Текст книги "Шамиль"

Ункьабилеб бетIер

 
Солдатасул къисмат нахъойги босун,
Мискинаб улкагун цолъун ккана дун,
Цебе рикIкIадасан лъалеб букIараб
Гьелъул къадар дица къотIун бикьана,
 
 
Къваридал, рорхатал, согIал парсазда
Апараг-декабрист ккана тархъанлъун,
Рагъул билхъа бугеб чияр ракьалда
Мундир гIодоб рехун ретIана чухъа.
 
 
Къвагьулеб гумпарул кIкIуйдулъ лъун ругел
Къваридал гьал къватIал рокьана дие,
Рокьана рекIее кьураби, мугIрул,
ГIагарлъун лъугьана дий магIарулал.
 
 
Лъейин абе бугьтан борхьилал мацIаз
Бищун талихI къараб мугIрул халкъалда,
Дицани абила: мугIрул росаби
Руссенлъун рукIанин эркенлъиялъе.
 
 
«ГIурччинаб къотIносан» цо-цо гьанире
Лъутун рачIунаан драгун, егерь,
Ва гьал кьурабазда рукIелги гьабун
Пачаясде хвалчен бахъулаан гьез.
 
 
Гьанир гIумру гьабун ратана дида
Россиялъул васал, къисмат бигъарал,
Солдатазда гьоркьоб сонал арав дун
ДагIба тун восана гьез жидер гъастIе.
 
 
Цо лъагIел сверигун гьаб гIypyc росулъ
Солдатаз бетIерлъун тана дун вищун,
Ва щибаб рогьалилъ рагъул къарнаялъ
Рачуна нижее эркенал бакънал.
 

* * *

 
КъолъикI, чIалгIараб чалта,
КъолъикI, тушманав пача,
КъолъикI, рихараб куцай,
Каторгалъул сухари!
 
 
Абадиялъ хъваларо
Хьопол тIил солдатасда,
Гьелъий гьа балеб буго,
Васал, нужер бетIерас.
 
 
ГIурччинал гIалахал тун
МугIрузде нилъ рачIана,
ГIагараб ракьалъ нилъей
КьечIо рекIее хIалхьи.
 
 
Аргъуналъул рагIалалъ
РатIа тIун те ватIангун,
ЧIахъаги драгунал,
Шамилил драгунал.
 
 
ЦIорораб ганчIил бусен,
Басрияб добго шинель —
Шамилил бо буссунеб
Сверуда солдатасе.
 
 
Амма, къандалъо гIадин
ГIарададул гуллаги
Къаданиб лъун, ганчIазда
ТIадги кьижила солдат.
 
 
Ургъелалги рехун тун
Рилълъина нилъ церехун,
Нахъе нух батаниги —
Нилъ нахъе руссинаро.
 
 
Биччанте сородизе
Топазул хъуялъ кIкIалал,
Хъазмил xIapa биччанте
Балагьизе нилъеде.
 
 
AxIe цо кечI, гIолилай!
ГIурусазул солдатал
Жакъа къалде иналде
Кьурдилин гьаб Веденор.
 
 
Къуле, хъазахъай Ганя,
Жакъа мун дир гарбиде,
Дие хъвараб сухъмахъалъ
Сапаралъ йилълъа цадахъ.
 
 
Нилъее бикьун щвараб
Гьаб кьогIаб къисматалда
Дир ахират щвезегIан
ЙикIа дие гьудуллъун!
 
 
Кьурабазе рецц гьабе!
Рогьалилъ Марлинскияс
Маххул рахас гIадинан
ГIуцIцIилеб нужер низам.
 
 
МагIарда борхун бугеб
Эркенаб байрахъ цIунун,
Арал соназго гIадин,
Ина нуж гьужумалде.
 
 
Биччанте нилъ къисматалъ
КъватIире гъун рукIине, —
КIоченаро нилъеда
ГIагараб инсул ватIан.
 
 
Кьалда нилъ къуркьиларо,
Къадаралде щолелъул
ГIагараб кечIги ахIун
ДандчIвала хвалил сагIат.
 
 
Жеги гьал кьyрабазда
Кьвагьи гIемер рагIила,
Рагъ жеги лъугIун гьечIо,
Бергьенлъи цебе буго.
 

Щуабилеб бетIер

 
Гьеб мехалъ рорхатал мугIрул росабалъ
Рагъул цIа дагь-дагьккун букIана сунеб,
Бегзаби руссана гIурусаздехун,
ГIарцуда бер лъуна цо-цо наибаз.
 
 
ЦIаялъ хурзал рухIун, хъачагъал гIадин,
Хъазахъал рукIана ракьал тирулел,
Рес къотIун чачаназ аманаталлъун
Ана Граббехъе кьун нахъойги васал.
 
 
Кьалул кIкIуй рештIарал гьал кьурабазда
КIкIуйгун цадахъ хвелги рештIунеб буго,
ЦIа тIамун къвагъарал мугIрул росабалъ
Мискинлъи гьардезе сверулеб буго.
 
