Текст книги "Tanıdıqlarım və sevdiklərim xatirələrimdə"

Şaiq Əfəndigillə bir məhəllədə olurduq. İndi həmin o “Yuxarı dağlıq küçəsi” Abdulla Şaiq adını daşımaq şərəfinə nail olub. Amma bir məhəllədə yaşasaq da, böyük-kiçik hörməti o tərəfə baxmağımıza da mane olurdu. Bilirdim ki, qibləm o tərəfədi. Onun qızı Gülbəniz, oğlu akademik Kamal Talıbzadə ilə xeyli sonra yaxınlaşdım. Şaiqin ömrünün son illərində, demək olar ki, Azərbaycanda olmamışam. Sevdiyim şairin və insanın vəfatından qayıdandan sonra xəbər tutmuşam. Allahın rəhmətinə qovuşmuş ən gözəl insanlardandı Şaiq Əfəndi.

Rəhmət deməzdən əvvəl bir hadisəni xatırlayıram. Qonşumuzda bir müəllimə yaşayırdı, cavandı, o zaman həyat ağır olduğundan qiyabi oxumağa məcbur olmuşdu. Ailəliydi. Bir dəfə imtahandan qayıdanda mənə şikayətləndi ki, “mənə elə yaxşı sual düşmüşdü ki, bilmirəm, niyə karıxdım, cavab verə bilmədim”. “Nə düşmüşdü?” sualıma, “Abdulla Şaiqin uşaq yaradıcılığı” – dedi. Yaxınımızda oynayan qızcığazı döyükmüş gözlərlə bizə baxıb soruşdu: “Mama, “Ay pipiyi qan xoruz”u da bilmədin?” Lətifəyə bənzəyir. Amma Abdulla Şaiqin uşaq şeirləri bütün azəri-türk balalarının həmişə dilinin əzbəri olub. Onda – öz sağlığında da, indi – o dünyasını dəyişəndən sonra da.

Böyük yaradanımız, ulu Tanrımız sənə qəni-qəni rəhmət eləsin. Sevdiyin ana torpaq, bizə sevdirdiyin Vətən pərqu olsun sənə, Şaiq Əfəndi.

Bakı, 16 aprel 2001

Klassiklərimizin arxivində nələr var – Məmməd Səid Ordubadi¹⁹

Həyatını Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin yaranması uğrunda mübarizəyə həsr etmiş kommunist yazıçı M.S.Ordubadinin arxivində saxlanılan tarixi sənədlər, xüsusilə, ədibin öz əli ilə yazdığı 150-yə yaxın müxtəlif əlyazması öz rəngarəngliyi, zənginliyi ilə nəzər-diqqəti cəlb edir. Ordubadinin arxivində cəmi 750 material var.

Arxivdə əsas yerlərdən birini, şübhəsiz ki, ədibin sənədləri, xüsusilə, öz əli ilə yazdığı tərcümeyi-halı tutur. Bu sənədlər M.S.Ordubadinin keçdiyi həyat yolunu işıqlandırır. Bu sənədlər M.S.Ordubadini nəzərimizdə yalnız bir şair, dramaturq və romançı kimi deyil, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması uğrunda bütün varlığı ilə çalışan görkəmli inqilabçı-bolşevik Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra əsl mənada mədəni inqilab uğrunda çarpışan mübariz əsgər, qələmi ilə keçmişin qara, kifsimiş mirasını bütün eybəcərliyi ilə ifşa edən qüdrətli sənətkar – mübariz sovet adamı kimi canlandırır.

Sənədlər bizə öyrədir ki, Ordubadi yaşlaşdıqca gəncləşən, sönməz qəlbinin bütün atəşini xalq işinə sərf edən əsl insan olub, öz xalqını, partiya və hökumətini dərin məhəbbətlə sevib. Yazıçının avtoqrafları ümumi küll halında deyil, nəsr, dram, şeir və s. kimi ədəbi formalara görə toplanıb.

Arxivin nəsr hissəsində 30-cu illər Azərbaycan sovet nəsrinin ən qüvvətli nümunəsi olan “Dumanlı Təbriz” romanının mükəmməl avtoqraf nüsxələri var. Bunlar müxtəlif dövrlərdə yazıçının öz əli ilə yazdığı monumental əsərin tam nüsxələridir. “Dumanlı Təbriz”in Sürəyya xanım Bəylərbəyova tərəfindən tərcümə edilmiş rus variantı da ədibin nəsr əsərləri içərisində görkəmli yer tutur.

Nəsr bölməsində M.S.Ordubadinin, əsasən, tanınmış romanlarından “Döyüşən şəhər”, “Gizli Bakı”, “Dünya dəyişir”, “Qılınc və qələm” kimi iri əsərləri ilə yanaşı maraqlı süjeti, səmimi dili ilə oxucuların rəğbətini qazanmış kiçik hekayələrinin də avtoqraf nüsxələri layiqli yer tutur. Bunlardan ikinci bölmə ədibin dram əsərlərindən ibarətdir. Məsələn, “İmtahan”, “Çekist”, “Serjant İvanov adına körpələr evi” və başqalarını göstərmək olar. Eyniadlı romanı əsasında səhnələşdirdiyi “Dumanlı Təbriz” dramı, “Maral”, “İntizar çəkənlər”, “Beş manatlıq gəlin”, “Quluş bəy Kazımiç”, “Polad qızı”, “Ağ mühacirlər” və başqalarını göstərmək olar.

