Текст книги "Ўзим билан ўзим"

– Мен сўймоқчи эдим, – деди амакиси. – Кейин Шерқўрғонда қорамолнинг нархи пастроқ, ютқизасиз.

– Йўқ-йўқ. Кеча бозор Усмонлар бориб келишибди, яхши экан.

– Ҳай, кўрамиз-да, ҳали вақт кўп-ку, – дед амакиси дудмал қилиб.

– Бирга борсак яхши бўларди-да, – деди Мамат меш. – Ёнимда турсангиз, ҳар ҳолда, бир кишидан икки киши… Яна бир ўйлаб кўринг.

…Улар йўлда давом этдилар.

– Борармикан? – деди амакиси.

– Боради, – деди отаси ишонч билан. – Орзиқул ётиб қолгандан бери нима қилишини билмай, имога маҳтал бўлиб юрибди. Тўғри кириб борай деса, бўйни ёр бермайди. Бировнинг юр-юр қилишини кутади. Сиртдан шундай кўринган билан ўзи ёмон одам эмас – ҳозир тихирлик қиляпти, кўрасан, эртага бориб, Орзиқулнинг олдида кўзёш тўкиб ҳам олади…

– Ҳали ҳам ўша аразими?

– Ўша. Туриб-туриб нашъа қилади одамга – битта шопулбоп теракни деб эт билан тирноқдай икки жўра сан-манга бориб қолишган-а! Сўраганда Орзиқул ҳам бера қолмаган. Оғзи бепаравуз одам– «Тобутингизга насиб қилсин», деган. Эртасига ярашиб кетишлари ҳам мумкин эди-ю, лекин орага бир-икки гап етакловчи тушиб…

Ой жуда-жуда баландда, нурли гардиши ичида лоқайд сузиб борар, ердаги икки кишининг суҳбати бир маромда, теварак-атрофга, товушларга алоқасиз бир тарзда давом этар эди.

Бола ойга тикилиб, унинг икки соатча олдин қанчалар сулув кўринганига ажабланар эди.

Ҳар ҳолда теграсидаги доира қайдан пайдо бўлади?

– Ота, – деди у юрак ютиб.

Отаси унга эътибор бермай гапида давом этди. У яна такрорлади:

– Ота!

– Нима дейсан? –деди отаси гапи бўлинганига норози бўлиб.

«Уришиб берса-я».

– Ҳу, ойнинг атрофидаги доира қайдан пайдо бўлади?

Отаси бошини кўтариб ойга, сўнгра амакисига қаради, кейин койиб берди:

– Бола деган гапни гапга қўшиб, катталар сўзлашганда аралашмайди, жим туради.

У ноўрин савол берганидан изза бўлди. Амакиси буни сезди шекилли, ўзига яқин. олиб, изоҳ берди:

– Ҳеч қаердан пайдо бўлмайди, ой қўтонлаган-да.

– Қўтонлаган?!

– Қўтонни биласан-ку. Шу, қўй қамаладиган қўтонни.

У осмонда ўтлаб кетаётган хўппа семиз, дум-думалоқ оппоқ қўйни тасаввур қилди: юлдузларни битта-битта чимдиб боради, қўтони ҳам у билан бирга силжийди.

Отаси оппоқ кўйлакда, кўрпача узра ерга қараб узала ётди-да, унга:

– Қани, Саидмақсуд, бир елкаларни босиб қўйинг, ўғлим, – деди.

У тўлқинланиб кетди: отаси ундан мамнун бўлган, уни яхши кўрган чоғлардагина сизларди.

У эҳтиёткорлик билан отасининг белига оёқ босди.

– Чиқаверинг, чиқаверинг!

Сўнг деворни ушлаб ўнг оёғини ҳам қўйди. Қалтираб кетди. Жуда баландликка чиққандай, йиқилиб тушса, суякларигача майда-майда бўлиб кетадигандай туюлди.

– Энди аста-секин юқорироққа юринг.

У авайлаб қадам босди. Оёғи отасининг салқиган териси билан тойрилганда, тўхтаб қолди. Отасининг суяклари қисирлади. Унинг кўнгли алланечук бўлиб кетди.

– Чап елкамни босинг!

Отасининг суяклари яна қисирлади,

– Энди ўнг елкамни.

У деворга икки қўллаб суянди. Тиззаларидаги титроқ пасайди.

– Энди икки елкамнинг ўртасини.

Отаси жуда баҳайбат, паҳлавон одам туюлди унга.

«Уч юз килолик той пахтани елкасига олиб юз қадам юришдан гаров ўйнаб ютган. Менинг оғирлигим нима бўлибди».

У дадилланиб бир текисда майда қадам ташлаганча отасининг кифтида уёқ-буёққа бориб кела бошлади. Отаси роҳатланиб, бир неча марта уҳ тортди. «Барака топинг!», деб алқади.

Дунёда ундан бахтиёрроқ одам йўқ эди.

– Ҳа, ана шундай!

Онаси чой кўтариб кирди.

– Кўп яшанг, ўғлим! Туш энди.

У чироқни ўзига яқинроқ суради, лўлаболишга кўкрагини босиб китобини очади.

«Орзиқул бобо ўлса, Ўсар ака жуда ёмон кунга қолади-да. Одам қандай қилиб ўладй, а? Жони қаеридан чиқиб кетади? Нариги дунёда жуда ёмон бўлади-ку! Оқшом мозоратда бир ўзи… Ҳаммаёқ қоп-қоронғи. Чиқай деса устида қалин тупроқ… Мункар-накир келади… Уҳ-ҳ, қандай кўрқинчли!..»

У китобнинг навбатдаги варағини очаётганда, ҳеч нарса ўқимаётганлигини сезиб, яна қайта бошдан ўқишга тутинди.