 
Кколаан халкъалъул къуват лъугIанин,
Лъалиниб лъун танин бекараб ханжар,
Жаназа босичIеб рукъ хутIичIелъул,
Къуланин эркенаб улкаялъ бетIер.
 
 
Ва кIикъоабилеб сон тIаде щвейгун
Сентябралъ рана топазул цIадал,
ГIарададул хъуйгун Авар мугIрухъан
РештIана тIарикъат чачан ракьалде.
 
 
Имамас халкъалде хъван ана кагътал:
«Роххалида руго гIypyc сардарал,
Росаби цIа тIамун къвагьулел руго,
Къваридго кьураби угьдулел руго.
 
 
Мадиналде арав авараг гIадин,
Ана дун щобал тун тушбабаздаса,
Амма къо ккедал халкъ теларо реххун,
Рагъде нуж ахIизе дун хIадур вуго.
 
 
ГIешдерил магIарда байрахъалги чIван,
Къуркьи гьечIел дица ахIулел руго!
ДагIба-къец къотIизе къуват хIадуре!
МухIаммадил щвелин нилъей шапагIат.
 
 
Кьуватаб, цолъараб букIине буго
Гьаб магIарул улка! Амру бичасул!
Макка-Мадиналъун лъугьаян абе
ГIагараб ракьалъе Даргъо-Веденуб!»
 
 
Хирияв имамас бараб ахIигун
МугIрузда свердана херал муридал,
Росабалъ гIолилал данде ракIарун
Ругънал ригъуледухъ калам гьабуна.
 
 
Дирги хIукму ккана, гьадин пачаяс
Имамасул агьлу къварид гьабидал,
Къо ккедал гьазие хилиплъиларин,
ХвезегIан мугIрузул рахъ ккун вагъилин.
 
 
Цо квералъ къуръан ккун, цоялъ хвалчен ккун
Чачаналде цIана нижеца боял.
Чапарлъун букIана тIухьидул гулла,
Тилмачлъун лъугьана чарамул ханжар.
 
 
Воронцовгун рагъал рохьазде щвейдал,
Дир гьудулзабазде кьалул хIал ккедал,
ГIоралда кьо рехун, нухда сангар къан,
Къана улкаялде каваби дица.
 
 
Ансадерил росулъ чIабтIил хер гьабун,
Рохьазда махх биун гIарадаби тIун,
Корпусалда лъарал рагъул гIелмаби
МагIарул васазда малъана дица.
 
 
Ццидаххун чваххулеб гIурул рагIалда
ГIарадабиги лъун борхатаб кьурда,
МугIрул лабаллъуда ризал рохьазда
Муридзаби тана рихьуларедухъ.
 
 
Гьал парсахъ гъурулеб аскар бихьидал.
Сородизе бана жибго Петербург;
Шамилий ритIухъав мугьажирасул
МагIарул ракьалда тIибитIана цIар.
 
 
Цо кьурул ахада буртиналда тIад
Дун дир ВатIаналъул пикрабалъ вуго,
РикIкIада хутIараб Петербургалда
Дир гьалмагъзабигун данделъун вуго.
 
 
Полкалъул накъира рагIула гIинда,
ГIагараб тахшагьар щола ракIалде,
Рихьула сипатал гьудулзабазул,
Дирго арал къоял рачIуна цере.
 
 
Жеги дойго Анна йигодай доя
Мармарул кIалгIабахъ кьурди бахъулей?
РекIее бокьулеб, огь, пашманаб вальс!
НекIсиял макъналгун некIсияб кадриль!
 
 
ГIагараб инсул ракь, бокьулеб ВатIан!
Дун ракIалъ ахIула кидаго духъе.
Дун чIалгIунев вуго гьудулзабазухъ
Чияраб, эркенаб гьаб авалалда.
 
 
Кинго тIад вуссине хутIун гьечIеб нух!
Хиялал реххун тун инин чабхъаде!
Чуризин чагъиралъ чорхол къварилъи,
Рохалий бахъизин магIарул кьурди!
 
 
Рокьуларо дие гьанжени вальсал,
ЦIаларо дун ракIалъ гьанже балазде,
НекIсияб кадрилалъ хисиларо дий
Хириял мугIрузул хехаб лезгинка.
 
 
Гьелъин гьоркьо-гьоркьоб магIарул росулъ
Цин-цин уздензаби данделъарабго,
Диеги рокьулел гьаб Кавказалъул
Каранлъ риун тIолел тIокIкIарал бакънал
 
 
Гьаб лезгинкаялъул хехал накабаз
Ккола Кавказалъул сипат босулин,
Каранзулъ цIилъулин дир гIолохъанлъи,
Нахъойги рекIунин рекIелъ добго цIа.
 
 
МагIарул кучIдул дий гIагарлъун руго,
Дица гьазул бакънал ахIулел руго,
ХIасратго бахъулеб гьазул кьурдиялъ
Дир гIаданиб гIакълу сверулеб буго.
 
