Текст книги "Tanıdıqlarım və sevdiklərim xatirələrimdə"

Şeyx cənabları mənə çoxlu ərəb məsəlləri, uluların, xüsusilə, rəsuli-xudanın, həzrəti-Əlinin kəlamlarını öyrədirdi. “Amenna və səddəqna” (inanırıq və sədaqətliyik), “Lafəta illa Əli, la seyfə illa zülfüqar” (Əlidən başqa cavan, qılıncından kəsərli qılınc yoxdur), “Allahümə tübbe aleyna qebl-əl movt” (Ölən anda bizə rəhm et), “Və la müəzzibna bəd əl movt” (Öldükdən sonra da bizə əzab vermə), “Qüd: Allahi, tədəqə nəfsəkə və səlasə” (Əvvəl öz nəfsinə üç talaq ver). “Kim mənə bir hərf öyrətsə, onun quluyam”. “Elm Çində də olsa, ardınca get!” “Elmi beşikdən qəbrə qədər öyrən”. “Elmdən iki hərfi düstur tut: birinci, Xaliq sənə baxır, nə iş görürsənsə, görür; ikinci, Allah təala sənin əməlinə möhtac deyil” kimi deyimləri ilk dəfə ondan eşitmişdim.

Deyirdi ki, üç xislət insanın nəcabətinin, yaxşılığının sübutudur: Dəniz kimi əliaçıq, comərd, günəş kimi şəfqətli, torpaq – yer kimi səxavətli olmaq.

Burdaca deyim ki, İslam ulularının gözəl kəlamlarını mənə təlqin etməsi yadıma düşdükcə təəssüf edirəm ki, Bakıda möhtəşəm İsmailiyyə binasının (İndiki Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin binası) üstündə insanı elmə, yaxşılığa çağıran, dəvət edən ərəb əlifbasının gözəl xəttiylə müzəyyən yazıların üstü indiyəcən açılmayıb, bəs indi açılmasa, haçan açılacaq?

Dərslərimdə Şeyxim mənə bəzi mədrəsə, mollaxana şagirdlərinin həyatından lətifəyəbənzər əhvalatlar danışmaqla “qələt” sözünün əsl mənasını anlatmışdı. Elə anlatmışdı ki, qələt, yəni səhv eləməyim. Belə dərslərim yadımda daha yaxşı qalırdı.

Onu da deməyi lazım bilirəm ki, bədii-tarixi əsərlərə marağımın oyanmasında Şeyximin rolu böyük olub. Sonralar romanlarımda ərəb məsəlləri, İslam ulularının kəlamlarını işlətdikcə, dini məsələlərə münasibətim bilindikcə, böyük şair və yazıçılarımız, xüsusilə, “Aləmdə səsim var mənim” romanına böyük məqalə yazmış Xalq şairi, ustad Rəsul Rza təəccüb edirdilər. Axı mən 37-dən keçmişdim. Heç bir dini təlim almamışdım zahirdə. Bəs bu biliklər hardandı?

Şeyximin, müəllimimin təlimiylə ərəb və fars dillərindən minimumları uğurla verdim. Və təəssüf ki, elə ondan sonra da dərslərimi buraxdım. Başım yazılarıma qarışdı.

Şeyx cənabları xəyalımda olduqca təmizkar, vasvasılığa varacaq qədər təmizkar, ciddi, tələbkar insan və müəllim kimi qalıb. İslam dininə yaxınlığım, ayinlərə rəğbətim də elə inamla başlayıb, Şeyximlə möhkəmlənib.

Yaxşı olardı ki, ara-sıra mətbuatda, radio və televiziyada bizim o dövrlərin mütərəqqi ruhaniləri haqqında danışılaydı. