Текст книги "İzabel üçün mandala"

Antonio Tabukki
İzabel üçün
Mandala

İtalyan dilindən tərcümə edən, ön sözün və qeydlərin müəllifi:

Cəmşid Cəmşidov

Antonio Tabukkinin “İzabel üçün. Mandala” romanı dünya şöhrətli italyan yazıçısının sonuncu əsəridir və ölümündən sonra çap olunub. Romanda İzabel adlı itmiş portuqaliyalı qadınla onun axtarışında olan polyak əsilli, portuqaliyalı yazıçı Tadeuşun mistik ayrılıq hekayətindən bəhs edilir. Dünyasını dəyişmiş Tadeuş Böyük Ayı bürcünün ən parlaq ulduzu olan Siriusun ətraflarından qayıdaraq bir vaxtlar sevdiyi İzabelin axtarışına çıxır. Bu sirli səyahətdən bəhs edən metafizik roman marağınıza səbəb olacaq.

ÖN SÖZ

Antonio Tabukki 1943-cü il sentyabrın 24-də İtaliyanın Toskana regionundakı Piza şəhərində anadan olmuşdur. Kommersant Adamo Tabukki və tibb bacısı Tina Pardellanın yeganə övladı idi. Yerli ibtidai və orta məktəblərdə oxumuş, təhsilini Piza Universitetində davam etdirmişdir.

1964-cü ildə Sorbonna Universitetində fəlsəfə üzrə sərbəst mühazirələri dinlədikdən sonra İtaliyaya dönən A.Tabukki Parisin Lion vağzalı yaxınlığındakı bukinist köşklərindən birində məşhur Portuqaliya şairi Fernandu Pesoanın[1]1
  Adın və soyadın yazılışı “Fernando Pessoadan” fərqli olaraq, portuqal dilinin ən son transliterasiya qaydalarına uyğun şəkildə çevrilmişdir.


[Закрыть] (1888–1935) heteronimlərindən biri olan Alvaru de Kampuş adı ilə imzalanmış “Tabakaria” (“Tütün dükanı”) poeması ilə tanış olur. Bu balaca kitabçanın səhifələrində öz həyat idealını tapan gələcək yazıçı bütün elmi-bədii fəaliyyətini Portuqaliyaya, portuqal dilinə və ədəbiyyatına, Portuqaliya – İtaliya ədəbi əlaqələrinə həsr etməyi qərara alır. Elə həmin il o, Piza Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olaraq roman filologiyası kurslarında portuqal dili və ədəbiyyatı üzrə ixtisaslaşmağa başlayır.

1965-ci ildə ilk dəfə Portuqaliyaya səfər edən A.Tabukki orada 1970-ci ildə ailə quracağı gələcək həyat yoldaşı Mariya Joze de Lankastre və bir çox sənət adamları ilə tanış olur. 1969-cu ildə “Portuqaliyada sürrealizm” mövzusunda diplom işi müdafiə edərək universiteti bitirir. Bir müddət Piza Ali normal məktəbində təkmilləşmə kursu keçdikdən sonra Bolonya şəhərinə portuqal dili və ədəbiyyatı müəllimi işləmək üçün dəvət alır. 1970-ci ildən başlayaraq həyat yoldaşı ilə birlikdə Fernandu Pesoanın bir çox əsərlərini italyan dilinə tərcümə edir, onun haqqında yazılmış esselər toplusu çap etdirərək tamaşa səhnələşdirir.

A.Tabukkinin ilk romanı olan “İtaliya meydanı” 1975-ci ildə çap olunur. Daha sonra onun “Balaca gəmi” (1978), “Porto Pimli qadın”(1983), “Hind noktürnü” (1984),“Önəmli olmayan kiçik yanlış anlamlar” (1985), “Beato Ancelikonun qanadlıları”(1987), “Qara mələk” (1991), “Yuxuların yuxusu” (1992), “Fernandu Pesoanın son üç günü” (1994) və digər maraqlı əsərləri çapdan çıxır. O, İtaliyanın və İspaniyanın nüfuzlu çap orqanları olan “Korriere della Sera” və “El Pais” qəzetləri ilə əməkdaşlıq edərək səmərəli jurnalistika fəaliyyəti də göstərir.

1994-cü il A.Tabukki üçün xüsusilə əhəmiyyətli oldu. Həmin il ona beynəlxalq nüfuz gətirəcək “Pereyra iddia edir. Şahid ifadələri” adlı əsəri işıq üzü gördü. Əsər yazıçının başqa roman və povestləri kimi ekranlaşdırılaraq 40 dilə tərcümə olundu. Son illər yazıçının qələmindən çıxan “Damaşenu Monteyrunun itmiş başı” (1997), “Tristano ölür. Bir həyat” (2004), “Zaman çox tez qocalır” (2009) və nəhayət, vəfatından sonra işıq üzü görmüş son məşhur əsəri olan “İzabel üçün. Mandala” (2013) romanı A.Tabukkini müasir Avropa ədəbiyyatının ən görkəmli nasirlərindən biri kimi tanıdır. Ümumilikdə otuza yaxın gözəl sənət əsəri qoyub getmiş A.Tabukki müxtəlif illərdə Portuqaliyanın “İnfant Don Enrike” (1989), Fransanın “İncəsənət və Ədəbiyyat ordeni” (1989), Avstriyanın “Ədəbiyyat üzrə Dövlət mükafatı” (1998) və digər beynəlxalq ödüllərə layiq görülmüş, adı dəfələrlə Nobel mükafatına namizəd kimi irəli sürülmüşdür. Yazıçı 2012-ci ildə uzun sürən ağır xəstəlikdən sonra 68 yaşında vəfat etmiş, Lissabonun Fəxri xiyabanlarından birində dəfn olunmuşdur.

