Иптәшегез булмаса, без сезгә кияү дә табарбыз, фатир да бирербез!“ – дим. Сары чәч, зәңгәр күзләрен тутырып, миңа текәлеп тора һәм авызын ерып шыркылдап җибәрә.