 
Рахъарал хвалчаби, чабхъадго гIадин,
ГIолохъабаз цоцалъ кьабулел руго,
Кьурди бахъулелъул гIолилазул гор
Гургинаб борохьлъун кунчIулеб буго,
 
 
Гьайбатай цо гIолил ясалда сверун
Кьурдухъанас кIанцIур бачунеб буго,
РикIкIада мугIрузда дандерижияз
Гьазул гьаркьал такрар гьарулел руго.
 
 
Кьурде, кьурде, мурид, гьудулзабигун
Чармил хвалчабазул чвархъиялда гъоркь!
Кьурде, кьурде, мурид, дур лезгинкаялъ
Гьаб дир кереналъе лъугьунин хIалхьи.
 
 
Баче, баче зурма, зурмихъан, жеги
Жаниб кереналда ракI кIанцIоледухъ!
ЦIадуда беролеб букIунеб гьаб черх
Чуризин бакъназул чваххиялда гьоркь.
 
 
Гьаб дир черхалдаса pyxI босулелъул,
Дир бидурихьазулъ би цIоролелъул,
Дида къаданиве вачIун цо къоялъ
Къуватав ГIазраил гIодов чIолелъул, —
 
 
Хочол балацадай дир ракI борлъилеб,
ТIухьидул гулладай дир каранлъ къалеб? —
Лъаларо, лъаларо, амма бокьила
Хвалил лахIзаталъ гьаб кьурди бихьизе.
 
 
Ахират цо буго дуниялалда
Киназего къотIун къадаралъ кьолеб,
Ракьулъ дун вукъулеб лахIзаталдаги
Лезгинкадул раче накаби дие.
 
 
Биччанте гьабизе гьалагаб кьурди,
Кьолеб садакъалъун букIа абе гьеб.
Хварав чи вахъунеб къуват батани,
Дун лезгинка рагIун вахъина тIаде.
 

Бестужевасул хъвай-хъвагIаязул ахир.

КIиабилеб бутIа

ТIоцебесеб бетIер

 
Араб гIасруялъул ихдалил къояз
Тифлисалъул къватIахъ рохелги хъуйги,
Ва духанщиказул гъоркьарукъзабахъ
Зурмил къвакъвай къотIун гьечIо хутIулеб.
 
 
Армяназул базар. Байдабахъ дарам.
Махсаро-ихтилат, ахIулел кучIдул.
Навтлуг-Харбухьалда, Авлабаралда
ГIадада тирулел гьал гIолохъаби.
 
 
Радал шагьаралда къватIалги сверун,
Къалъуде ахазде буссунаан халкъ;
Кахетия-цIолбол чагъирги босун,
Чинаридул рагIдукь гIодор чIолаан.
 
 
МаркIачIул гIужалда, бер киб чIваниги,
Киналго гордазда гвангъула канлъи,
ГIицIго бецIлъудасан бихьула цохIо
Давидил монастырь Мтацминдалда.
 
 
Гьедин унаан май. ТIасияб моцIалъ
АнцIила щуйиде моцIрол гIуж лъейгун,
Бакъалъ багIарараб Тифлис шагьар тун
Рес бугел унаан имениязде.
 
 
Гьединго гиназай Чавчавадзеги
Гьелъул яц Варвара Орбельяниги,
Цадахъ гIолохъанай Ниноги ячун
Рахъана Алазан гIурул рагIалде.
 

* * *

 
НекIсияб Телав тун, сухъмахънух къотIун,
Анкьго версталъ ани буго цо кьуру
Гьеб кьурул ахада араб векалда
БукIана кIудияб, басрияб мина.
 
 
КвегIаб рахъалдехун – чваххун унеб гIop
Кваранаб рахъалда – рорхатал мугIрул,
Миккил гъотIол рагIад,
                      сверухъ гIурччинлъи,
Минадул къадазде харун унеб хер.
 
 
Гьал къадаз чIухIана гиназ Герсеван,
Гьесул ирсиласе щурана кучIдул,
Чанги ракIариял рихьана гьазда,
Гьаниб хIухь бахъана Грибоедовас.
 
 
Гьале гIолохъанлъи нахъойги гьаниб,
Гьундул гвангъун руго ракарал цIаяз.
Гьаб Цинандалалъул некIсиял къадал
Бикабазул нур бан берцинлъун руго.
 
 
ГIурус пачаясда аскIоб ругьунаб
Георгий-ханасул гьаб наслуялъул
Ясазул рекIее бокьула рохел,
Бокьуларо гьазий ракIгъечIеб чIалгIен.
 
 
Жасминалъул рагIдукь гIодорги рукIун,
Цоцазе рицунел берцинал харбал!
Тира-сверулаго сверулел къоял!
Къварилъи гьечIого чваххулеб гIумру!
 