“İzabel üçün. Mandala” romanı itkin düşmüş bir qadınla onun sorağında dolaşan bir yazıçının mistik ayrılıq hekayətidir. Roman öz quruluşuna, bədii təsvir vasitələrinə, dialoq və təhkiyəsinə görə müəmmalı bir formada təqdim olunan orijinal sənət nümunəsidir. Əsərin əsas qəhrəmanı Tadeuş Slovatskidir. O, polyak əsilli olsa da, Portuqaliya yazıçısıdır. Romanda onun Böyük Ayı bürcünün ən parlaq ulduzu olan Siriusun ətraflarından gəldiyi yazılır. Tadeuş artıq dünyasını dəyişmişdir. O bir xülyadır. Fotoqraf “Polaroid”lə şəkil çəkdiyi zaman Tadeuş kadra düşmür. Çünki o, sadəcə, mövcud deyil. Əsərin digər qəhrəmanı portuqaliyalı İzabeldir. O, tanınmış aristokrat ailəsində böyümüş, valideynləri yol qəzası nəticəsində həlak olmuş, özü isə gənc yaşlarından kommunistlərə qoşulmuşdur. İndi Tadeuş bir vaxtlar sevdiyi bu qadını tapmaq üçün Mandalanın dairələri ilə mərkəzə doğru irəliləyərək onu tanıyan müxtəlif insanlarla görüşür, öz Evridikasının ardınca Ölülər səltənətinə enən Orfeos kimi İzabelin sorağında metafizik bir səyahətə yollanır. Səyahətin yeganə məqsədi İzabel barədə həqiqəti bilməkdir.

Tadeuş – Tabukki Mandalanın doqquz konsentrik dairəsini təqib edərək oxucunu mərkəzə doğru aparır, çevrənin daxilində hərəkət edir və sezdirmədən İzabelin yanından keçir, hətta bəzən ona yüngülcə toxunur da.

Tədricən məlum olur ki, İzabel gizli siyasi fəaliyyət göstərmiş, Salazar rejiminin faşist həbsxanasında özünü rəfiqəsi Maqda kimi qələmə vermiş, işgəncələrə məruz qalmış, hətta qətlə yetirilmişdir. Əsərin süjet xətti sirli bir nəhr kimi axaraq oxucunu real və fantasmaqorik təsvirlərlə üzləşdirir. Məsələn, o, Lissabondan keçərkən müxtəlif içkilər dadır, Sonni Rollinzi dinləyir, Tadeuşun təmasda olduğu personajlar vasitəsilə tarixin reallıqdan kənar səhifələrinə sirayət edir, müəmmalı bir yarasa obrazında təqdim olunan əsl Maqdanın “səsi” isə onda paradoksal şəkildə təəccüb doğurur. Müəyyən məqamlarda Tabukki zamanla bağlı bəzi aşkar tryuizmlərə – çeynənmiş həqiqətlərə yaxın olsa da, qurduğu zərif oyunlar nəticəsində hekayətinin tonu oxucunu narahat etmir. Yazıçının insanlara baxışı da onun zaman barəsində düşüncələri ilə üst-üstə düşür: —“Uzaq keçmiş, yaxın keçmiş, indiki zaman, gələcək zaman, çox üzr istəyirəm, ancaq mən zamanları tanımıram, zamanı tanımıram, mənim üçün hamısı eynidir”.

İzabeli axtardığı müddət ərzində Tadeuşun rastlaşdığı insanlar – müxtəlif şəraitlərdə o qadınla təmasda olmuş rəfiqəsi Monika, xanım Bi, saksafonçu Tecs, senyor Almeyda, fotoqraf Tiaqo, onu yaxından tanımış əsl Maqda və süjetlə bağlı digər iştirakçılar ona İzabel haqqında tam həqiqəti söyləyə bilmir. Çünki hamısı İzabel hekayətinin yalnız dumanlı aspektini işıqlandıran əyri güzgülərdir.

Nəhayət, Doqquzuncu dairədə Tadeuş onu İzabellə görüşdürəcək eksentrik bir personajla – Dəli Violinçi ilə rastlaşır: “Əynində qırışmış frak, başında ağ silindr var idi. Əlində violin tutmuşdu… “– Mən Dəli Violinçiyəm… sizin konsentrik dairələrinizi və ya, əgər kefiniz belə istəyirsə, stansiyalarınızı yönəldən mənəm…”… Sonra kamanını götürüb qumda balaca bir dairə çəkdi. “– Mərkəzə yetişmişik, deyə pıçıldadı, – İzabelin fotoşəklini mənə verin…”… Onu dairənin ortasına qoydu. Sonra qalxdı, violini alıb astadan Bethovenin “Vida” sonatasından melodiyanı çalmağa başladı.

Və elə həmin an İzabeli gördüm. O, pittosporum çiçəkləri ilə dolu kiçik yoxuşla qalxırdı… mavi ipəkdən don geyinmişdi. Başında ağ tüllü şapka var idi… “– Salam, – deyə İzabel dilləndi, – bax, görürsən, mən hələ varam”…

Ancaq bu görüşün də sonu ayrılıqdır, çünki həyatda “hər şeydən bir az, bəzən isə yalnız bir əks qalır”… Çünki xəyalların ayrılıq hekayətindəki görüş də ayrılıqla bitməlidir… Bəs İzabel? O da mı xülya idi? O da mı ölmüşdü? Bəli, ölmüşdü, ancaq həm də var idi. İzabel yaşayırdı, çünki “ölüm yoldakı bir döngədir, ölmək isə, sadəcə, görünməmək deməkdir”.