«Отам ҳам қарияпман, дейди. Қарийвериб-қарийвериб, охири ўлиб қолса-я! Йўқ, отаси ҳали бақувват. Бугун ўзи қўрқди, бўлмаса кифтида ўйин тушса ҳам отаси парво қилмас эди. Шундай кучли отасининг ўлиши мумкин эмас. Отаси ўлмайди, снра-сира ўлмайди. У ҳам ҳеч қачон отасини ташлаб, шаҳарга кетмайди. Мактабни битиргандан кейин шаҳарни роса томоша қилиб, кўп китоб олиб қайтади-да, умрининг охиригача отасининг ёнида яшаб, унга хизмат қилади, дуосини олади. Отаси билан бирга қарийди. Акаси нотўғри қилган. Нега у отасини соғинмайди, а? Ҳар куни отасини кўрмай яшашга қандай чидайди? Отанинг қарғишига қолган одамнинг иши ўнгмайди. «Ота қарғиши – ўқ», дейди онаси. Мана, энди қандай қилиб олим бўлади? Ҳамма ҳайиқадиган, ҳурмат қиладиган отасини қандай ташлаб кетиш мумкин! Қарий-қарий, охири мункиллаб, ўрнидан биров қўлтиғидан олмаса туролмайдиган, эшакка ўзи минолмайдиган бўлиб қолса, уни ким боқади?! Акаси шуни ўйламаган-да. У отасини…»

… У оқ қўйга миниб олиб, кўзларини қамаштираётган гардиш деворнине эшигини ахтаради. Оқ қўй эса тихирлик қилиб юрмайди, бир жойда қотиб тураверади. Пастда отаси қўлини пахса қилиб қичқиради: «Миянг хатоми сенинг! Нега ойга миниб олдинг? Яна йиқилиб тушиб бошимга бало орттирма. Сени кўтариб дўхтирма-дўхтир чопиб юрмайин. Яхшиликча туш, деяпман, бўлмаса олмага оёғингдан осаман». Отасининг ёнида Орзиқул бобо қотиб-қотиб кулади: «Ана холос! Бизни пулисиротдан ўтказиб қўядиган қўйни миниб олибсиз-ку! Муаллимингизга бориб айтмасамми». Мамат меш эшагидан тушмай отасига таскин беради: «Қўйинг, индаманг, боланинг ўзи хоҳлаб тушмаса, мажбур қилиб бўлмайди. Кўп ўқиган-да. Ўқимаса ойга чиқармиди». У ҳадеб ярақлаётган гардиш деворнинг эшигини ахтаради, девор эса унинг кўзларини қамаштиради, эшиги эса кўринмайди. Оқ қўй ҳам тихирлик қилиб жойдан силжимайди. У қўйни халачўп билан уради, қўйнинг жунлари оёғига ўралашиб қолади. Бирдан димоғига ачқимтил ҳид уриладию, учиб кетади. Отаси эса негадир мулойим овозда гапириб қолади: «Ҳа, нодон бола-я, яна чироқни ўчирмабди…»

– Ҳа, нодон бола-я, яна чироқни ўчирмабди. Уйқусираб туртиб юборса борми!

Чол ориққина ўғлини авайлаб кўтарди. Ўғли қучоғида уйқусираб чўчиб тушди, алланарса деб ғудранди. Чол ўғлини жойига ётқизар экан, меҳри ийиб кетди.

«Ҳали қирдай йигит бўлади. Ўжарлиги ҳам, аччиғи ҳам–ўзим. Акаларидан кўрмаганимни шундан кўраман».

Чол ўғлини ҳеч қачон урмаган, ҳатто чертмаган ҳам. Фақат муштдай бошидан бу қадар кўп китоб ўқий бошлаганига ташвишланади, холос.

Пастдан, қишлоқнинг ичидан товуш сал баландлади-ю, ўчди, паст ғовур эшитилди – Орзиқул қайтиш қилдимикан – товуш Ўсарникига ўхшайди, бошқа оғир ётган одам йўқ…

1978 й.

БИРИ КАМ ДУНЕ

Кетяпман. Тепамда кўп-кўк осмон. Қаршимда кирмизи қуёш, ботайми, ботмайми деб, дарахтларнинг шохига омонат қўнган. ғнр-ғир шабада. Асфальт йўлка топ-тоза, шинам. ғивирлаб юрган чумчуклар мен яқинлашганда дик-дик қочади. Ўриндиқда йигит билан қиз ҳузур қилиб ўпишмокда. «Эру хотин – қўш ҳўкиз», деган гапни эслаб кулгим қистайди: шу дўмбоққина қизнинг, савағнчдек ингичка йигитчанинг терлаб-пишиб, ҳарсиллаб омоч тортаётганини кўз ўнгимга келтираман. Ҳазилкаш одамлар ҳам кўп-да.

Кетяпман. Дарахтларнинг олачалпоқ сояси бошимни силайди, йўлкага ястаниб олади ва оёғим остидан сассиз сирғаниб ўтади. Кўкрагим чуқурлашиб-кенгайиб кетгану тўйиб-тўйиб ютаётганим салқин ҳаво қайтиб чиқмаётгандек… Ўткинчиларни бир-бир тўхтатиб, қувонтиргим келади. Ўзиб кетаётиб бир чолга тавозе билан салом бердим, қўлимни кўксимга босиб, бош эгдим. Чолнинг кўзойнаклари ялт этди, бир зум менга ағрайиб қолди. Кейин алқади: «Яхши жойлардан ато қилсин!» Бўлмаса-чи? Сал ўтмай йўлимда бир қиз учради. «Яхшимисиз?», дедим. У истиғно билан лабини бурди, терила-терила сичқоннинг думидек ингичка бўлиб кетган қошларини чимирди. Яхши жойларда яхши қизлар етишади-да.