Arxivin poeziya bölməsi heç də o birilərindən kasıb deyil. Burada şairin poemaları, lirik şeirləri, dini, ruhaniliyi, keçmişin, ağır mirası olan yaltaqlıq, ikiüzlülük və başqa mənfur sifətləri qamçılayan satiraları toplanıb. İstər “Molla Nəsrəddin”, istərsə də başqa məcmuələrimizdə “Hərdəmxəyal” və başqa imzalarla nəşr etdirdiyi satirik şeirlərlə yanaşı Ordubadinin “Kirov”, “İyirmi altılar”, “Çaylar”, “Zəlzələ” kimi poemaları, habelə incə, rübabi nəğmələr, marşlar və sair sənədlərlə də bu bölmədə tanış olmaq mümkündür.

Arxivdəki məqalələr və xatirələr bölməsi də maraqlıdır. Burada yazıçının “Həyatım və mühitim” adlı böyük memuarı və “Sarisin xatirələri” mühüm yer tutur.

Ədib öz məqalələrində qədim Şərq mənbələrindən geniş ölçüdə istifadə edərək bu və başqa ədəbi və ictimai hadisəni işıqlandırmağa səy göstərib.

Bir qrup məqalələrində isə Ordubadi özünəməxsus geniş diapozonla din və mövhumat əsaslarını ifşa edir. “Bab və baha”, “Məhərrəmlik əleyhinə tarixi vəsiqələr”, “Mövhumatla mübarizə”, “Əski dünya, əski din” məqalələri bu qəbildəndir.

Ədəbi tənqidi məqalələrinin bəzisində ədib bu və ya başqa ədəbi hadisələrdən, şəxsiyyətlərdən bəhs edir. Cəlil Məmmədquluzadədən danışan “Böyük ədib haqqında xatirələrim”, “Şəmsəddin Təbrizi…”, “Müharibə dövründə ədəbiyyat”, “Ədəbiyyatımızda şeir” məqalələri bu qrupa daxildir.

Arxivdə Ordubadini bir dövlət xadimi kimi nəzərimizdə canlandıran “Deputatın qeydləri”, məruzə və çıxışları da saxlanmaqdadır.

Bütün böyük yaradıcılıq planları ilə yanaşı olaraq M.S.Ordubadi xalqımızı qardaş xalqların ədəbi irsi ilə tanış etmək işində də böyük rol oynayıb. O, Puşkinin “Boris Qodunov”u ilə yanaşı “Bülbül”, “Qızlar nəğməsi” kimi incə nəğmələrini də azərbaycancaya tərcümə edib. Bundan başqa arxivdə Ordubadinin ölməz dramnəvis²⁰ Şekspirdən, Çin yazıçısı Emi Siyaodan və sair tərcümələri də var.

14 may 1961

P.S. Əzizə Cəfərzadə Əlyazmalar fondunda (indiki Əlyazmalar İnstitutu) işləyərkən şöbəsinin əməkdaşları Mərziyyə Paşayeva və Mehri Məmmədova ilə birlikdə M.S.Ordubadinin arxivini tədqiq edib və onun izahlı təsvirini hazırlayıb. Bu tədqiqat işi Mehri Məmmədova tərəfindən çapa hazırlanaraq 2015-ci ildə kitab şəklində dərc edilib: “Məmməd Səid Ordubadinin arxivinin izahlı təsviri”. Bakı: ”Elm və Təhsil”, 2015, 372 səh. – T.İ.

Məmməd Səid Ordubadi haqqında xatirəm²¹

Çox şey məni tarixə bağlayıb. Xüsusilə, oxuduğum kitablar. Ondan əvvəl tarix müəllimim, Qüdsi nəslinin gözəl nümayəndələrindən biri olan Xanım Bakıxanova. Qədim dünya tarixini elə canlı, elə ləzzətlə danışardı ki… Beynənnəhreyn, Neynəvə… Sonralar görüşü mənə qismət olan o yerləri sanki gözümlə görərdim. Oxuduğum kitablar dedim… Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı”nı su kimi içirdim, az qala əzbərləmişdim onu. Xüsusilə, Məmməd Səid Ordubadiydi, “tarix müəllimim”. Onun ən kiçik hekayəsinəcən (“Serjant İvanov adına körpələr evi”), felyetonlarını… Yox, əlbəttə, romanlarıydı müəllimim. Ən çox oxuduğum kitablar: “Dumanlı Təbriz”, “Döyüşən şəhər”, “Gizli Bakı”… Bunların dili, sadə insanların, obrazların unudulmaz surəti şüuruma, qəlbimə həkk olunmuşdu. “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunan ilk hekayəm “Əzrayıl” çıxandan sonra belə ağlıma gəlməzdi ki, gün gələcək, Ordubadini yaxından görəcəyəm.

Amma belə zaman gəldi. Çaparlıdan qayıdandan sonra “Cümə”lərimizdə²² oxuduğum hekayələr hamının, xüsusilə, ustad Səməd Vurğunun xoşuna gəldi. Məni ittifaqa qəbul etdilər. Partiya üzvü kimi də Yazıçılar İttifaqında uçota dayandım. Bax elə bundan sonra Ordubadi – sevdiyim əsərlərin müəllifiylə yaxınlığım başlandı. Hər partiya iclasında onu görürdüm. Əvvəllər danışmağa cürət etmirdim. Partiyada, ittifaqda təkcə bir qadındım. Xalq yazıçısı Əli Vəliyevin sevimli arvadı Qumru xanım burda hesabda olsa da, iclaslara gəlmirdi. Təkdim, utanır, bir küncə qısılıb, səssiz-səmirsiz dərsliklərimdə şəkillərini görüb oxuduğum S.Vurğun, Ə.Vəliyev, R.Rza, M.Rahim və başqalarının qarşısında cınqırımı da çıxara bilmirdim. Duydu bunu böyük ədib Ordubadi. Məni öz qanadının altına aldı, yanımda otururdu hər iclasda. Balaca qaş bıçağıyla quru əncirləri xırdalayıb ağzına atırdı. Mənim də ovcuma basırdı. “Ye, xeyirlidi”. Ürəyim oynayırdı, məgər orada nəsə yeyə bilərdim?

Arabir iclaslar, çıxışlar uzananda deyirdi: “Sən fikir vermə, bunlar boş qabdan boş qaba tökürlər, işində ol, ye. Baxmağa vaxtları hardadı?” Onun ən böyük dərdi oğluydu. Həddən ziyadə ərköyün böyümüş bu kəmağıl oğlan yazıq atasının başına açmadığı oyun qalmamışdı. Bir gün də Bülbülün evinə girib (qonşuydular) ordenini oğurlamış və sinəsinə taxıb şəhərdə gəzəndə tutulmuşdu. Buraxılandan sonra da avaraydı. Sevimli ədibimin nələr çəkdiyini ara-sıra dediklərindən anlayırdım. Yardım etmək istədim. O zaman mən Kinostudiyada işləyirdim. Mənə çox hörmət bəsləyən Xalq yazıçısı, studiyanın direktoru Mehdi Hüseyni razı saldım, onu işıq sexinə işıqçı-fəhlə düzəltdik. Bir müddət mənim nəzarətimdəydi. Amma atanın qulağı o qədər də çox dinc qalmadı, tezliklə yenə avaralanmağa başladı. Yaxşı ki, ömrü gödək oldu. Amma hər halda son günlərinəcən bu köməyimi unutmurdu. Hər görəndə razılıq edirdi bədbəxt ata – böyük, əvəzsiz ədib. Tariximizi, dilimizi, adət-ənənələrimizi dərindən bilən, qoruyan ədib. Mənim əsl ustadım. Rəhmətlə yad edirəm həmişə.

1997-1999

Ustad Xalq yazıçısı haqqında şagird sözü (Əbülhəsən)²³

Mən Əbülhəsən Ələkbərzadəni indi də təkcə Xalq yazıçısı, dövrümüzün çağdaş romanımızın banilərindən biri kimi xatırlamıram. Mənim üçün o, həmişə bir müəllim, bir ustad olub. Doğrudur, o zamankı gənc yazıçıların bir çoxu kimi mən də Əbülhəsən realizminin deyil, valehliklə Ənvər Məmmədxanlı romantizminin aludələrindən biriydim. Mən də, indi çox haqsız yerə unudulmuş mərhum Həbibə xanım Zeynalova da… Amma bu aludəçiliyimizə baxmayaraq o zaman da, indi də dediyim kimi, Əbülhəsən mənim üçün ustad olub. Çünki Yazıçılar İttifaqına ilk qədəm qoyduğum 1937-ci ildə Əbülhəsən nəsr şöbəsində məsləhətçi işləyirdi, biz cavanlar, əsasən, ona müraciət edir, ilk qələm təcrübələrimizi ona oxuyur, ondan məsləhət alırdıq. Həm də onun təqdimatıyla bizim kimi təzə dil açan nasirlərin əsərləri Yazıçılar İttifaqında böyük, tanınmış, artıq əsərləri dərsliklərə düşmüş nasirlərlə yanaşı məşhur “Cümələr”də oxunurdu və Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mehdi Hüseyn, Ənvər Məmmədxanlı kimi şairlər, yazıçılar bizim ilk hekayə və şeirlərimizi dinləyib məsləhətlər verirdilər. Əbülhəsənin əsərlərini, ilk romanlarımızı, “Dünya qopur”, “Yoxuşlar” və başqa hekayələrini məktəbdəykən oxumuşdum. Titrək, kövrək gəlirdim qulluğuna. Verdiyi məsləhətləri “Allah hökmü” kimi qəbul eləyirdim. İlk hekayələrim də onun təqdimatıyla “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunmuşdu. Sonralar dostlaşdıq, ailəvi yaxınlaşdıq və duydum ki, ustad artıq imzamı izləyir. “Natəvan haqqında hekayələr”imi də o, “Azərbaycan” jurnalında redaktor olduğu vaxt çap etmişdi. Hələ bir dəfə az qala mənə görə işə düşəcəkdi. O zamanlar Respublika Əlyazmalar Fondunda (indi institut) baş elmi işçi və şöbə müdiri işləyir, ara-sıra əldə etdiyim maraqlı materialları mətbuatda yayırdım. Belə işlərdən biri Bağçasarayda nəşr olunan “Tərcüman” adlı qəzetin redaktoru İsmayıl bəy Qaspıralının “Molla Nəsrəddin”in baş redaktoru Cəlil Məmmədquluzadəyə yazdığı məktub idi. Fraqmentlər içindən tapmışdım. Məktubda Qaspıralı M.Cəlilə yazırdı ki, Sizin ümumislam aləmi üçün müştərək olan felyeton və məqalələrinizdən, jurnalınızın karikaturalarından Misir – Qahirədə çap etdirdiyim jurnalda yayımlamaq üçün icazə istəyirəm.

Məni “Molla Nəsrəddin”in təsir, yayılma coğrafiyası elə aldı ki, sevinə-sevinə həmin məktubun fotosurətini və izahlı məqaləmi “Azərbaycan” jurnalında çap etdirdim. Az sonra məni mərhum Şıxəli Qurbanov MK-yə çağırdı və dedi: “Kazandan məktub gəlib ki, o Cəfərzadə kimdir ki, islamçı, millətçi Qaspıralını tərifləyir? Dedi, özünü qoru, səni də, redaktoru da işə sala bilər belələri”. Amma Əbülhəsən də çağrılmışdı və mənə bu barədə bir dəfə də ağır söz demədi, qorxutmaq istəmədi.

Əbülhəsən müəllim həyat həqiqətlərini olduğu təki, görüb-duyduğunu xalqının taleyinə yanan əsl sənətkar kimi rəsm edən ədib idi. Onun İkinci Dünya müharibəsindən bəhs edən “Müharibə” romanını ilk dəfə “Azərbaycan” jurnalının (deyəsən, o zaman “Vətən uğrunda” adlanırdı) səhifələrində oxuduqda dəhşətə gəlmişdik. Gəncliyə ilk dəfə olaraq müharibə haqqında həqiqəti söyləyən bu romanla bağlı Əbülhəsən müəllimin başı hansı bəlaları çəkmədi? Kitab çıxanda adı da dəyişdirildi. Halbuki Əbülhəsən müəlliməcən müharibə haqqında yazılan bütün roman, poema, şeir və hekayələrdən fərqli olaraq bu romanda “ura-ura” yox idi; yalançı dəbdəbə filan yox idi, hərbin acı həqiqətlərindən danışırdı ədib. Çünki Əbülhəsən müəllim romanı kitablar, dövri mətbuat məqalələri əsasında yazmamışdı, müharibənin ən qızğın cəbhələrində iştirak etmişdi; əsgərin vəziyyətini görmüşdü, duymuşdu, halına yanmışdı və yazmışdı həqiqəti. Kitab çapdan “Dostluq qalası” adıyla çıxdı, xeyli dəyişikliklər aparmağa məcbur etmişdilər, ədibi tənqid etmiş, danlamışdılar. Eyni sözü Əbülhəsənin “Sədaqət” romanı haqqında demək lazımdır. Bu əsər durğunluq adlandırılan dövrdə yazılmışdı və demək olar ki, ilk dəfə burada kəndlinin, kənd əməkçisinin real həyatı təsvir olunmuşdu. Kəndlinin evinin qabağından, həyətinin, həyət qapısının ağzından başlayaraq əkilən kolxoz üzümlükləri böyük qardaşlarımızçün əla şərab istehsal etmək məqsədi güdürdü və kəndlinin bir qarış da torpağı qalmırdı ki, heyvanını otarsın. Pambıq əkinlərinə havadan buraxılan zəhərli dərmanlar kəndlinin həyatını da zəhərləyir, arı pətəklərini, heyvanlarını qırırdı. Bax elə o zaman həmin roman nəzəri cəlb etmişdi xalq arasında. Oxucular, demək olar ki, ilk dəfə xalqın dili olan yazıçı sözü eşitmişdi, dərdlərinin tərcümanı olmuşdu yazıçı. Bu əsərlə də bağlı Əbülhəsən xeyli danlaq çəkdi, həqiqəti deyən dilini, sözünü eşitmədilər.

Əbülhəsən müəllimə “Xalq yazıçısı” adı çoxdan verilməliydi. Amma gec də olsa, hamımızı sevindirən bu hadisə Əbülhəsəni çox təşvişə salmışdı. Narahatdı. Yadımdadır, onun haqqında danışmağı mənə təklif edəndə məmnuniyyətlə qəbul elədim. Bu münasibətlə görüş İsmayıllıda keçirilirdi. O zaman xalqımızın ən ağıllı, vətənsevər, millətsevər, xalq oğullarından biri mərhum Qəşəm Aslanov İsmayıllı rayonunda birinci katibiydi. Ustad ilə görüş çox səmimi bayrama çevrildi. Bu heç də rəsmi təntənə deyildi, məhz millətin taleyinə yanan bir yazıçının öz oxucularıyla sənli-mənli görüşüydü. Amma səhnəyə çıxanacan dodaqaltı nəysə deyirdi, narahatdı. Diqqətlə qulaq verdim, “Çox gecdir, gecdir” – deyirdi. Amma elə ilk çıxışlardan bizim – öz şagird və oxucularının səmimiyyətini görüb inandı, nisbətən sakitləşdi.

Əbülhəsən müəllim daim hərəkətdə, harasa, nəyəsə tələsən, can atan insan kimi qalıb hafizəmdə. “Əzizim-əzizim” deyərdi tez-tez danışanda. Hamıya müraciəti bu sözlərlə başlardı. Öz şagirdlərinin, yetirmələrinin uğuruna onun kimi qəlbən sevinən ikinci adam nadir tapılar. Yadımdadır: “Aləmdə səsim var mənim” romanımı necə sevinclə qarşıladı. Elə bil romanı özü yazmışdı, uğurum da onunuydu. Millətini, doğma yurdunu qəlbən sevən insan kimi hələ sözarası dedi də: “Qız, Şirvanın hər yerinin nemətlərinin adını çəkmisən, bəs Basqal kəlağayısının adı niyə düşməyib qələminə?” “Ustad, dedim, roman hələ jurnalda bitməyib, ikinci hissəsi çıxanda Basqalı da, kəlağayısını da görəcəksiniz”. Doğrusu, bu təkidi olmasaydı, belə bir sənətkarın iş-gücdən macal tapıb başqasının romanını jurnal variantında oxuduğuna gümanım gəlməzdi, bəlkə. Bu görüş qanadlandırdı məni. Sonra roman haqqında fikirləri mərhum xalq yazıçıları Əli Vəliyev və İmran Qasımovdan da eşitdim. Əsl sözü isə öz böyük məqaləsilə özünə və hamıya tələbkar olan, Xalq şairi Rəsul Rza dedi və yazdı.

Əbülhəsənlə son görüşüm yazıçılarımızın Səməd Vurğun adına yaradıcılıq evində oldu. Bir-iki gün söhbətləşə bildik, xəstə idi, elə oradan da onu sevdiyi Basqala apardılar. Doğulduğu və həyatının son dövrünü keçirdiyi, dünyasını dəyişdiyi məskəni olan Basqalda yatır ustad. Amma tale elə gətirdi ki, vəfatı yazıçılar qurultayına təsadüf etdi, son mənzilinə müşayiət edə bilmədik. Yalnız dostlarından Qılman İlkin və Novruz Gəncəliyə qismət oldu onu ana torpağa tapşırmaq. Bizdən qurultay günlərində daldalamışdılar bu qəmli xəbəri. Talesizliyinə bax ki, indi, demək olar, yaddan çıxıb, xatirə salınmır belə nə mətbuatda, nə dərsliklərdə, nə başqa məlumat mənbələrində ki, heç olmasa, gənclik belə bir nasirimizin olduğunu bilsin, tanısın. Məqaləni yazıb qurtarmışdım ki, Azərbaycan Yazıçılar Birliyində İrs komissiyasının sədri, möhtərəm ədibimiz Qılman İlkindən vəziyyəti soruşdum. Dedi: “14 maddədən ibarət təklif vermişəm, biri də yerinə yetirilməyib. Bədbəxtin adıyla, nəinki bir küçə, heç bir dalan da adlandırılmayıb. 90 illiyində təkcə mənim bir məqaləm çıxdı – vəssalam!” Basqallılar doğma oğulları haqqında necə, nə düşünürlər, bilmirəm. Amma onu bilirəm ki, indiyəcən onun məzarını İrs-xatirə komissiyası üzvləri ziyarət etmək istəyib, hazırlaşıb, amma böyük Xalq yazıçısının, ilk romançı, gözəl nasir və çoxlarının ustadı olan bir şəxsiyyətin məzarının sinə daşını Bakıdan İsmayıllıya aparmaq işi problemə çevrilib. Arzu edirəm ki, İsmayıllı camaatı doğma torpağında ədəbiyyat xəzinəmizin incilərindən birinin yatdığını dərk etsin və ona layiq abidə yaratsın. Bəlkə, ustadın ruhu şad oldu. Biz də ziyarətinə gedək. Həyatda nə qədər təvazökardısa, dəfni də, məzarı da eləcə dəbdəbəsiz, təvazökaranə oldu. Hər halda… İkinci arzum da budur ki, ədibin irsini çapa hazırlayan komissiya onun “Dostluq qalası” romanını məhz ilk variantda olduğu kimi “Müharibə” adıyla və eləcə də hərbin acı səhifələrini dadmış insanın qələmindən çıxan şəkildə çap etdirsin.

Ruhu şad olsun.

23 iyul 1991

Böyük Süleyman haqqında kiçik xatirə (Süleyman Rəhimov)²⁴

Gözümü ədəbiyyata açan gündən iki nəfər canlı yazıçı, nasir ədib görmüşəm. Biri Əbülhəsən, o biri Mehdi Hüseyn. Heç biri ilə də neçənci ildə, hansı ayda tanış olduğum dəqiq yadımda deyil. Deyəsən, 1937-ci il idi. Bir qədər sonra xırdaca hekayələrimi Yazıçılar İttifaqının nəsr üzrə məsləhətçisi Əbülhəsən və M.Hüseyn bəyənib, tək bir çap etməyə başladı. Nəzərə çapmayacaq dərəcədə xırdaca qız idim, xırdaca da hissiyyatlı hekayələr yazardım. Əbülhəsən və Mehdini də redaksiyadan tanıyırdım. Amma romanlarını oxuduğum o böyük Süleyman Rəhimovu, Məmməd Səid Ordubadini şəxsən tanımırdım. İlk oxuduğum romanlar: “Yoxuşlar”, “Dünya qopur”, “Şamo”, “Dumanlı Təbriz”, “Kin” və s. içərisində “Şamo”nun ayrıca yeri var idi. Amma indi heç cür deyə bilmərəm ki, mən onun da, Ordubadinin də nəzərini nə ilə cəlb etmişdim. Doğrudanmı o böyük ədiblər xırdaca yazılarımı oxumuşdular? Axı onlar bizim “ədəbi gecələr”də iştirak etmirdilər, ya mənə heç təsadüf etməmişdilər. Bilmirəm. O unudulmaz gecələr bizim – o vaxtkı gənc nasirlərin qəlbində, yaradıcılığında unudulmaz iz qoyub. Mən o gecələrdə böyük Səməd Vurğunun gənclərə qayğısını görmüşəm. Hər “cümə”mizdə gələrdi, ona baxıb başqaları da gələrdi. Belə gecələrdə Mehdi kimi, Əbülhəsən kimi o zamanın tanınmış nasirləri də öz əsərlərini oxuyardılar və biz cavanlar da onlarla yanaşı öz yazılarımızı oxuyardıq. Belə gecələrdən birində mən Mehdinin “Tərlan” romanından Güləli oğlunun ölüm səhnəsini təsvir edən parçanı dinləmişəm və indi də ədibimizin səsi qulağımdan getməyib.

Bütün bunların Süleyman Rəhimovu tanımağıma heç bir dəxli yoxdur, amma bir də gördüm ki, o məni tanıyır, salamlaşır, mehriban-mehriban baxır, nəvazişlə qımışır, elə bil cücəyə, güc, ürək verir. Elə bil, “qorxma, boy-buxunum, qəddü qamətim, ər-kişi gözəlliyim, getdikcə nəhəngləşən, “uzaqvuran toplara çevrilən” yaradıcılığım səni qorxutmasın, oxuyuram yazılarını, tanıyıram səni” deyir mənə. “Ümid edirəm, elə ona görə də tanıyıram səni” – deyir mənə. Bir də gördüm, Süleyman müəllim, o böyük nəsr ustadı arzu eləyib ki, satirik hekayələri haqqında fikir söyləyim, yazım. Bu həyatımda iki böyük ədibdən aldığım sifariş idi. Birini o zamanlar “Azərbaycan” jurnalının redaktoru olan Əbülhəsən ustad yetirmişdi mənə, demişdi ki, “Mehdinin “Səhər” romanı təzəcə çapdan çıxıb. Redaksiyada məsləhətləşirdik ki, təqrizi²⁵ kimə tapşıraq. Ədib arzuladı ki, Əzizəyə tapşırın”. Yazdım o vaxt, ustadımız, nasirimiz haqqında, onun romanı haqqında. Yaxşı da qarşılanmışdı. Bir də bu oldu. Bir zaman Süleyman Rəhimovun “Məzəli rəvayətlər dəftərindən” ümumi başlığı altında silsilə hekayələri çap olunurdu. “Satirik hekayələr” adı ilə yazdığım məqalə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 29 may 1963-cü ildə çıxan nömrəsində çap olundu. Hekayələri “Molla Nəsrəddin” jurnalı, Cəlil Məmmədquluzadə ənənələri ilə bağlamağım ustadın, xüsusilə, xoşuna gəlmişdi. “Düz demisən, bu ənənəni davam etdirmək lazımdır. Cəmiyyətdəki qüsurları yalnız bu ənənəyə sadiq qalıb yazılan əsərlər islah etmək gücünə malikdir”, – dedi görüşəndə.

Qarşımda üç şəkil var. Bunlardan biri müdafiəmlə bağlıdır. 1970-ci ildə dekabr ayının üçündə çəkilib. Süleyman müəllim məni nəzərdə tutub qlobal fikirlər söylədi. Şərq qadınının azadlıq problemindən, hüquq problemindən, Azərbaycan ədəbiyyatı, bu sahədə doktorluq müdafiə edən ilk qadını tək qoymayıb, yeni-yeni alim qadınların yetişməsi və yardım göstərmək, şərait yaratmaq problemlərindən danışdı.

İki başqa şəkil də mənim üçün çox əzizdir. Bunlardan hər ikisi böyük ədibimiz, ustad və müəllimimiz Süleyman Rəhimovun anadan olmasının 75 illiyi ilə bağlı görüşlərdə çəkilib.

Birinci görüş, yəni mənim də iştirak etdiyim görüş Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunda keçirilmişdi. İndi xalq yazıçısı Bayram Bayramov, gözəl nasir, həyatdan vaxtsız getmiş dost Salam Qədirzadə, tanınmış mühəqqid, jurnalist Cəlal Məmmədov və mən müşayiət edirdik böyük Süleymanı. Elə səliqəli, elə cazibədar idi ki, institutun bütün xanımlarının gözü ondaydı, həm oxucu, pərəstişkar oxucu, həm də yubilyar kimi. İndi dəqiq xatirimdə deyil; mən də çıxış etdim, yoldaşlarım da, xüsusilə, Bayram Bayramov ürəkdən gözəl sözlər söylədi. Süleyman Rəhimov haqqında o gecə elə ürəkdən, elə candan səmimi sözlər söyləndi ki, bir nəfər də kağız üzərindən söz oxumurdu, hamı qəlbindən, məhz indi qəlbindən dilinə axıb gələn sözləri deyir, fikirləri söyləyirdi. Tələbələr, müəllimlər onu gül-çiçəyə qərq etdilər. Çıxış edib planlarından danışdı. Arzularını söylədi tələbələrə. Aldığı çiçəkləri mənim və institutun professoru, indi mərhum olmuş Əruzə xanım arasında bölüşdürdü. Beş qızılgüldən ibarət bir dəmət götürdü. “Bu da evdəkilərin” deyə gülümsədi. Mən Əruzə xanımın anası Xədicə xanımın vaxtilə Azərbaycanda ilk qadın qəzeti “İşıq”ı nəşr etdiyini söylədim. Bir də Əruzə xanımın əlindən öpdü: “Ananıza layiq qızmışsınız. Halal olsun Xədicə xanım kimi anaların südü sizə, hər ikinizə. Zəhmətləri hədər getməyib. Sizinki də hədər getməsin”.

Gülümsəyərək mənə baxdı: “Ay qız, hələ oğlunu evləndirməmisən?” Güldüm: “Yo-o-ox, Süleyman müəllim, o uşaqdır hələ”. Əli ilə çiyninin bərabərini göstərdi: “Bura çatıb?” “Uşaqdır, Süleyman müəllim”, – bir də təkrar etdim. Dedi: “Atam Hüseyn kişi məni evləndirəndə 17 yaşım vardı”. Bu zarafatın çox uzaq tarixçəsi var idi. O, haçansa həyat yoldaşım təyyarəçi Məmməd və oğlum Turanla tanış olmuş, hər ikisini sevmişdi. Arabir görüşəndə hər ikisini soruşar, salam göndərər və həmişə də Turanı evləndirib-evləndirmədiyimi soruşardı. Biz danışa-danışa binadan çıxdıq. Üzüaşağı dəniz kənarına tərəf yollandıq. Hamılıqca əvvəl məni yoluzaq etdilər, sonra hamısı birlikdə Süleyman Rəhimov, Bayram Bayramov, Salam Qədirzadə və Cəlal Məmmədov sahilə tərəf yönəldilər. Süleyman müəllimgilin evi çox uzaq deyildi bizdən.

Həmin dövrlə əlaqədar ikinci şəkil Sumqayıtda çəkilib. Yenə də ədibimizin yubileyi münasibətilə görüşə getmişdik. Üç nəfər idik. Ustad, gözəl, incə, ürək titrədən şeirlər müəllifi, şair qardaşım Məmməd Aslan və mən. Bizi zavodun partiya təşkilatı katibi Laura adlı bir xanım qapıda qarşıladı. Süleyman müəllim cavan, gözəl qadının adını eşidəndə sanki duruxdu, pillələri çıxanda yavaşca dedi: “Gül kimi qıza bir azərbaycanlı adı tapmayıblar, rəhmətliyin nəvələri. Laura da gözəldi, amma…” Sözünü bitirmədi, adamlar bizi əhatə etdilər. Nəriman Nərimanov adına klubun səhnəsinə qalxmazdan əvvəl Süleyman müəllim cibindən xırdaca bir daraq çıxarıb saçını daradı, səliqəyə saldı, gözucu bədənnüma aynada özünə nəzər atdı… Düzünü deyim ki, həmişə Süleyman müəllimin səliqə-sahmanlı geyinməsinə heyran olmuşam, qibtə eləmişəm. Adam arasında baş daraya, güzgüyə baxa bilməmişəm. Necə gəldi, elə çıxmışam səhnəyə. Amma elə indinin özündə də şəkilə baxanda ustadın yanında onun səliqəli, yaraşıqlı görkəmilə özümün dağınıq saçıma baxır, xəcalət çəkirəm. Niyə biz ondan ustad kimi yazmaq, müşahidə edə bilmək qabiliyyətini öyrənməyə çalışırdıq. Amma nə qədər hansında müvəffəq olduğumuzu deyə bilmərəm. Təki hər ikisində ustada layiq şagirdlər olardıq.

Süleyman müəllimlə bağlı daha bir görüş xatirimdən çıxmır. Moskvada, 1976-cı ildə Yazıçıların VI qurultayında. O görüşdən də bir şəkil qalıb yadigar.

Əslində, böyüklərlə şəkil çəkdirmək üçün irəli çıxan olmamışam. Bütün bu şəkillər təsadüfən çəkilib, amma hayıf. Nə biləydim ki… Məgər bilmirdim ki, insanlar bir-birilərini itirirlər? Heç olmasa, xatirat yazaydım. İndi həmin xatirələr xəyalımda bizim ustad ilə İstisu yaylağında ailəvi görüşlərimizi, Qədəm xanımın qayğılarını, səliqə-sahmanını yadıma salardı.

Ustad ilə mən bir çox yığıncaqlarda, iclaslarda, Yazıçılar İttifaqının qurultay və plenumlarında görüşmüşəm. Eləcə də adi günlərdə. Ancaq bu görüşlərdəki çıxışları həmişə məzmunu, məzmunundakı genişliyi, bir qədər uzun olsa da, nüfuzedici mənası ilə yadımda qalıb. Amma biri, xüsusilə. Deyəsən, haçansa (il xatirimdə deyil) Natəvan adına klubumuzda gənc yazıçıların yığıncağı keçirilirdi. O zaman təzə-təzə tanınmağa başlayan bir tənqidçi dostumuz vardı. Gürcüstandan gəlmişdi. Abbas Kirəcli – çox ümidverici, ciddi tənqidçi, alim idi. Tanınmış şair və ədiblərimiz belə onun qeydlərini maraqla dinlərdilər. Hayıf ki, çox gənc yaşlarında faciəli şəkildə həlak oldu. Hə, həmin yığıncaqda Abbas Kirəcli çıxış etdi, bəzi rəhbər işçilərin, qəzet və jurnal redaksiyası əməkdaşlarının gənclərə gərəyincə yardım etmədiklərini tənqid elədi. Çox kəskin danışdı.

Həmin yığıncaqda ustad da danışdı. Gənclərə tövsiyələrini söylədi, necə yazdığından, nədən başladığından danışdı. O çıxışdan bir çoxlarının düzgün başa düşməyib incidiyi bir parça, xüsusilə, hafizəmə həkk olunub. Ustad təxminən belə dedi: “Abbas, çox da, “Gənclərə kömək eləmirlər” – deyib hay-həşir salmayın. Məgər bizim əlimizdən tutub yazıblar bizimçün? Başımızdan elə basıblar ki, çıxmağa ümid qalmayıb. Biz də sizin başınızdan elə basacağıq, əgər pırtlayıb üzə çıxdınız, deməli, sizdə mübarizəyə qalib gəlmək ümidi var, yox çıxmadınız, deməli, layiq deyilsiniz”. Təxminən deyirəm. Bax, gənclərə kömək deyib zahirdə bağıranlar onun “səhv”ini düzəltməyə, malalamağa çalışdılar: “Kömək etmək lazımdır” dedilər və sonra da etmədilər. Söz idi hamısı. Əslində, Süleyman müəllimin “ustad silləsi”ni məcazi mənada qəbul etmək lazım idi. Doğrudan da, ədəbiyyat həyatın özü kimi mübarizə meydanıdır, bir-iki tənqidə, narahatlığa dözməyib meydandan qaçan, dayə axtaranların meydanı deyil. Doğrudan da, kim davamlıdırsa, ədəbiyyatı o yaradıb. Təkcə istedad deyil, əmək, mübarizə əzmi istedadın əkiz qardaşlarıdır. Ustad bizi başa salırdı ki, dayə axtarmayaq, mübarizə əzmini itirməyək, öz gücümüzə inanaq. Mən onda da, indi ondan daha artıq haqq verirdim, Süleyman müəllimin həmin çıxışına. Elə rəhmətlik Abbas qardaşımız da iclasdan sonrakı söhbətlərimizdə nəsihəti düzgün qəbul etmişdi.

Uzun müddət xırda hekayələr yazmışdım, təsadüfdən-təsadüfə çıxış edirdim bədii yazılarla, daha çox elmi işlə məşğul idim. Namizədlik, doktorluq dissertasiyaları, elmi tədqiqat işləri, o zamankı Əlyazmalar Fondunda fəaliyyətimlə bağlı məqalələr… Görünür, bütün bunlar Süleyman müəllimə artıq məni bir tədqiqatçı kimi tanıtmışdı. Odur ki, “Aləmdə səsim var mənim” romanım nəşr olunanda ustadın nəzərini cəlb etmişdi, oxumuşdumu, ya yox, bilmirəm, amma “Vətənə qayıt” dərhal, onun ardınca çap olunanda bir gün Yazıçılar İttifaqında rastlaşdıq. Gülə-gülə dedi: “Qız, “Aləmdə səsimi” oxuyanda, “Sərrast atılmış təsadüfi güllədir” – dedim səni Əli Qara oğlu tərifləyəndə. Amma indi görürəm ki, təsadüf deyilmiş, qüvvət yığırsanmış. Oxuyacam. Uğur olsun”, – dedi. Düzü, onun həmin ifadəsini mənə bir vaxt çatdırmışdılar. Hətta Əli Qara oğlu Vəliyevin həmin kitabı mükafata təqdim etmək haqqında fikir söylədiyini də demişdilər. Amma nə tənqiddən inciməyə, nə tərifdən qürurlanmağa macalım yox idi. Ustad düz deyirdi: Yazmaq lazımdır.

Süleyman Rəhimova Sosialist Əməyi qəhrəmanı adı verildikdə üç dost şairə Mədinə Gülgün, yazıçı Əzizə Əhmədova və mən gül-çiçək götürüb Balaş Azəroğlu müəllimlə birlikdə onun görüşünə evinə getdik. Getmişdik ki, təbrik edək, xalqımızın onunla fəxr etdiyini, böyük romanları ilə millətimizin adını ucaltdığını söyləyək. Ürəyimizdə sözlər əzbərləyirdik hər birimiz, yəqin ki, içəri girəndə Süleyman müəllimi təmtəraqlı, gözəl, boylu-buxunlu, səliqə-sahmanla, tər-təmiz, qəşəng geyinmiş görəndə, elə bil toya hazırlaşan ər-igid indicə at minib cövlan edəcək zənn etdim. Yoldaşlarımı bilmirəm, amma mən o əzəmət, o kişi gözəlliyi qarşısında qəlbimdə əzbərlədiklərimi unutdum. Bapbalaca uşağa çevrildim.

Vəziyyətdən Mədinə xanım çıxdı. Süleyman müəllimin mühacirət illərində onlara etdiyi köməklikləri xatırlaya-xatırlaya Balaş müəllimlə birlikdə onu öpdülər. Adaşım və yazıçı bacım Əzizə xanımla mən də ürəklənib hərəmiz bir tərəfdən onu öpdük eyni zamanda. Gülüb bizi oturmağa dəvət etdi. Elə böyük, elə xoşbəxt, elə təntənəli idi ki, evlərinin o böyük zalına sığmırdı. Divarlar ona, yaradıcılığına dar gəlirdi sanki.

Hörmətli oxucu görür ki, xatirə yaza bilmirəm. Memuar yazmaq özü də böyük istedad tələb edir, hər yazanın işi deyil. Odur ki, əslində dönə-dönə görüşdüyüm, söhbətlər etdiyim, çıxışlarını, nəsihətlərini dinlədiyim ustadımız haqqında bu yazını yazdıqda gücsüzlüyümdən utanıram. Utanıram ki, niyə o qiymətli günlərin qiymətini dərk etməmişəm, qeydlər etməmişəm. Qəsdən sevə-sevə oxuduğum: “Şamo”, “Məhtaban”, “Ana abidəsi”, “Saçlı” kimi hər biri ədəbiyyatımızda bir hadisə olan əsərlərinin təhlilini vermirəm. Onları təkcə oxumamışam, Qiyabi Pedaqoji İnstitutda dosent, kafedra müdiri işlədiyim illərdə “Kurs işi”, “Diplom işi” vermişəm. İndi bu, sovet ədəbiyyatı alimlərinin, münəqqidlərimizin işidir.

Hətta onunla kədərli günlərində, oğul dərdi ilə yandığı, həm də gizli-gizli yandığı, bir dağ dəyanətilə Qədəm xanımın vəfatına dayandığı, hətta özünün də cənazəsi ucundakı kədərli, dərdli günlərimizdən qəsdən danışmadım. Bu yazımda böyük insan və ustad ədibimiz haqqında albomumda qalmış bir neçə şəkillə bağlı kiçik xatirəmi yazdım. Kim bilir, bəlkə, bu yazının həcmi böyüdü bir zaman, indidən deyə bilmərəm. Amma onun yaradıcılığının və şəxsiyyətinin əzəməti qarşısında haçan, nə zaman, nə yazsam mənə kiçik görünəcək. Süleyman Rəhimov hafizəmdə, qəlbimdə Savalan, başı qarlı Şah dağ, Baba dağı əzəmətində qalıb. Xatirəmin kiçikliyinə baxmayaraq xatiratım böyükdür və eləcə də böyük qalacaq.