* * *

Bu gün Tabukki həmin o döngənin arxasındadır. Biz onu kitablarının səhifələrində, son romanındakı həqiqətə aparan dairələrin mərkəzində axtarırıq. Eyni zamanda biz də Tadeuş kimi anlayırıq ki, hər bir insanın mərkəzi bizim hər birimizin mərkəzindən başqa bir şey deyil – onlar bizim heç nəyimiz, həm də hər şeyimizdir. Ona görə də bizlərdən heç birimizin Gerçək Həqiqəti mövcud deyil. Deməli, onu axtarmaq da əbəsdir…. Çətin ki, onu varlığımızın çevrəsində tapa bildik. Romanın əsas qayəsi də həqiqətin hər bir insanın taleyi qədər subyektiv olması labüdlüyü, bir insanın başqa birisini axtarmaqla özü barədə həqiqətə qovuşmaq arzusudur.

Buyurun, hörmətli oxucular, indi də sizi itmiş bir qadının, əlçatmaz bir həqiqətin çevrəsində dairələr cızan qeyri-adi, kosmik bir romanla üz-üzə qoyuram…

Cəmşid CƏMŞİDOV

Bu kitab, mandala[2]2
  Mandala – sanskritcə (dairə, disk). Buddist və hind dini ezoterik təcrübəsində müqəddəs sxematik təsvir. İlahi yaşam sferasını təcəssüm etdirən, kainatın modeli kimi şərh olunan həndəsi fiqur, rəngləmə zamanı meditasiya və şüurun müsbət duruma köklənməsi yolu ilə insanı arzusuna yetişməyə kömək edən sakral simvol.


[Закрыть] fərziyyəsi ilə Çağırış dairəsindəki bir qadına həsr olunmalıdır. Ancaq dünyəvi fərziyyə baxımından rəfiqəm Tecsə ithaf olunub… (Onu belə çağırsam da, əslində, adı belə deyil…) Bir də onunla birlikdə köhnə dostum Sercoya…

“Kim bilir, başqadır, bəlkə, ölülərin adəti…”

SOFOKLES, Antiqone[3]3
  Sofokles,“Antiqone”, Kembric,1891, 521 (qədim yun.).


[Закрыть]

Qeyd şəklində əsaslandırma

Bu kitabın başlıca hərəkətverici qüvvəsi özəl vəsvəsələr, çay sularının öz çınqıllarını aşıladığıtək zamanın gəmirdiyi, ancaq dəyişdirmədiyi şəxsi təəssüflər, həqiqətə uymayan xəyallar və reallığın qeyri-adekvatlığıdır. Ancaq bir yay gecəsi gördüyüm, öz rəngli tozları ilə çılpaq daş üzərində mənim üçün Şüur mandalası çəkən qırmızı geyimli rahibin də buna təsiri olduğunu inkar edə bilmərəm. Həmin gecə Hölderlinin mütaliəsinə vaxt ayıra bilmədiyim üçün bir aydan bəri çamadanımda gəzdirdiyim qısa yazısını oxumağa fürsət tapdım. O gecə – ay sonuncu mərhələsini başa vurmazdan öncə Hölderlindən oxuyub altından xətt çəkdiyim sözlər bunlar idi: “Əslində, hədəfi ürək üçün maraqlı olmayan zamanın faciəvi, üzücü gedişi zamanın sürəkli ruhunu son dərəcə ifratçılıqla izləyərək özünü sonra vəhşicəsinə göstərir; çünki o, insanlara günün ruhu kimi rəhm etmir, özünü qəzəbin əbədiyaşar və yazılmamış ruhutək, ölülər səltənətinin ruhu kimi təqdim edir”[4]4
  Yohann Xristian Fridrix Hölderlinin (1770–1843) “Empedoklesin səbəbi” mətnindən (alm.).


[Закрыть].

Yaşı əllini adlamış bir yazıçının bu qədər kitab çap etdirdikdən sonra yazılarındakı macəralara haqq qazandırmağa ehtiyac duyması qəribə görünə bilər. Bu mənim özüm üçün də maraqlıdır. Və əgər söhbət dünya qarşısındakı hansısa günah hissindən və ya, sadəcə, dərin bir hüznün məhrumiyyətindən gedirsə, onda, yəqin ki, mən bu problemi hələ həll etməmişəm. Təbii, digər fərziyyələr də mümkündür. Qeyd etmək istəyirəm ki, həmin o yay gecəsi xəyallarımda Napoliyə uçmaq mənə qismət oldu. Çünki o uzaq göy üzündə bədirlənmiş Ay var idi. Özü də qırmızı Ay.

A.T.

Birinci dairə. Monika. Lissabon. Çağırış

Mən heç vaxt Tavaresdə olmamışdım, ömür boyu. Tavares Lissabonun ən dəbdəbəli restoranıdır. XIX əsrdən qalma güzgüləri, məxmər kürsüləri var. Orada dünya mətbəxinin, həmçinin Portuqaliya mətbəxinin də tipik, ancaq bir qədər nəfis şəkildə təqdim olunan yeməkləri verilir. Məsələn, sən Alenteju üsulu ilə hazırlanan dəniz ilbizi və ya donuz əti sifariş edirsən, onlar isə bunu sənin üçün Paris xörəyi kimi bişirirlər. Uzaqbaşı, mənə belə demişdilər. Ancaq heç vaxt orada olmamışdım, yalnız deyilənləri eşitmişdim.

İntendenteyə gedən bir avtobusa oturdum. Meydan fahişələrlə, qadın dəllalları ilə dolu idi. Erkən gəlmişdim… Günortadan hələ təzəcə keçmişdi. Tanıdığım köhnə bir kafeyə girdim. Bilyardı olan bir kafe idi. Oyunu izləməyə başladım. Təkayaq bir qoca qoltuq ağacına söykənib oynayırdı. Aydın gözləri, qıvrım ağ saçları var idi. Keqlləri bir stəkan su içirmiş kimi aşırırdı. Rəqiblərini silib-süpürdükdən sonra kürsüyə sərələnib sanki yediyini yaxşı həzm etmək istəyirmiş kimi qarnına bir şapalaq ilişdirdi.

– Dost, oynamaq istəmirsən? – deyə soruşdu.

– Yox, – deyə cavab verdim. – Səninlə oynasam, mütləq uduzaram, ancaq istəsən, bir stəkan Portodan oynaya bilərik. Bir aperitivə ehtiyacım var. Ürəyin istəyirsə, səni qonaq da edə bilərəm.

Mənə baxıb gülümsədi.

– Qəribə aksent ilə danışırsan, – əlavə etdi. – Əcnəbisən?

– Bir az, – cavab verdim.

– Haradan gəlirsən? – soruşdu.

– Siriusun ətraflarından, – dedim.

– Belə bir şəhər tanımıram, – o cavab verdi. – Hansı bölgəyə aiddir?

– Kane Maccoreyə[5]5
  Böyük Ayı bürcünə – (ital.).


[Закрыть], – dedim.

– Hə, gör bir dünyada nə qədər yeni bölgələr üzə çıxıb, – deyə təəccüb etdi. Bilyard kiyi ilə kürəyini qaşıdı. – Bəs adın nədir?

– Adım Vatslavdır, ancaq bu mənim xaç adımdır, dostlarım üçün Tadeuş…

Simasındakı inamsızlıq yoxa çıxdı, ürəkdən gülümsədi.

– Deməli, xaç suyuna çəkilmisən, – dedi. – Elə isə xristiansan, mən özüm səni içkiyə qonaq edərəm, nə içirsən?

– Bir qədəh ağ Porto içərəm, – dedim.

Ofisiantı çağırdı.

– Bildim sənin nəyin çatışmır, – deyə sözünə davam etdi. – Sənin bir xanıma ehtiyacın var, on səkkiz yaşında qəşəng bir afrikalı xanıma… Elə də baha deyil… Özü də, demək olar ki, bakirə… Kabo Verdedən dünən gəlib.

– Yox, təşəkkür edirəm, – dedim. – Birazdan getməliyəm, taksi tutmalıyam… Axşam vacib görüşüm var, qızlara sərf edəcək vaxtım yoxdur.

Çaşqın bir görkəmlə üzümə baxdı.

– Hmm, – dedi, – elə isə buralarda nə gəzirsən?

Bir siqaret yandırıb susdum.

– Bir qadın var, – dedim, – onu axtarıram… Gəzib soraqlaşıram… Buralarda təsadüfən, vaxtı öldürmək üçün yubanmışam. Ondan xəbər verə biləcək bir xanımla görüşməliyəm. Bilmək istəyirəm nə deyəcək, ancaq getmək vaxtıdır. Dayanacaqda boş bir taksi var, tələssəm yaxşıdır.

– Bir dəqiqə, – o dedi, – sən o qadını niyə axtarırsan? Ona ehtiyacınmı var?

– Ola bilər, – deyə cavab verdim. – Deyək ki, izini itirmişəm və Kane Maccoredən də məhz onu axtarmaqdan ötrü gəlmişəm. Onun barəsində bir qədər artıq bilmək istərdim. Elə görüşüm də bununla əlaqədardır.

– Bəs görüşün haradadır? – deyə soruşdu.

– Lissabonun ən nəfis restoranında, – cavab verdim. – Güzgülü, büllurlu bir yerdir. Heç vaxt orada olmamışam… Düşünürəm, bir az baha başa gələcək, ancaq necə də olsa, pulunu mən vermirəm… Nə deyim, dost, burada məzuniyyətdəyəm, cibimdə də qəpik-quruş… Ən yaxşısı elə dəvət almaqdır.

– Ora faşistlərin yeridir? – qoca soruşdu.

– Bilmirəm, – cavab verdim. – Doğrusu bu barədə heç düşünməmişəm də.

Tələsik ayağa qalxdım, vidalaşıb çıxdım. Taksi hələ də öz yerində dayanmışdı. Maşına oturub dedim:

– Axşamınız xeyir, zəhmət olmasa, Tavaresə.

Biz Lissabondakı Escravas do Amor Divino[6]6
  İlahi məhəbbətin qulları – Lissabonda dini kollec (port.).


[Закрыть] kollecində tanış olmuşduq. On yeddi yaşımız var idi. İzabeli bütün sinif bir əfsanə kimi qəbul etmişdi, çünki fransız liseyindən gəlmişdi. Bilirsiniz, o dövrdə fransız liseyi bir müqavimət məkanı idi. Antifaşist ideyalarına görə paytaxt liseylərində iş tapa bilməyən bütün müəllimlər orada dərs deyirdilər. Və fransız liseyinə getmək dünyanı tanımaq, Parisə təcrübə səfərlərinə yollanmaq, Avropa ilə əlaqə qurmaq demək idi. Biz isə, sözə görə üzr istəyirəm, poxlu bir yerdən – Salazarın korporativ konstitusiyasının, Portuqaliyanın çay adlarının əzbər öyrədildiyi, gözəl dəniz dastanı, milli poema olan Luziadaların[7]7
  Os Lusiadas (port.) – Portuqal ədəbiyyatının klassiki Luij Vaj de Kamoynşın milli epopeyası.


[Закрыть], sanki Afrika savaşıdır deyə sarsaq-sarsaq parçalara bölünərək tədris olunduğu şəhər liseyindən gəlmişdik. O zamanlar koloniyalar var idi. Ancaq onlara koloniya yox, Dənizarxası deyirdilər. Gözəl addır, elə deyilmi? Və bu Dənizarxası ilə yaxşıca varlanmış adamlar da çox idi. Onu da deməliyəm ki, kollecə gedən qızların ailəsində bu, normal hal hesab olunurdu. Salazarçıların[8]8
  Portuqaliyanın faşist diktatoru Antoniu di Oliveyra Salazarın (1889–1970) adı ilə.


[Закрыть] hamısı qəddar və faşist olsa da, bizim valideynlərimiz elə deyildilər. Yəni mənim ailəm və İzabelinkiləri deyirəm… Bəlkə də, elə ailələrimizin bu ortaq xüsusiyyətinə görə biz dost ola bilmişdik.

Onun ailəsi Portuqaliyanın qədim aristokrat ailələrindən idi. Salazarizmə heç bir aidiyyəti olmayan, çökməyə doğru gedən bu ailənin şimalda, qəribə formalı çörəklər bişirilən Amarantedə mülkləri vardı. Ancaq, artıq dediyim kimi, bu, pulsuz və imkansız bir ailə idi. Şimaldakı bütün mülkləri icarədarlara və fermerlərə verilmişdi, heç bir gəlir gətirmirdi. Bəzi yay tətillərini mən İzabellə birlikdə onların Amarantedəki evlərində keçirirdik. Əslində, bu, ev yox, çaya açılan pəncərəsi olan, içi əntiq əşyalar və sandıqlarla dolu, Orta əslərdən qalma qranit qüllə idi. Biz orada xoşbəxt idik.

O zamanlar yaşadığımız gözəl yay aylarından biri idi. İzabelin həsir şlyapası vardı. Qohumlarından hansınınsa Toskana səfərindən gətirdiyi bu məzəli şlyapa onun üz cizgilərini daha da zərif göstərirdi.

O vaxtlar o, rəsmlər çəkirdi. Rəssam olacağına əmin idi və çox zaman da pəncərələrin rəsmini çəkməyi sevirdi. Bənd qapıları bağlı pəncərələri, bənd qapıları açıq pəncərələri, pərdəli pəncərələri, dəmir şəbəkəli pəncərələri… Həmişə də Doru və ya Minyudakı kimi füsunkar taxta tirləri olan, bəzən də kətan pərdələr asılmış pəncərələri…

Ancaq nədənsə, heç vaxt insan fiqurları çəkməzdi. “Personajlar sirri məhv edir, – deyirdi, – bax mən qarşısında heç kim yox ikən bu qədər sirli olan bir pəncərə çəkirəm, ancaq oradan başını çıxaran hansısa bir tipi çəksəydim, sirr dərhal yox olacaqdı… Bizim bu Amarantenin mal həkimini deyirəm… Saqqalı keçi saqqalına oxşayan, yatanda saçları dağılmasın deyə başına tor örtük çəkən adamı… Təsəvvür et ki, pəncərənin önünə gəlib oturub-durma hərəkətləri edir… Dünən pəncərəsini çəkəndə qarnını irəli verib pəncərənin qabağında quruyub qalmışdı. Özünü elə göstərirdi ki, guya məni görmür, ancaq lap əla görürdü. Ehtiraslı bir görkəmlə gözlərini göy üzünə dikmişdi. Şübhəsiz, rəsmimə düşdüyü üçün qürur duyurdu. Ancaq mən ona fırıldaq gəldim, şəklini çəkmədim.

Tez-tez gəzməyə çıxardıq. Amarantedən bir qədər aralıda axan çay çökəkliklər yaradır… Bu durğun sularda qurbağalar böyüyürdu. Səhərimizi qurbağa ovlamaqla keçirərdik. Ancaq Portuqaliyada qurbağa ovlamağı bacarmırdılar, çünki onu yemirlər. Ona görə də biz uşaqların kərtənkələ ovlaması ilə eyni olan bir sistem icad etmişdik. Təzə qamış götürür, sürüşkən bir ilmək atıb halqanı qurbağanın başına yaxınlaşdırırdıq. Və o, sıçramaq üçün hərəkətə keçmək istəyəndə hoooop – onu tuturduq.

O zamanlar hələ plastik torbalar yox idi, bizdəki isə bazarlıq üçün istifadə olunan balaca tor zənbil olurdu. Beləcə, qurbağalar başı tordan çıxmış vəziyyətdə, mən şalvarda, İzabel isə Firentsedən gəlmə həsir şlyapasında… Əlimizdə qurbağa dolu zənbil Amarantenin küçələri ilə keçib getməyimiz əsl tamaşa idi. Camaat bizi dəli hesab edirdi. Bu da bizim ürəyimizcə olurdu… Axı bu yaşda belə şeylər adamın xoşuna gəlir.

Axşamlar qurbağaları öldürürdük və bu iş mənim üzərimə düşürdü, çünki İzabel boyun qaçırırdı. Qurbağaların başını dəqiq bıçaq zərbəsi ilə kəsmək lazım idi. Sonra onlar həyat gücü tükənənə qədər bir neçə dəqiqə beləcə başı kəsili çabalayırdı. İzabel deyirdi: “Bir gün mən də özümü öldürəsi olsam, inanıram ki, eynən bu cür edəcəyəm, havada bir-iki təpik atacağam, vəssalam… Çünki heç kim öz başını kəsə bilmir, sadəcə, özünü asmaq gəlir əlindən… Bu da eyni şeydir… Havada üç-dörd təpik atırsan və hamıya “gecəniz xeyrə qalsın”…

Qurbağaları İzabelin xoşladığı kimi – provans üsulu ilə bişirirdik. Çünki o, Fransada, Arldakı fransız liseyində oxuyurdu və provans üsulu – sarımsaq və cəfəri ilə bu yeməyi çox dadmışdı. Özü də bunun dünyada ən ləzzətli yemək olduğunu söyləyirdi. Ancaq sonralar bütün ailə qızardılmış çəpiş və sopa seca[9]9
  Sopa seka (port.), Quru sup – milli portuqal yeməyi


[Закрыть] yeyəndə biz provans üsulu ilə bişirilmiş qurbağalardan iyrəndik. Belə ağ, belə incə, ancaq artıq tamam dadsız olduğunu anladığımız bu narahatlıq verən qurbağa ayaqlarından… O yaşda adamın yaxşı iştahası olur. Düzdür, Provansda yeyilən ekzotik yeməkləri əfsanələşdirmək asandır, ancaq sonra ac qalırsan. Beləcə, qurbağaları bağçada azad buraxmağa başladıq və bağça qurbağalarla doldu. Onları hər yerdə – çəməndə, kolluqda, qızıl balıqların hovuzunda, bambuk dəstələrinin arasında görmək olardı.

Xoşbəxtlikdən, İzabelin valideynləri dərrakəli insanlar idi və qurbağa işğalından narahatlıq keçirmədilər. Onlar bizə qarşı həmişə şən, əlçatan, anlayışlı idilər. Sonra bir yol qəzasında həlak oldular… Ancaq bu, başqa bir əhvalatdır.

Əslinə qalsa, elə eyni əhvalatdır.

Cümə günləri bütün bölgədə ən gözəl bazarı olan Barseluşa gedirdik. Siz o vaxtlar əyalətdə necə gözəl bazarlar olduğunu təsəvvür belə edə bilməzsiniz. Ya da, bəlkə də, bilərsiniz. Səhər tezdən bizi Braqaya qədər aparacaq bir avtobus, oradan da Barseluşa qədər bir başqa avtobus tuturduq. Getdiyimiz yerə günortaya yaxın çatırdıq. Terrakottalar arasında bir qədər gəzişməyin əsl vaxtı olurdu… Bilirsiniz, Barseluşda terrakottadan Portuqaliyanın rəmzi olan rəngli xoruzlar, digər keramik əşyalar, gəlinciklər, tipik fiqurlar, İsa Məsihin doğulduğu koma, musiqi qrupları, pişiklər, sürahi və boşqablar düzəldirlər… Sonra da nahara yollanırdıq.

Həmişə daimi müştəriləri və bazar alverçiləri ilə ağzınacan dolu olan sadə yeməkxanaları seçirdik. Minyunun hər tərəfindən qocalar və qarılar axışıb gəlirdilər – kimisi bir xoruz axtarmaq üçün, kimisi də bir qaz və ya bir inək almaqdan ötrü… Burada ən koloritli şəxsiyyətlər isə dəllallar idi – boyunlarına dəsmal bağlayar, yaşıl şərab içərdilər. Qeyri-adi insanlar idi… Masa arxasında belə özlərini bazardakı kimi aparırdılar. Bağırır, əl-qol atır, tər tökürdülər.

Barseluşda bürkü olurdu. Yeməkxanadakı xörəklərin qoxusu ilə meydandakı heyvanların iyi bir-birinə qarışırdı. Bütün ili Lissabon kimi bir şəhərdə keçirmək mənim üçün də, İzabel üçün də gözəl və yeni bir şey idi. İkimiz də həyəcan keçirir, dəllallara heyran qalırdıq.

Bir dəfə biz də nəsə almaq istədik. Və nəhayət, bir çəpiş aldıq. Zərif, ala-bula, xallı sifətli, kövrək ayaqlı bir heyvancığaz idi. Onu zənbilə qoyub evə qədər avtobusda apardıq və hələ südəmər olduğundan bir neçə gün əmziklə süd verdik. Bağçada yerləşdirdik, yarpaqlardan daxma düzəltdik. Səhər Amaranteyə bazarlığa gedəndə boynuna xalta taxıb dalımızca dartırdıq. Bu balaca şəhərdə camaatın bizə necə baxdığını özünüz təsəvvür edin də: mən şalvarda, İzabel isə Firentsedən gəlmə həsir şlyapasında… Daha qurbağalarla dolu zənbilimiz yox idi. Əvəzində boynu xaltalı bir çəpişimiz vardı…

Bundan başqa, İzabel yerli çörəkçidən Amarantedə kişi cinsiyyət orqanı formasında bişirilən çörəklərdən almaq istəyirdi. İş onda idi ki, bu çörəkləri ancaq qızlar alırdılar. Buterbrod hazırlamaq üçün… Biz isə onları qəsdən göstərməkdən ötrü alıb zənbilə doldurur, özümüzlə aparırdıq. Əsl biabırçılıq idi. Hamı bizə baxırdı. Hətta sağlamlıq fanatiki olan mal həkimi belə daha pəncərədən boylanmırdı. Nə isə, bu da bizim əyləncələrimizdən biri idi.

Sonra da… yay ayları qurtardı. Ona görə qurtardı ki, artıq universitetdə oxumağa başladıq. Daha doğrusu, ona görə ki, İzabelin valideynləri öldü. Öncə dediyim kimi, avtomobil qəzasında həlak oldular. Povua di Varzin yolunda… İzabelin atası naharda möhkəm yeyib-içibmiş… Kimin günahkar olduğu bilinmədi. Çünki kəllə-kəlləyə toqquşma olmuşdu. Ancaq mənə elə gəlir ki, İzabelin atası həddindən artıq içkili olub. Onsuz da, içməyi xoşlayırdı… Mən onu yaxşı tanıyırdım.

O dəqiqə ölmədilər, düz üç gün komada qaldıqdan sonra ikisi də bir gündə keçindi… O da, arvadı da… Gülməlidir, elə deyil? Birlikdə komaya düşəsən, sonra da eyni vaxtda öləsən… Daha heç nə etmək mümkün olmur, ürək döyünmür və həkimlər nəfəs borucuqlarını çıxarırlar. Onlarda da elə belə oldu.

İzabellə birlikdə üç günü, üç gecəni Portu hospitalında, intensiv terapiya şöbəsində keçirdik. Tibb bacılarından birinin yardımı ilə yan otaqlardan birində yatır, vaxtaşırı xəstələr olan palataya baş çəkirdik. “Ata, ata, bu mənəm” İzabel deyirdi. “Ana, məni eşidirsən? Rəfiqəm Monika ilə Amarantedəki evimizə gətirdiyimiz qurbağalar yadındadırmı? Bax, gələn yayda da onlardan gətirmək istəyirik… Hə, ana, oyan, çıx bu zəhrimara qalmış komadan, istəyirəm yenə üzümə güləsən, əvvəlkitək geyimimlə bağlı məsləhətlər verəsən. Sən istədiyin kimi ne suis pas parfaite[10]10
  mükəmməl deyiləm (fran.).


[Закрыть] deyə məni tənbeh edəsən… Buna ehtiyacım var, ana”.

Ancaq anası bir daha onu tənbeh etmədi… Nə də atası. Bir yerdə dünyalarını dəyişdilər. Artıq sizə dediyim kimi, eyni vaxtda… Biz də yasa hazırlıq gördük. İzabel onların ikisinin də Amarante yaxınlığındakı kənddə, balaca bir qəbiristanlıqda, eyni türbədə dəfn olunmasını istədi.

Cənazənin ardınca getdiyimiz gün gözəl oktyabr səhəri, isti, günəşli bir gün idı. İzabel tünd göy rəngdə paltar geyinmişdi. Mən isə… Məni ondan daha yaşlı göstərən qəhvəyi donda idim. “Gördün, Monika, – deyə qəbiristanlıqdan qayıdarkən İzabel dedi, – onlar getdilər. Xəbərin olsun ki, artıq qurbağalı yaylar, Barseluşdakı naharlar bitdi. Uşaqlıq sona yetdi. Onlar daha yoxdurlar. Mən yetiməm… Deyəsən, elə sən də bir qədər yetimsən”.

Həqiqətən, mən də özümü bir qədər yetim kimi hiss edirdim. Çünki İzabelin valideynləri əsl valideynlər idi… Mənimkilər heç vaxt belə olmamışdılar. Atam həmişə Mersedes-Benzlə, evdə deyildiyi kimi, işləri ilə əlaqədar səfərə çıxardı. Anamın isə öz rəfiqələri, öz məsuliyyəti var idi. Beləliklə, mən də bir qədər yetim qaldım. Çay gəzintiləri, Amarantedəki qədim ev, ecazkar yay ayları – hər şey bitdi.

Universitetdə yenidən görüşdük. Ancaq daha heç nə əvvəlki kimi deyildi. Mən o vaxtlar Lissabon Universitetində ideoloji baxımdan konservativ seçimə bərabər olan klassik filologiyaya daxil olmuşdum. Həqiqətən də, klassik fənlərin tələbələri qətiyyən hərəkət etməz, yığıncaqlar keçirməz, hətta ən çox müzakirələr aparılan yeməkxanada belə çox görünməzdilər.

İzabel müasir dillərə daxil olmuşdu və orada, həqiqətən də, həyat var idi. Müəllimlərdən biri “Kamü və ekzistensializm”, digəri isə “Portuqaliyada sürrealizm” mövzusunda kurs aparırdı. Şanlı hərəkatın bəzi şairləri isə öz yazılarından parçalar oxumaq üçün bura gəlirdilər. Kim olduqları indi yadımda deyil, ancaq söhbət üzdə olan şairlərdən gedir. Bu, bir qalibiyyət idi…

Böyük zal adamla dolurdu. Artıq liderə çevrilmiş, şairləri tələbələrə təqdim edən İzabeli xatırlayıram. Hətta döşəmədə oturmuş uşaqlar da var idi. Şairlər faşizm əleyhinə açıq şəkildə danışmırdılar. Bu, mümkün də deyildi. Ancaq onların şeirləri antikonformist, müəyyən mənada da inqilabi idi. Dırnaqarası inqilabi… Çünki o dövrdə hər şey dırnaqarası idi.

İzabel səhnəyə qırmızı şərfdə çıxırdı. Bu da həmin dövrdə bir işarə sayılırdı. Qırmızıdan istifadə etmək olmazdı, ona görə də yaxın rənglərdən istifadə edirdilər. Ancaq bu özü də işarə idi.

İzabeli bu cür yığıncaqlarda səhnədə görmək mənə qəribə gəlirdi. O, sərbəst danışırdı. Bəlkə də, səsində kiçicik bir həyəcan dalğası var idi. Amma çox yox. O, şairlərin tərcümeyi-halını oxuyub deyirdi: “Bizi şərəfləndirən iki azad şair… Bu gün azad şeir sürgündədir”.

Bu sözlər deyilər-deyilməz sürəkli alqışlar qopurdu. Şairlərdən biri ayağa qalxıb burjua dəyərlərini ələ salan sürrealist bir şeir oxuyurdu. Yığıncaqdakıların sanki ağlı çaşmışdı. Sonra başqa bir şair səhnəyə qalxıb faşistlər tərəfindən qətlə yetirilmiş Qarsia Lorkanın xatirəsini bir sayğı şeiri ilə yad edirdi…

Bu gün bütün bunlar adama gülməli gəlir, ancaq o dövrdə belə bir şey böyük siyasi hadisə hesab olunurdu. Siz bunu, bəlkə, məndən də yaxşı bilirsiniz: Portuqaliya Avropanın unutduğu, Avropanı isə unutmuş bir ölkə idi. Biz çıxılmaz bir dalanda, keşikçisi Antoniu di Oliveyra Salazar olan, kif atmış monastıra bənzər bir yerdə bağlanıb qalmışdıq. Hər şey elə monastırda olduğu kimi baş verirdi: konqreslər, vərdişlər, mərasimlər, oğlanların kimlərdənsə birisinin evində keçirdiyi görüşlər, müti və melanxolik toplantılar…

Bəzən İzabel öz evlərində fado castiço[11]11
  Fadu caştisu (port.) Qədim fadu, fadu – ənənəvi portuqal musiqi janrı.


[Закрыть] toplantısı keçirərdi. Sizin bildiyiniz aristokrat fadusunu deyirəm… Bu da İzabelin başqa bir ziddiyyətli xüsusiyyəti idi. Universitetdə inqilabçılarla görüşlər, öz evlərində isə aristokrat faduları… Ancaq bu yığıncaqlar mənim xoşuma gəlirdi. Dəfələrlə ora getmişdim… Yadımdadır, hətta bir dəfə bu ziyafətə o vaxtlar bizim üçün əfsanə sayılan Tereza de Noronya da gəlmişdi. O, qədim zadəgan nəslindən idi və məğrur səslə qədim fadular oxuyardı. İzabel qonaq otağındakı masanın şamlarını yandırardı. Hər kəs üçün bir şüşə Porto şərabı olardı. Biz hamımız müğənninin sözlərinə diqqətlə qulaq asardıq. Aristokrat faduçu çiyinlərinə şal atmışdı. Hamı ehtiramla şamların və Portu şərabının ətrafında dövrə vurub oturmuşdu. Biz bir mərasimi qeyd edirdik. Hamı da onun nə olduğunu bilirdi. Dünya isə öz gedişində idi. Bayırdakı dünya… Ancaq İzabelin o görüşlərində olarkən biz sanki bunun fərqində deyildik.

İzabel valideynlərindən sonra onunla birlikdə yaşayan dayəsinin toxuduğu əməköməci rəngli sviterlər geyinərdi. Dayəsi ona kiçik yaşlarından qulluq etmiş yaşlı bir senyora idi. Məhz o, İzabel üçün valideynlərini əvəz etmişdi. Özü əslən Beyra Bayşadan idi və neçə illər Lissabonda yaşamasına baxmayaraq, hələ də güclü əyalət aksentiylə danışırdı. O, İzabel barəsində hər şeyi bilirdi. Ən ağır illərində qızın yanında olmuşdu. Bu, əsl fədakarlıq hesab oluna bilərdi. Ancaq… Deyəsən, mən söhbətimizdən yayınıram… Yayınıram, eləmi?

Nə isə… Elə də əhəmiyyətli deyil. Hər halda, gedib dayəsindən soruşa bilərsiniz, mən İzabel haqqında çox şey bilmirəm. İndiyə qədər bildiklərim də yalnız eşitdiklərimdir. O sevgi hekayəti barəsində də nəsə deyirdilər, ancaq təkrar edirəm, mən İzabeli, demək olar ki, gözdən itirmişdim.

Məndə belə təsəvvür yaranıb ki, bu hekayət onun məhvi demək idi. Hər şey elə ondan başlamışdı… Yəni onun sonu haqqında danışıram. Ancaq yalnız eşitdiklərimi deyəcəyəm.

Deyəsən, universitetdə əcnəbi bir oğlanla tanış olmuşdu. Hansı millətdən olduğu yadımda deyil. Məncə, andaluziyalı idi, ancaq dəqiq bilirəm ki, təqaüd alırdı. Onları bir neçə dəfə birlikdə görmüşdüm. Çünki bir-birindən ayrılmazdılar. İndi bu barədə fikirləşəndə yadıma düşür ki, o, həqiqətən də, ispan idi. Başqa heç nəyi xatırlamıram…. Gör aradan neçə illər keçib…

Bir dəfə Saldanyanın[12]12
  Lissabonun ilk metro stansiyalarından biri


[Закрыть] yaxınlığındakı balaca Toni duş Bifes restoranında birlikdə şam edirdik. Orada, adətən, ya az, ya da heç nə xərcləmirdin. Mətbəxi də sadə, ancaq bol idi. İzabel oğlan dostu ilə birlikdə ora tez-tez gələrdi.

Həmin axşam da yaxşı yadımdadır. İzabel çox həyəcanlı görünürdü, çünki yaxınlıqdakı masanın arxasında Almanaque jurnalının bütün redaksiyası əyləşmişdi. Yanlarında da tanınmış bir yazıçı… Ümumiyyətlə, redaksiya tez-tez burada – Toni duş Bifesdə yığışardı. O zamanlar bu jurnal bir əfsanə idi. Çünki hamını – ölkəni və onun qurumlarını, burjuaziyanı və Portuqaliyanın bu qədər öyündüyü dəniz kəşflərini ələ salıb gülürdü. Bundan başqa, jurnal gənclərdə və antikonformistlərdə təəssurat yarada biləcək qədər cürətli idi. İzabel isə cavan qızdı və antikonformist olmaq istəyirdi.

Yazıçı yanımızdakı əcnəbini görüb onunla salamlaşdı, sonra durub masamıza da yaxınlaşdı. Səmimi bir görkəmlə bizə əl uzatdı.