 
Цо-цо зобал гъугъан цIад балеб къоялъ,
ЦIорол рагъиялда гIодорги рукIун,
ЦIалулаан гьазий Жорж Сандил тIахьал
Мадам Дрансеца франг мацIалда.
 
 
Нусабго сон барай Маринацаги
Рицунаан гьазий хIикматал харбал —
Гьаб хъала барасул камиллъабазул,
Кавказго чIухIарал багьадуразул.
 
 
Халатал соназул нур барай гIадин,
ГIасруялъе нугIлъун йиго Марина;
ГIиракъли-ханасул ва Герсеванил
Харбаз гIолил ясал руго хIайранлъун.
 
 
ХъахIилал зобазул, унго, гъварилъи!
ТIегьалел ахазул, унго, берцинлъи!
БачIун буго хабар: хеккого Давид
ВачIунев рагIулин вуссун рокъове.
 
 
Доба лезгиязул рагъул мухъалда
Хъулухъалда гиназ гIемерал соназ,
Гьав бетIерлъун вугеб гуржиязул полк
Хъаравуллъун буго Кахетиялъе.
 
 
Бикаби хIинкъула цIад балеб къоялъ,
ХIинкъи гьечIей Нино яхъуна къватIий;
КъамартIаб, борхатаб чодаги рекIун,
Къойил свердула гьай сверухълъиялда.
 
 
ЯцIцIадай, йитIарай, хIалхьи лъаларей,
ХIинкъи гьечIей гьалъул чIухIараб гIамал!
ХъахIлъи реххулаго, чухъаги ретIун,
РикIкIаде уна гьай гьарабагъалда.
 
 
Гьалъул керен цIала эркенлъиялъе,
Пикрабалъ вокьула гьалъий Печорин.
МутIигIлъи лъалареб гьаб хасияталъ
Хъизан ургъалилъе ккезе гьабула.
 
 
Гургинаб гъежалде туманкIги рехун,
МугIрузда тирулей щайзедай Нино?
МагIарулаздаса я барсаздаса
ХIинкъичIого щайдай гьай уней йигей?
 
 
Чодул тIикъвабазул рагIула гьаракь,
Гьурилъун боржунеб бихьула айгъир…
Кие уней йигей гьай амазонка?
Кинаб балъголъиялъ цIалеб гьалъул ракI?
 
 
Цо магIарда буго биххараб кIалгIа,
ЛъагIелаз гIаданго жанив щолареб.
Щибаб къоялъ Нино цо бихьулареб
Балъгояб сухъмахъгун щола гьание.
 
 
Щайзедай ячIуней гьание Нино?
Гьал чIунталил чIвадназ щибдай бицуна?
ТIогьол расалъидай гьалъий хирияб,
Рорхатал мугIрулдай рекIей гIагарал?
 
 
Ясалъул рекIелъе рештIународай
РикIкIадаб Петербург, тараб институт?
БачIунебдай цебе маскарадалда
Цо магIарул васгун кьурдараб сордо?
 
 
Алазан гIop бахун Дагъистаналде
Сухъмахъаз рачуна гьал кIкIалабахъан
МугIрул ракь хIайранаб доб Веденоре,
ХIикматаб, чIухIараб доб Хьаргабире.
 
 
Дол мугIрузда гIуна гьалъул «Мцыри»,
Аманатлъун арав имамасул вас,
Гьалъул ракI бортарав, рекIей гIагарав,
РикIкIада хутIарав хирияв корнет.
 
 
Балагьун йиго гьай гьадал мугIрузде,
РакI кIалъалеб буго Жамалудингун,
Доб Дагъистаналда гьесул инсуца
РакIарулел руго рагъде аскарал!..
 

КIиабилеб бетIер

 
Гьале къого соналъ эркенлъи цIунун
ЦIа боркьараб кьалда гьав вагъаниги,
Жеги имамасул черх чучун гьечIо,
Чаран-кьуру гIадин гьав къвакIун вуго.
 
 
Рукъалабаз цIураб гужгат ретIарав
Денгал МухIамадил мискинав васас,
Муса-аварагас некIо халкъ гIадин,
Росаби ахIана ритIухъаб рагъде.
 
 
Бегзаби, ханзаби нахъе рачахъун
Халкъалъе гIуцIана гьас цIияб низам,
Гьесул байрахъазе щвана бергьенлъи,
Падишагьасе гьас къотIана нухал.
 
 
Гъази-муллацагун ХIамзат-имамас
Васиятлъун тана гьасие хвалчен,
Къварилъи лъалареб лъадарараб халкъ
Къого соналъ гьале буго багъулеб.
 
 
Гьаб эркенаб ракьгун гьудуллъи бокьун
ИстIанбул гьасие буго хIелулеб,
Гучаб Портаялъул пачалихъалъцин
Шамилида кумек гьарулеб буго.
 
 
Хъирималда рагъул захIматал къояз
Гьасухъе султIанас ахIи бан буго,
Имам Шамилица Гуржистаналде
Гьужумалъ Данялбег витIулев вуго.
 