Кетяпман. Гуллар. Қизғин очилган, ловиллаб турган гуллар! Кўзга жазиллаб уради, йиғлагинг келади – шу қадар расида. Шундоқ рўпарамда «йўл топибмиз – юрибмиз, пул топибмиз – ичибмиз», деганлардан бири ялп этиб учиб тушди. Ўтириб олиб қўлига диққат билан тикилгач, роса сўкинди. Бошини силкиб пишқирди-да, «Эҳ, Саодат, Саодат, ҳозир бораману…» дея ғулдиради. Кейин ўмганини кўтараман деб, тўрт оёқлаб қолди, ўрнидан туришга кўзи етмади, чоғи, эмаклаб бориб дарахтни қучоқлади, унга осилиб каддини тиклади. Охири гандираклай-гандираклай йўлга тушди. Қизиғ-а?

Кетяпман. Тепамда кўм-кўк осмон, қаршимда қирмизи қуёш. Қитиғи келган тентакка ўхшаб бениҳоя хурсандман, кулиб юборай дейман. Негалигини билмайман, билишни ҳам истамайман. Ўз-ўзидан, ҳеч бир сабабсиз завқим тошади. Аллақандай куй димоғимда ғивирлайди, хиргойи қиламан, Тезроқ уйга етиб, ўғилчамни қийқиртириб ўйнатгим, варанглатиб пластинка қўйгим, хуллас, қандайдир айюҳаннос солиб, оламни бошимга кўтаргим келади. Ичимга сиғмаяпман.

Ортимдан кимдир келяпти: «тап-туп», «тап-туп». Шошиляпти. Мендан ўтиб кетмоқчи. Кўрамиз!

«Тап-туп» тобора тезлашади. Қадам ташлашига қараганда, бўйи пастроққа ўхшайди. Пишиллашига қараганда, тез юриб ўрганмаган. Кўз қиримни ташладим – елкамдан қуйироқда бир япасқи бурун юзиб чиқди, силкиниб ортда қолди, яна кўринди. Яна… Қадамимни тезлатаман, «тап-туп» ҳам кучаяди. Эҳ-ҳе, ростдан ҳам ўзиб ўтмоқчи шекилли!

Бурун йўқолди, чиқди, йўқолди, чиқди… Елкамга елимлаб қўйилгандек, липиллаб келаверди.

Унга сира эътибор бермагандек, осмонга қарайман, ён-теваракка кўз югуртираман. У тап-туплаб, тапир-тупурлаб йўрғалайди. Худди у эмас, ўзимнинг елкам бетартиб пишиллаётганга ўхшайди. Ерни гурсиллатиб одим отишимдан, бўйим узунлигидан, шу одамнинг мендан ўтиб кетиш учун беҳуда чиранишидан хурсанд бўлиб кетаман. Марҳамат, йўл очиқ! Қитмирлик қилаётганим йўқ, оёғидан чалаётганим йўқ. ғашига ҳам тегмаяпман. Қоқилиб йиқилишини ҳам тиламаяпман. Қайтангга далда беряпман. Ўтиб кетсин, марҳамат!

Ҳадемай уйга етаман. Сизга айтсам, хотиним хотин эмас, бутун бошли бир хазина – уйда ҳеч вақо йўқ кезларда қупқуруқ ҳаводан бўлса ҳам чучвара тугиб бера олади. Мен-ку, уйга шошиляпман, бу қаёққа ошиқади? Шуларни, айни пайтда уни олдинга ўтказиб юбормасликни ўйлаб янада тезроқ юраман.

Хумпар, сира орқада қолай демайди. Ҳайронман, кулгим қистайди. Мунча чиранмаса? Ҳай, ана ўтиб кетди ҳам дейлик. Хўш, шу билан бири икки бўлади-ми? Ёки бўйига бўй қўшиладими? Лекин ким бўлса ҳам яхши одамга ўхшайди. Тиришқоқ, курашчан кўринади. Бунақалар қунтли, заҳматкаш, ўз сўзининг устидан чиқадиган бўлади. Бировга осонликча ҳақ бермайди, ўзини хафа қилдириб қўймайди.

Оғайни, менга жуда ёқиб қолдинг-ку! Қани, отни қамчила. Паст бўй, майда қадам бўла туриб мендан ўзолсанг, худо ҳаққи, жуда қувонаман. Омад тилайман. Эй сен, ростдан ҳам ушлаган жойингдал кесасан шекилли. Лекин мен ҳам чакки эмасман, оғайни. Унча-мунчага енгилмайман. Қейин, мундоқ қаддиқоматни ҳам солиштир. Сендан қанча узунман? Зўрға елкамдан келасану яна олдинга ўтмоқчисан. Сенинг икки қадамингни мен битта қилиб ташлаяпман. Қара, мен бемалол, гўё сени пайқамагандек, сен билан баҳслашмагандек, бамайлихотир кетяпман. Сен-чи, питир-питир қиласан, пишиллайсан, лекин йўлинг унмайди. Чарчадинг ҳам. Имкондан ташқари нарса йўқлигини биласанми? «Лайлакка етаман деб чумчуқнинг бути йирилибди», деган гапни наҳотки эшитмаган бўлсанг?

Кўнглимда ана шунақа серзавқ ўйлар. Ўзишувдан завқланиб кетганман. Очиғи, ҳали унинг афтини кўрмаган бўлсам ҳам кўнглимга жуда-жуда ўрнашди.

Бирдан қўл силтаб, орқада қолиб кетса-я деб, ташвишланиб ҳам қўяман. Унга хаёлан далда бераман, ғалабага ундайман. У ҳам бўш келмаяпти.

Қарамасам ҳам пайқаб келяпман: ўзай-ўзай деяпти-ю, чоғи етмаяпти. Жўрттага секинлаб қўяман-у олдинга ўтиб олади. Кейин унча зўр бермай унга етиб оламан-да, ўтиб кетаман. Икки-уч марта шундай қиламан.

Бу одамнинг тиришқоқлигидан қувонаман. У пишиллагани, пилдираб йўрғалагани сари кўнглим қувончга тўлади: одамлар сизнинг зўрлигингизни мақтамасин, зўр эканлигингизни амалда тан олсин!..

Тўсатдан унга миннатдорчилик билдиргим, биронта яхши гап айтиб, елкасига дўстона қоқиб қўйгим келди. Қолаверса, натижаси уч карра аниқ бўлган мусобақадан ҳам кўнглим совиётган эди.

Шу ниятда унга ўгирилдим…

Нима кўрдим денг? Биққи, пакана, қоп-қора, япасқи бурун йигит менга олайиб қараб турибди. Юзида, кўзида ёввойи мушукни эслатадиган йиртқич бир ифода бор:

– Ҳа? –деди у.

Сесканиб тушдим. Зўрға ўзимни қўлга олдим.

– Ҳеч нарса.

Бўйни қарийб билинмайди, боши, елканинг давомидек, қапишиб кетган. Бир кўзи қияроқ сузилган.

– Қайдан келяпсан? – деди у ошкора таҳдид билан.

– Ишдан – дедим сал чўчинқираб.

«Ҳозир жанжаллашамнз!» деган ёқимсиз, хавотирли фикр миямдан совуқ ғимирлаб ўтди.

– Қаерда ишлайсан? – деб яна савол берди у.

– Нима эди? –дедим, кейин атайлаб – уни ҳам сенлаш учун кўшиб кўйдим. – Сенинг ўзинг-чи?

– Мен сендан сўраяпман, – деди у.

Яқин ўртада ҳеч ким йўқ эди. Ўзимни босиб олдим. Унга индамай тикилиб туравердим. Бор кучимни тўпладим, деб ўйладим ичимда.

– Оғайни, – деб таққа тўхтадим, у ҳам тўхтади. – Орқамдан ким келяпти экан, деб сенга карадим, холос. Сенга қараш тақикланган бўлса – айт! Йўқса – бор, йўлингдан қолма. Бунча тирғиласан? Нима демоқчисан ўзи?

У мени бошдан-оёқ кузатиб чиқди, кутмаганимда бирдан юмшади:

– Энди, сўраяпман-да, – деди.

Яна йўлга тушдик.

– Ўқитувчиман, – дедим, кейин ёлғондан қўшиб қўйдим:– Физкультурадан дарс бераман.

У менга синовчан қараб қўйди.

– Мен холодильник тузатаман, – деди. – Чекишдан борми?

– Чекмайман-да.

– Ҳар куни шу ердан ўтасанми? – деб сўради у.

Бу савол бермаса гапира олмайди шекилли.

– Ҳа. Сен-чи?

– Мен ҳам.

– Ҳеч кўрмаган эканман-да, – дедим шунчаки, гапни гапга улаш учун.

– Нега? –деб хайрон бўлди у. – Ҳаммавақт будканинг олдида болалар билан пиво ичнб ўтяраман-ку. Бахти, Ҳаким, Ҳамид, Шерзод. Зўр болалар! Ҳакнмни танийсанми?

– Йўқ.

– Вой, нега? Упи бир кўрган одам дарров танийди. Сочи жингалак, лаби дўрдоқ бола. Шунинг учун отини «Негр» қўйганмиз.

– Билмадим, балки кўргандирман, – дедим.

– Кўргансан, кўргансан, – деди у. – Агар ҳар кунн шу ердан ўтсанг, кўрмаслигинг мумкнн эмас. Боксёр, мушти катта-катта. Менинг қўлимга бир яримта келади.

– Мусобақаларда қатнашадими?

– Вой, қизиқмисан! Мусобақада нима қилади? Газ сув сотадиган автоматларга қарайди. Ҳар куни олтмиш-етмиш сўмдан кам топмайди. Қизлари жа кўп. Келишган бола-да! Зўр ташлашади лекин. Ётиб ҳам чиккан, – деди, бу ҳам Ҳаким деган ўртоғининг жуда катта фазилатидек.

– Нега? –деднм қизиққан бўлиб.

– Э, йигитчилик-да, – деб бепарво қўл силтади у. – Автобусда битта олифта жой бўшатмабди. Ўзига ишонган-да. Лекин роса уришган. Бир ҳафта касалхонада қон туфлаб ётган экан.

– Ия, бу Ҳакимларинг кўпчилик бўлганми?

– Ҳа-да. Учови зерикиб юрганда шу бола тўғри келиб қолган-да. Нима, Ҳаким уришса, улар қараб турсинми?

– Албатта, – дедим.

Номард Ҳакимингни ҳам худо кўтарсин!

– Иккита қовурғаси синиб кетган экан. Ётқизиб олиб биқинига тепгандан кейин… Жигари эзилиб кетгандир.

Мен индамадим.

– Энди қуён бўлай деб турганда хитлар кеп қолган. Номарднинг ёнида қизи ҳам бор экан, шу дод солибди-да. Ҳаким, Шерзод қўлга тушган. Зокир қутулган.

– Ҳакимнинг отаси қутқариб қололмадими?

– Э, нимасини айтасан! Роса югурди, бўлмади-да. Уч йил ўтириб чиқди. Алишер бир йил. Ўзлари аҳмоқ – одам кўп жойда уришадими? Четроққа олиб чиқ, кейин дабдала қил-да, жўна – қани, ким топиб олар экан! Нима дединг!

Қуёш ботди. Осмоннинг ранги синиқиб, ҳаммаёқни кулранг парда қоплаб олди. Йўлдан машиналар шувиллаб ўтмоқда эди. Бирдан кўнглим сиқилди. Кечаси билан дафтар текширишим кераклиги эсимга тушди.

– Бугун пиво йўқ экан-да, – деди у. – Майли, вақтинг бўлса, чиқиб тур. Қуйиб бераман. Азим деб сўра мени. Ҳаммаси билади.