 
Цо гIурул рагIалда сордоги рогьун,
Радалиде хъахIлъи реххулеб гIужалъ
МугIрул габурлъухъан Гуржи рахъалде
Байрахъал раккана магIарулазул.
 
 
МагIардаса тIураб гIанси гIадинан
Гуржиязде буго бачIунеб хабар:
Муридзаби щванин Кахетиялде,
Телавури тIаде гIунтIулел ругин.
 
 
ЧIухIарал бикаби пашманго руго,
Пашманлъарал ракIал щаклъуда руго:
Щоларев кин гиназ Цинандалалде?
Нух къотIундай бугеб муридаз гьасий?..
 
 
Харил кIкIуй бихьула расалъиялда,
РагIула рикIкIада туманкIул кьвагьи.
Тушбаби гьанире рачIине гурин
КъачIазе лъугьана сапаралъ ясал.
 
 
Гьале азбаралда рагьдателзабаз
Гьаказда тIад лъолел рихьула гъансал,
Лъимал пайтоназда гIодор чIун руго,
Бикаби рекIине хIадурго руго.
 
 
Гьеб мехалъ ахикьан рагIана гьаракь
Муридзаби ругин гьанир гIагарлъун,
МагIардасан щвараб хехаб гIор гIадин
Минаялда тIаде бачIана аскар.
 
 
Щай гьанже гIадада кватIараб ахIтIей,
ХIинкъарал гьаркьалги гьал лъималазул?
Муридзаби щванин Цинандалалде,
Нухал къотIун ругин асирлъаразе.
 
 
Гъурараб цIералъул цIун буго авал,
Азбаралде щущан бихьула цIарагI,
Минаялда жанир лъугьун муридаз
Ралагьулел руго гьенир руччаби,
 
 
Гьале тIуна нуцIа. Кьер тIурал ясал
Соролел рихьула рукъалъул бокIнилъ,
КIиго магIарулас рухI лъугIарал гьал
Рагьде азбаралде рачунел руго,
 
 
Амма щивдай гьадав цо пашманав чи,
Пашманго валагьун вугев ясазде?
Гьал муридзабазе тилмачлъун вугев
Чияравин ккола гьезда гьоркьов гьав,
 
 
Талавиялдаса намуслъун гIадин,
РагIи абуна гьас фаранг мацIалда,
Бикаби хIурматгун цадахъ рачеян
ХъачIал муридазе амруги кьуна.
 
 
Амма гIедегIарав Данялбегица
Хехго нахъ руссине амру кьун буго,
ЦохIо лахIзаталда хехал айгьирал
РикIкIаде хIурулъан тIерхьунел руго,
 
 
Тилмач гьеб мехалда гьаб минаялъул
Кабинеталъуве лъугьунев вуго,
Гьенир полкабазда лъурал тIахьазда
ТIаде гIедегIунго къулулев вуго.
 
 
ТIахьазул жилдазда квералги рахъун,
Хехго гьас хулжахъе гьел ралел руго,
Каранде «Цыганал» поэмаги къан,
Къваридго гьев чоде вахунев вуго.
 
 
Гиназасул мина чIобоголъана,
Бикабигин Нино, лъималгин Дрансе
РикIкIаде, рикIкIаде, кIкIалал, мугIрул тун,
РекIараца хъамун рачун ун руго.
 
 
ЦIа тIамун Цинандал къвагъулеб буго
Къаси сардилъ зобал багIарлъун руго,
Давид-гиназасда рокъове щведал
Я чIужу я лъимал ратулел гьечIо.
 
 
ЧIварав чиясда тIад тIутIал гIадинан
ГIицIго боржанхъулеб бихьула рахъу
Йихьула, ганчIида гIодойги йикIун,
КIиго херай гIадан гIодун хьандолел.
 
 
Нусго сон тIубарай херай Марина
Соролаго йиго рас бетIун балей,
ТIад ругел зобазда гьардолей йиго
Асирлъуде арал руссинареян.
 
 
Ракьаххарал квераз керенги бухун
Чорхол pyxI тIоледухъ ахIтIолей йиго:
«Щайдай, Давид, щвечIев мун кумекалъе
Балагьалде ккараб гьаб хъизамалъе?!»
 
 
Амма сверухъ инсан вихьулев гьечIо,
Чабхъен, мугIрул тIогь тун тIерхьун ун буго
ГIицIго кьурабазда дандерижиялъ
Гьалъул гIоди такрар гьабулеб буго.
 

Льабабилеб бетIер

 
«Гуржи-мусудулги асирлъун рачун
Муридал тIад руссун рачIунел руго!» —
Гьеб хабар рагIидал тIолабго росу
Росдал годекIаниб бакIарун буго.
 
 
Гьаб рохалил хабар, халкъалда лъазе,
Уздензабаз хекко цоцахъе кьола,
Бихьинал, руччаби, хараби, лъимал
Бикаби рихьизе рачIунел руго.
 
 
ХIарщуцаги рацун, хIуруцаги цIун,
ХъахIлъун рахъун руго гуржи-мусудул,
Халатаб сапаралъ нухда свакарал
СихI тун къисматалъухъ балагьун руго.
 
 
Асирлъарал ясал ургъалилъ руго,
Гъаримал ракIазда цо хIинкъи буго:
Базаралде рачун, турказ кинигин,
Ричизе гурин жал гаремаздеян.
 
 
Ираклий-ханасул наслудал лъимал
Лагъзаллъун ккеладай магIарулазул?
Араб гIумруялъул рахIатги рехун
Муридазда аскIор гьал херлъиладай?
 
 
Амма имамасул хирияй чIужу
ЯчIана цинтIаго гьазда аскIое,
ГIypyc мацIги бицун ШугIайнатица
ГIакъуба бихьарал рачана рокъой.
 
 
Ракъарал гьазие квен-тIехги гьабун,
ГьитIинал лъималгун недегь кIалъана,
Нухда свакарал гьаз хIалхьи гьабигун
Гьазие жиндирго къиса бицана.
 

Шугiайнатил хабар

 
Аллагьас имамасе
Ункъо лъади кьун йиго,
Гьезул бищун гIагарай
ГIолохъанай гьай йиго.
 
 
Биччанте цогидазул
Месед цIикIкIун букIине,
ЦIвабилъун гьел ратани,
МоцIлъун ШугIайнат йиго.
 
 
Лъимер гIадин йохарай,
РакI гIатIидай, гIедерай,
ГIарцул цIурмил гIадинаб
РоцIцIараб гьаракь бугей.
 
 
Гьалъ гьинал ракI бахъарав
Чан магIарул наибас
Чанги гьалъухъ балагьун
Угьун хIухьел биччараб!
 
 
Бечелъи гIемер бугев,
ГIиязул гIалах цIурав,
Моздокалда цIар арав
ВукIана гьалъул эмен.
 
 
Бищун кIудияб рохел
Улуханов Иваний
Аннайилан цIар бугей
Ясалдаса букIана.
 
 
Гьелъул берцинлъиялъул
Бицунаан гIолилаз,
Кибго гьай армяналъе
Халкъалъ гьабулаан рецц.
 
 
Цо къоялъ Шамилица
Наиб Ахъбердиласе
Терек бахун чабхъаде
Аян амру кьун буго.
 
 
Балъго чабхъен хIадурлъун,
Цо сордоялъ муридал
Лъидаго рихьичIого
РачIана Моздокалде.
 
 
ГIемер мусудул ана
Доб сордоялъ гьез хъамун,
Улухановасулги
Ана яс асир гьаюн.
 
 
Наибас чол кьолоний
Лъуна гIодулей Анна,
ГIагараб ракьалъул кечI
РагIичIо тIокIаб гьалда,
 
 
Цо къоялъ нахъарокъой
ГIодой чIарай Аннада
РагIана чодул тIваркъи
Ва имамасул гьаракь.
 
 
Рихьана гьевгун цадахъ
Кьварарал муридзаби,
РагIана гьез ахIулеб
«Лаиллагьа иллалагь!»
 
 
Гьасул бербалагьиялъ
Асирлъана даим яс,
Имамасул нухде гьалъ
Реххун ана гIалхул тIегь.
 
 
Гьав аварагасулги,
Ясалде бер кIутIидал,
РекIеда асар лъуна
ХIасраталъул бухIиялъ.
 
 
КигIан Улухановас
Месед гьалъухъ кьуниги,
КьечIо имамас нахъе
РекIей хиралъарай яс.
 
 
ГIагарал вацаз гьалъий
Лъутизе нух батана,
Вацалцин кIочон тарай
Анна Шамилгун чIана.
 
 
ШугIайнатин цIар босун,
Къуръаналда кверги лъун,
Ккана гьайбатай Анна
Имамасул лъадилъун.
 
 
ШугIайнатил абурав,
БахIарчияв хорунжий
Хвана цо гьужумалда
Сунжа гIурул рагIалда.
 
 
ГIолилай эрменияй
МугIрузде ругьунлъула,
Имамас гьейгун цадахъ
Цо-цо къоял тIамула.
 
 
ГьитIинаб миккиялда
МугIрул цIум релълъунаро,
Амма Шамилий даим
МутIигIлъана гьалъул ракI.
 
 
Гьоркьо-гьоркьой пикрабалъ
Моздокалде щола гьай,
Гьеб мехалъ гIолил ясалъ
Угьун биччала хIухьел.
 
 
Къисматал хисардула
Рохел ун балагь щола,
Амма ШугIайнатида
Шамилил ракI божула.
 

Ункъабилеб бетIер

 
Чадраялъ руччаби лагьлъуларилан
КигIанго ШугIайнат гаргаданиги,
Гуржиязул ясал гьаб къисматалъул
Къадар бачIиналъухъ балагьун руго.
 
 
Щуабилеб къоялъ къалъул гIужалда
ЖамагIаталъул хъуй рагIана гьазда:
РикIкIад чабхъад арав имам аскаргун
Росулъе тIад вуссун вачIунев вуго.
 
 
Пашманал хиялаз, пикрабаз ккурал
Радал Шамилихъе гьал унел руго,
Гьазий хIурмат гьабун гьалгун ьукIарав
Довго тилмач гьазда вихьулев вуго.
 
 
Гьесул гьумералда ургъелаз лъурал
ЛъалкIазул сухъмахъал рихьулел руго.
Сахлъи кин бугебан, нух кин тарабан
Имам Шамил гьазда кIалъалев вуго.
 

Бика Чавчавадзе:

 
Имам, ниж унтун гьечIо,
Амма пашманго руго,
Ниж эркенлъуда тезе
Дудаги тIадаб буго.
 
 
Лъималгун руччабазе
ХIинкъи кьей гьунар гуро,
Гьел сурукъал мурадал
Дур тIурай щакаб буго.
 

Шамил:

 
Гьелъул гьикъе дуца Данялбегида,
Наибзаби кьалда эркенал руго.
Дир муридзабазе ракIалда гьечIеб
Рагъул балагьалъ нуж кодой кьун руго.
 

Бика:

 
Гьаб асирлъиялдаса
Ахиратго бокьила,
Я ниж тархъанлъуда те,
Я чIвайилан лъазабе.
 

Шамил:

 
Тушбабазе – къуват, къуразе – рахIму
ХIакъикъатлъун ккола дир низамалъул,
НекIо дир халкъалъ нуж тархъан телаан,
Амма жакъа буго цойги къваригIел.
 
 
Къуватав тушманас дир талихIкъараб
Халкъалъе къварилъи бикьулеб буго,
Бакъараб, мискинаб магIарул ракьалъ
Багьа кьечIого нуж риччан толаро.
 

Бика:

 
Бице нижеда багьа,
Гьелда бан иш батани,
БачIина дуе месед,
Асирлъи тун ина ниж.
 

Шамил:

 
Эркенлъи кьуралъухъ багьа – эркенлъи,
Гьеле имамасул аслияб закон,
Сардарас халкъалъе налъиги буссун
Биччанте буссине инсуеги къарз.
МагIарухъ эбелалъ гьулакги кIикIун
Эркенлъуда гIурав тIоцевесев вас
ГIурусаз АхIулгохI босулеб къоялъ
Аманатлъун кьуна дица нужее.
Ккараб балагьалъе сабруги гьабун,
Соназ вукIана дун гьесухъ балагьун,
Гьанже къисматалъул сагIат щун буго,
Вас инсул рокъове вуссаян абе.
ГIашилтIа гIораллъун би тIолеб къоялъ
Бусадаса бортун араб цIудул тIинчI
ТIад буссун бачIани инсул ракьалде,
Рокъоре нуж ине кьела ихтияр.
 

Бика:

 
Тахида аскIоб гьесда
Эмен кIочон вугодай?
Асирлъарай Нинолгун
Гьесул ракI цолъун бугин.
 

Шамил:

 
Къуръан-хIадисалъул цIвабзалъ гьавурас
Хисулареблъи лъай хъанчазухъ ислам!
Яс чанги ятила нижер мугIрузда
Жамалудиние лъадилъун тезе.
Амма Ниное гьев жавгьараздаса,
Месед-гIарцудаса цIикIкIун вокьани,
Йокьулей нуслъун гьей лъугьаян абе
Имамасул рокъой, къуръанги босун.
 

Бика:

 
Дур исламалъ руччаби
Лагъзаллъун тола, имам.
Лъудби гIемераб рокъоб
ГIищкъу букIинищ, Шамил?
 

Шамил:

 
Мун йитIарай гьечIо. Нижер законалъ
РитIухълъи цIикIкIуна гьерсида данде,
Ихтияр кьуниги лъудби рачине
Исламалъ тIадаблъун гьеб рикIкIунаро.
Пачагун рагъизе дихъе рачIарал
ГIурус солдатазе изну кьун буго
Гьезухъ рокьи ккарал магIарул ясал
Дир шаргIалда рекъон, лъудбилъун тезе.
 

Бика:

 
Нижер наслу бацIцIадаб,
Дуе асирлъаниги,
Россия хисаразул
Нухдасан ниж инаро,
Эркенлъуде кигIанго
Нижер ракIал цIаниги,
Гьал мугIрузда гIазабал
КигIанго рихьаниги,
ХIалихьатазул бутIа
БотIрода тIаде босун
Бичиларо нижеца
Дворяназулаб герб!
 