У бурилиб кетди. Кўкрагини шишириб, бошини баланд кўтарганча тор кўчага кириб кетди. Бирон марта ҳам орқасига ўгирилиб қарамади.

Унга анқайиб йўлка четидаги темир бетон тўсиққа қоқилдим. Чиқиб қолган қайқи сими оёғимга жуда ёмон урилди. Шимимнинг почасини шимарсам, оёғимнинг бир энлик жойи қип-қизил шилинибди. Хайрият, шим йиртилмабди.

Уйга атиги бир бекат қолган бўлса-да, итар-итар билан трамвайга илиниб олдим. Трамвай ғала-ғовур, дим экан, нафасим қайтиб, бир зумда терга ботдим. Тер кўзимни ачиштирди. Қимдир оёғимни эзғилаб босди.

Оқсоқлана-оқсоқлана кета туриб чўнтагимни кавласам, рўмолча йўқ. Бефаросат хотин, нуқул овқатни ўйлайди. Гумбаз бўлиб семириб кетган. Ҳўй, сон тегмаган, ўқувчиларимнинг кўз ўнгида юзимни қоғозга артаманми! Бурним-пурним қонаб кетса нима бўлади! Қачон ақл битади сенга? Доим: гўшг, картошка, пиёз… Лағмонга чўзилган хамир олиб келишим керак эмиш! Ана, гапни қаранг: эркак бошим билан шаҳарнинг ўртасида хамир кўтариб юрай! Э, ўргилдим сендақа хотиндан! Битта болани эплаб боқолмайди, доим чирқиллатгани-чирқиллатган. Яна бола тарбиясини ўргатадиган консультацияларга қатнайдилар!

То эшикка етгунча хотинимга дағдаға қилдим. Ичимда.

Уйга киргач, ечина солиб, тўғри ваннахонага ўтдим. Узоқ ювиндим. Сал енгил тортиб чиқдим.

Овқатланиб ўтириб, йўлдаги воқеани хотинимга айтиб бермоқчи бўлдим.

– Ҳозир келаётиб бир йигит билан ким тез юришдан баҳслашиб қолсак бўладими!

Хотиним пиқ этиб кулиб юборди. Жаҳлим чиқиб кетди.

– Нега куласан?

– Пиёда юришданми?

– Самолётдами бўлмаса? – дедим жаҳлимга ҳай бериб. – Қарасам, мендан ўтиб кетмоқчи. Эҳ-ҳе, йўл бўлсин, дедим-да… – Хотинимнинг ҳали ҳам илжайиб турганини кўриб, бирдан гапиргим келмай қол-ди. – Чойдан қуй! .

– Кейин-чи!

– Кейинми? Кейин ҳеч гап бўлгани йўқ… Нега бу кайвони кампирларга ўхшаб саллаи дастор қилиб қолдинг?

Энди жаҳлимни босолмай қолдим.

– Боя бош ювгандим. Қуримаяпти, – деб минғирлади хотиним.

– Кир сочиқдан бошқа нарса йўқ эканми?! Яна дастурхон тепасида! Тур, кўзимдан йўқот! Қачон сон киради сенга?

Хотиним йиғламсираб, индамай ўрнидан қўзғалди.

Негадир сира ўзимни босиб ололмадим, бақиравердим:

– Қачон тартиб киради бу уйга! Нега супургини тикка қилиб қўйдинг? Ўн кун бўлди полга сув тегмаганига. Шифоньернинг чангини қара, отингни ёзса бўлади…

Ўғлим нариги уйда ухлаб ётган эди, чириллаб йиғлаб юборди.

Ярим соатдан кейин хотинимга ҳасрат қилдим.

– Ке, қўй, ҳадеб тумшуқ қилаверма. Кайфиятим ёмон эди. Шунақа пайтда… биласан-ку, сени қистоққа оламан-да. Хўш, сендан бошқа кимга бақирай? «Эру хотин – қўш ҳўкиз» деб қадимгилар бекорга айтишмаган. Турмушнинг оғирлигини назарда тутишган. Омочнинг бир томонини сен тортмасанг…

Ўз-ўзимдан хафа бўлиб кетдим: болалигим қачон қолади? Кап-катта одам, ота бўлатуриб, кўчада юрган кимқаёқдаги безори билан ўзишиб юрибман-а. Яхши ҳамки, ўзи пасайиб қолди. Муштлашиб, биқин-миқинимга пичоқ тортиб юборса, ҳолим не кечарди?

Ўзим шу ҳақда ўйлаяпман-у, хотинимга менинг ҳам асабим темирдан эмаслиги ҳақида куйиниб уқтиряпман…

1984 й.

КИЧИК ИЛМИЙ ХОДИМ ҲАМДАМОВ

Кичик илмий ходим Ҳамдамов симёғочга суянганча сигарет тутатаётган икки ўсмирга лоқайд нигоҳ ташлаб ўтиб кетдию тўрт-беш одим юрмасданоқ қулоғига уларнинг гапи чалиниб қолди.

– Маҳаллангдаги истаган одамингни чалпак қиламан.

Униси нимадир деб ҳиринглади. Ҳамдамов қулоғини динг қилди, аммо эшитмади. Ҳалиги ўсмир овозини баландлатди:

– Қани, айт-чи, ким мен билан чиқади? Биттаси анавими?

«Анави» Ҳамдамов эди. Ҳозир қайтиб бориб, бу мишиқини бир солса, чаппа ағдарилиб тушади-ю, бироқ катта кўчада ҳаммага шарманда бўлади-да ёш болага қўл кўтаргани учун. Лекин қўрқитиб қўйиши ҳам керак, бўлмаса ҳар ўтганида майна қилавериб жонига тегади. Буларга бир ён бердингми – тамом, кейин томошангни кўраверасан.

Ҳамдамов бир қарорга келгунча яна тўрт-беш одим юриб, ўсмирлардан узоқлашиб қолган эди.

У шаҳд билан ортига қайрилди-ю, нима дейишини билмай, ўсмирларга тикилганча тек туриб қолди. Жин урсин, нима қиларди, қайрилиб! Тўғри йўлдан кетавермайдими, шуларга бас келиб қанча обрў топарди.

Ҳамдамовга тегизиб гапиргани тикроғи эди, унинг ўгирилишини кутиб турганди шекилли, бирдан ўшқирди:

– Ҳа, акам, нимага қарайсиз? Бирон нарса демоқчимисиз менга?

Ҳамдамов яна бир зум гарангсиб турди-да;

– Қани, буёққа кел-чи! –деди.

Овози сал титраб чиққани учун кўнгли ғаш тортди. Дағалроқ гапириш, дўқ уриш керак эди.

Ўсмир жойидан жилмагач, Ҳамдамовнинг ўзи у томонга юрди. Шундан сўнг ўсмир ҳам Ҳамдамовга қараб хезланиб келаверди.

Ё ўнинчида ўқийди, ё шу йил битирган. Урсамикин, а? Ҳеч портфель кўтармаган одам келиб-келиб шу бугун…

Ҳамдамов бир қўли бандлигидан жуда афсуслан-ди.

Ўсмир икки қўлини белига тираб Ҳамдамовнинг қаршисида ғоз турди.

Қўрқмайди ҳам. Вой, сенинг қоракуя суртилган мўйлабчаларингга…

– Мени танийсанми ўзи? –Ҳамдамовнинг тилига келган гап шу бўлди.

Ўсмир ишшайди:

– Йўқ!

Ростдан ҳам. Ўзи яқинда кўчиб келган бўлса, бу бола уни қайдан танисин. Шунақа ҳам бўлмағур савол бўладими?!

Ҳамдамовнинг кўнгли хижил бўлди.

– Қаерда ишлашимни ҳам билмайсанми?

Ўсмир яна ишшайди:

– Йўқ!

У-уҳ, сурбет! Башарасига тушириб қолсами!.. Лекин одамлар нимага урдинг, дейишса, бнронта жиддийроқ сабабни рўкач қилиш керак-да.

Ҳамдамов, хуноби ошиб, бошқа гап эсига келмаганидан яна ўша саволини такрорлади:

– Билмайсанми!

– Билмайман. Ўзингиз айта қолинг, – деб эриклади ўсмир, – одамни кўп қийнаманг. Қаерда ишлайсиз?

Ҳамдамов индамади. Билдики, айтса баттар калака қилади. Кичик илмий ходимлигию академияда ишлаши буларга бир пул. Шунақа ҳам аҳмоқона савол бўладими?! Кўнглида бошқа гап-у, тилида… Бунақа ади-бади айтишиб ўтиргандан кўра, келибоқ солиб қолиши керак эди. Дўқ уришни эплолмагандан кейин… Энди кеч-да.

– Милицияда ишлайсизми, а? – дея ижикилашда давом этди ўсмир. – Мени қамаб қўясизми? Вой, қаманг!

Билади-да, милицияда ишламаслигини. Шунинг учун ҳаддидан ошяпти.

– Йўғ-э, – деб чайналди Ҳамдамов. – Сени қаматмоқчи эмасман, сал… мундоқ, ўзннгни… Қаерда туришимни ҳам билмайсанми?

Оббо, яна шунақа савол берадими, а?

У шоша-пиша саволига ўзи жавоб берди:

– Мен ҳу анави яшил дарвозали уйда тураман. Тўртинчи. Истаган пайтда боришларинг мумкин.

– Ароқ ҳам қуйиб берасизми? –деди ўсмир жуда эшилиб кетгандай.

Ҳамдамов кейинги гапини кўплашиб боришса ҳам муштлашишга тайёр эканлигини писанда қилиб айтган эди, ўсмир бутунлай бошқа нағмага ўтгандан сўнг сал довдираб, гапини йўқотиб қўйди.

– Боринг, ака, йўлингиздан қолманг! –деди ўсмир дабдурустдан, сиз ҳам одамми, дегандай.

– Э-э, сен жуда аҳмоқ бола экансан-ку! –деди Ҳамдамов бош чайқаб.

Ўсмирнинг кўзлари чақчайиб кетди!

– Ким аҳмоқ?

– Бор-э, сен билан пачакилашиб…

Ҳамдамов гўё қаттиқ афсуслангандай бир қўл силтадию ортига ўгирилди.

– Вой, ака, қамаб қўймадингиз-ку, уни! – деб қичқирди шу пайт уларнинг баҳсига аралашмай бир четда турган иккинчиси.

Ўсмирлар шарақлаб кулишди.

Ҳамдамов тишини тишига босди. Энди ортига қайтса ёмон бўлади.

Агар қайтса…

Ҳамдамов ўсмирларга қарамай, яна бир марта «Бор-э!» –дея қўл силтаб йўлига равона бўлди.

Дарвозанинг эски, занглаган қулфи ҳадеганда очилавермагач Ҳамдамовнинг ўбдон ғазаби ошди. Уйда ўтириб устларидан дарвозани қулфлаб олишади-я. Ўғри уриб кетармиди!

У шарақ-шуруқ қилиб дарвозани очгунча бўғилиб кетди, калитни синдиришига оз қолди.

Она сути оғзидан кетмаган мишиқилар! Бир урсанг етти юмалаб турадию бодиланишини айтмайсанми! Ҳе ўша…

Хуррам келибди. Семириб кетганини қара! Ўттизга чиқмасданоқ қорин қўйиб… Йигит деган сал уёқ-бу-ёғига қараб юрмайдими. Тиқмачоқ! Дўмбоқ! Ўл-е!

Хуррам қучоғини ёзиб пешвоз чиқди.