Шамил:

 
Къадру-хIурматалъул, яхI-намусалъул
Бицине кин кIолеб нужер кIалазда?
КIудияб хIурматлъун гуребдай нужей
Пачаясе нужер халкъ бичун букIин.
ХIинкъиялъ соролел лагъзал кинигин
Рукъзабахъ рахчун чIей хиянат гурищ,
Шагьасул гIаштIицин бекун рехараб
Халкъ пачаясда гъоркь угьдулеб къоялъ?
Чиназухъ, меседихъ ва медалазухъ
Намус-яхIги бичун кIалъалел ругел,
Мискинаб нужерго халкъалдаса нуж
ХъахIав пачаясул хучдуз цIунарал,
Гьеле нужер намус, къадругун хIурмат,
Гьеле дворянал Гуржистаналъул!
Пачаги рехун тун дихъе рачIарал
Мугьажирзабазда гIайибал чIвалел.
Биччанте такъсирал нужер гиназаз
Кавказ пачаясе гIарцухъ бичизе,
Эркенлъи хирияв чанги гуржияв
Дир боязулъ вугин жакъа вагъулев.
КигIан нуж чIухIдарун гаргаданиги
Дирго рагIи дица, йохъ, хисуларо,
Асирлъун рукIина нуж гьал мугIрузда
Инсуца каранде лъимер къазегIан.
Гьаб хIукму къотIараб дир Диваналда,
Дир тIоцевесев вас вуссина нахъе!..
 
 
ХъачIлъараб гьумергун пашманав имам
Гьаб хитIабги гьабун ана къватIиве.
 
 
Ана наибзаби, ана бикаби,
Тилмачгун хутIана цохIого Нино,
КIиялго руцIцIухIун ана цо лахIзат,
Цинги Нино гьесда кIалъалей йиго:
 
 
«Бицунге, бицунге дие гьереси,
Мун Марлинский вуго, дида мун лъала,
Нолъ-къаси харбида ШугIайнатица
Бицана кинабго дида дур къисмат.
Щай вуцIцIухIун чIарав, цIар арав бунтар,
Пачаясда данде питна ахIулев?
Бестужев! Бестужев! Божа мун дида:
Дур балъголъи дица цIунила дийго.
Дир дуе, Бестужев, цо суал буго:
Россия тун ине кин кIвараб дуда?»
 

Бестужев:

 
Щайзе ракIалде щун тIерхьарал къоял?
Гьел церего ракьулъ рукъана, бика.
Дун Шамилгун вуго, дие гьеб гIела,
Гьал мугIрулгун гIумру дир цолъун буго.
 
 
У, битIараб буго: хванин тарав дун
Пачагун вагъана гьаб Кавказалда,
Декабрь моцIалъул дандерижилъун
ЛъагIелаз свердана дун гьал мугIрузда.
 
 
ГIарададул цIадалъ питнаги чурун
Пачаяс щиб кьураб нилъер ракьалъе!
Россия гIагарал, дунго гIадинан,
РухIги кьун рагъила гъарачагIигун,
ВатIаналъ таниги хиянатчилъун,
Хвезе гьал мугIрузде ун ватаниги,
Щибизе нилъее чIалгIаде дагIба?
Дурго къваригIелал рицун те дида.
 

Нино:

 
Бокьун буго дургун пикру бикьизе,
Кье, Бестужев, дие дуца цо гIакълу
Дудаги рагIана Шамилил хIукму
Дун гIазабалъ йиго, гьабе дий кумек.
 
 
КигIанго хирияб дирго гIумрулъун
Дие Жамалудин вокьананиги
Гьал кьурабалъ чIезе кIоларо дида,
КIвеларо гьаб ракьгун цолъизе къисмат.
Дурго романалъул лебалав герой
Амалалатго гIадав гуревдай мунги?
Марлинский, гIинтIаме гьаб рагIиялъухъ,
Дир гьари, Марлинский, гьабе тIубазе!
Гьарула, Бестужев, гьаре ниж хвасар,
Гьаниса лъутизе бате санагIат,
Кавказ пачаясул кверде иналде
Пачаясда гьаре тIасалъугьаян.
Гьал гъваридал кIкIалал дуда лъалелъул,
Гьал мугIрузда нухал дуе рагьарал;
Вилълъа нижгун цадахъ тахида цеве,
Тархъанлъун тела мун императорас.
 

Бестужев:

 
Къисматгун махсаро гьабуге, Нино,
Рогьалилъго бугин жеги дур гIумру
Кавказ маргьу гуро макьилъ бихьулеб,
Рихьдай гуро дунги арав гьаниве.
Мун къурбанлъун чIезе къваригIел гьечIин
РакIбацIцIадго дица абила дуда,
Амма, дур рекIеда рокьи батани,
Бухье дурго гIумру магIарул ракьгун.
Гурони, къо-мех лъикI! Нух битIаги дуй!
Дуда жеги талихI дандчIвала, Нино…
 
 
Дий захIматал соназ ватIан хисараб
Дагьистаналъе дун хилиплъиларо.
Ва гIагараб халкъалъ дида гьикъани,
Дир хIакъикъат бице дуца битIахъе:
Эркенлъи хирияв эркенго хвезе
Кавказалда танин абе Бестужев.