Ҳозир лабини чўччайтиради – ўпишиб кўришмоқчи. Ҳамдамов ўзини орқага тортиб қўлини чўзди

– Яхшимисиз? Қалай энди?

Шундан сўнг Хуррам ҳам қуруққина: «Юрибмиз-да», деб қўя қолди, Ҳамдамовиинг ёзғиришидан ранжиб.

Ҳамдамов шахмат тахтасига энкайган ҳамхоналари олдига келди.

– Келдингизми? – деди Турсун бош кўтармасдан.

– Келдим. И-и, ундай юрманг, чатоқ бўлади.

Исмоил ҳайрон бўлиб қўлини тортди:

– Нега?

– Фарзинингизни олиб қўяди бир юришдан кейин, – деди Ҳамдамов.

– Қанақасига?

– От билан шоҳ беради, фарзинга ҳам тушади.

Бу юриш Турсуннинг ҳам хаёлида йўқ эди чоғи, ўйланиб қолди. Исмоил пиёдани сурди.

– Боринг, аралашманг. Нуқул шунақа қилиб одамни чалғитиб юрасиз, – деди Турсун,

Ҳамдамов индамади.

Муштдай болалар-а?! Шунақа ҳам без бўладими! Бир урсанг… Кайфиятни ҳам расво қилишди-да.

– Вой тирмизаклар-эй, – деди Ҳамдамов жаҳлини ютиб юбора олмай.

– Ким? – деб қизиқсинди Хуррам.

Турсун Ҳамдамовга ялт этиб цараб қўйди.

– Ҳе, ҳозир кўчада келаётсам… Турсун, ҳар куни симёғоч тагида тўпланиб турадиган болалар бор-ку?..

– Ҳа-а, – деди Турсун тахтадан кўз узмай. – Очмас. Кўрмаяпсанми, руҳ турибди-ку. Ҳамсояларнинг болалари-да.

– Ўшалар. – Ҳикояси ҳеч кимни қизиқтирмаёт-ганлигини сезса-да, Ҳамдамов гапида давом этди. – Келаётсам…

– Шоҳ! – деди Исмоил.

– Э-э, кўрмабмиз-да уни, – деди Турсун ва кафтларини бир-бирига ишқаб бургут қараш қилди. – Ҳозир, ҳозир! Шундай боплаймизки!

Орага жимлик чўкди. Ҳамдамов сиқилиб кетди. Ноилождан тахтага тикилди. Отни юрса… Нега ёмон кўришади уни? Тавба! Текканга тегиб, тегмаганга кесак отишади-я. Отни юрса шоҳни бекитиб руҳга ҳам тушар экан.

– Турсун, пиёдани суринг, – деди Хуррам.

– Йўқ-йўқ, – дея яна аралашди Ҳамдамов. – Отни юриш керак.

– Тўхтанглар, бир ўзимга қарши неча киши? – деди Исмоил хафа бўлиб.

– Ўзим ҳозир отни юрмоқчи эдим, – деди Турсун хуноб бўлиб, – энди сиз ўргатган бўлиб чиқасиз.

– Ҳа майли, энди индамайман.

Ҳамдамов бошқа ўргатмасликка қарор қилди.

Филни ишлатиш керак энди. Ўзи ҳам латта-да, бўлмаса шу боладан дакки ейдими. «Боринг, акам, йўлингиздан қолманг». Ҳақорат қиляпти-ю, у эса…

– Жон дўстим, бориб мақолангизни ёзмайсизми! – деди Турсун ялиниб.

– Жим турибман-ку, ахир! – деди Ҳамдамов ўксиниб. – Нафасимни ҳам ичимга ютиб юрайми!

– Бари бир чалғитяпсиз-да одамни. Илтимос, боринг. Шу… тепамда турсангиз, негадир…

Ҳамдамов қаттиқ ранжиди: миқ этмай қараб турса ҳам Турсун асабийлашади-я. Бугун ҳаммага бир гап бўлганми ўзи!

Ҳамдамов ечинаётиб тошойнага ўғринча қаради. Елкалари кенг. Мушаклари ўйнаб турмаса ҳам бақувват, йўғон-йўғон. Бўйи ҳам у қадар дароз бўлмаса-да, ҳар қалай, баланд. Улар нимасига ишонди экан, а?

Ҳамдамов ҳаворанг спорт кийимини кийиб нариги хонага – «кабинет»ига ўтди. Анча ўтирди. Қўли ишга бормади. Кейин стол устидаги сочилиб ётган китобу қоғозларни йиғиштирди, кулдонни тозалади, латта ҳўллаб келиб столни артди: тартибни яхши кўради – уй қўқиб ётса, стол устида ортиқча нарсалар бўлса, ёза олмайди.

Ҳамдамов анча ўтирди. На бирон жумла ёзди, на бирон саҳифа ўқиди. Чекди, ёқмади: тутун томоғини ачиштирди. Кўчада чиқиши керак бўлган ғазаби шундан сўнг бирдан жунбушга келди.

Йўқ, бунақаси кетмайди. Бу, бу… қандай гап ахир! Ишхонада катта-катта одамлар ундан ҳайиқишади! Ҳамкасб тенгқурлари, Ҳамдамовнинг жаҳли чиқибди деб эшитсалар, ҳай-ҳайлашиб қолишади… Бошқа рақиб йўқмиди! Ҳозир чиқиб иккаловини ҳам дабдала қилади. Жуда бўлмаса қаттиқроқ танбеҳ бериб қўяди. Маъсуда келмоқчи бўлиб юрган эди. Бирга келишаётганда бу болакайлар албатта гап отишади. Ана ўшанда изза бўлади. Маъсуда эса уни ҳеч кимдан қўрқмайди деб ўйлайди. Ўтиришда қўполроқ ҳазил қилгани учун Ҳалимовни урмоқчи бўлганида, Маъсуда уни хонасига қамаб, бир соатча авраб, тинчитган эди, «Сариқ эмассиз-у, ғазабингиз мунча тез!..» Шундан бери Ҳалимов бечора ундан юрак олдириб қўйган… Одам қуриб кетгандай шу тирмизаклар!

Ҳамдамов шартта ўрнидан турдию бир муддат ўйланиб қолди. Кейин вазмин қадам ташлаганча, ҳамхоналарига ҳеч нарса демай, шиппагини тақиллатиб кўчага йўналди. Йўл-йўлакай сигарет тутатди.

Улар кўпайишиб қолибди. Ҳамдамов санади: бешов. Бешовига ҳам бас келади – бари ушоқ эди.

Ўсмир Ҳамдамовга орқа ўгирганча ёнидагиларга, қўлларини ҳаволатишига қараганда, алланарсаларни куйиб-пишиб уқтирарди шекилли, бояги шериги унга им қоқиб, Ҳамдамов томонга ишора қилгач, бурилиб қаради, кейин саросималаниб ёнидагилар билан кўз уриштирди.

Ўсмирлар Ҳамдамовнинг рўпарасида ярим доира бўлиб турардилар.

Кўришиш керакми, йўқми? Ишни нимадандир бошлаш керак-ку. Ҳе йўқ, бе йўқ, бирдан мушт кўтариш ақлга сиғмайди. Спорт кийимида, тайёрланиб, чаққон бўлиб келибди деб ўйлашмасмикин? Майли, зарари йўқ, оёғидаги шиппак буларни менсимаслигини кўрсатади.

Уларнинг олдига боргач, Ҳамдамов четдаги болага қўл чўзди. Икинчиси билан ҳам кўришиб, учинчиси – боя «қамаб қўймадингиз-ку уни», деб қичқирганига қўл узатган эди, у шошилиб қолдими, негадир ҳадеганда, қўли ёпишиб қолгандек, шимининг киссасидан чиқавермади. Ҳамдамов ҳам қўлини тортмай унга тикилган кўйи тураверди. Ниҳоят бола илтифот билан қўш қўллаб кўришди, қироат билан «Ассало-му алайкум» деб қўйди.

Жўрттага шундай қилди шайтон!

Ҳамдамов энди нима дейишини билмай боши ғовлаб турарди. Ўсмир унга чўчинқираб тикиларди. Бошқалар ҳам жим эди.

Ҳамдамов ўпкасини тўлдириб сигарет тортди, буруқситиб тутун қайтарди: томоғи қичишмаса ҳам йўталиб қўйди.

– Хўш, – деди у ўсмирга.

Ўсмир индамай қараб тураверди. Бўйи қарийб баравар экан-да.

– Мен сенга нима ёмонлик қилдим, – деб Ҳамдамов ўсмирнинг тирсагидан тутди. – Ҳар куни шу ердан ўтаман, эрталаб, кечқурун… Кўрган бўлсанг керак?

Ўсмирнинг кўзларида истеҳзо чақнаб кетди.

– Қўлни қўйворинг, қўлни, – деди дағаллик билан.

Ҳамдамов берухсат иш қилиб танбеҳ эшитган боладай, шоша-пиша қўлини тортди.

– Ука, – деди, – биронталарингга зарарим тегдими ё хафа қилдимми? Нега унда менга бунақа гапирасан?

Ўсмир укасининг шикоятини эшитаётгандек, қуш боқиш қилиб қаққайиб турарди.

Ҳамдамов негадир эзилиб, гапида давом этдш

– Текканга тегиб, тегмаганга кесак отасан. Ураман, дейсан. Мен сендан катта бўлсам, сен мендан кичик бўлсанг. Мен ҳам сенга тенгқур бўлганимда бошқа гап эди. Ҳозир сендан ўн ёш катта бўлиб қандай ёқалашаман? Одамлар кулмайдими?.. Уят, ука, уят! Ўзингдан каттани ҳурмат қилишинг керак.

Ҳамдамов қолганларга мурожаат қилди:

– Тўғрими, йигитлар?

– Тўғри, – дея илиб кетди «қамаб қўймадингиз-ку» дегани. – Зоир, нега бу акамни ҳурмат қилмайсан?

Ўсмир тиржайиб қўйди.

Энди муштлашиб бўлмайди.

– Нега майнавозчилик қиласан? Мен жиддий гапиряпман, – деди Ҳамдамов.

– Мен ҳам жиддий айтяпман-да, – дея бидирлади бола. – Ахир, ростдан ҳам, у сизни ҳурмат қилмаяпти-ку. Мен унга одобли бўл, ўзингдан каттага бунақа қилма, деб насиҳат ўқияпман-да.

Ҳамдамов бу гапларнинг маънисини тушуниб, из-за бўлди, гўё болага эътибор бермагандай, яна ўсмирга ўгирилди.

– Иккаламиз катта кўчада ёқалашиб юрсак яхшими, ука? Яхши эмас-да. Сенинг оғайниларинг бўлса, менда ҳам бор…

Нималар деяпти ўзи! Бирга-бир чиқса кучи етмайдими бу тирмизакка!

Ҳамдамов ноўрин гапирганини англаб, энди нима дейишини билмай, тўхтаб қолди.

– Менга қаранг, – деди ўсмир, Ҳамдамов унга қараб турган бўлса ҳам. – Мундай тушунтириброқ гапиринг, нима демоқчисиз ўзи? Агар мен билан чиқиш ниятингиз бўлса…

Нега бунча ўзига бино қўйган, а? Ахир, ўз-ўзидан кўриниб турибди-ку: Ҳамдамов уни мажақлаб ташлаши мумкин.

Лекин, кейин… безори акаларини бошлаб келмоқчими? Ҳамдамов улардан қўрқмайди-ю, бироқ бу ҳовлидан ҳам кўчиши керак бўлади.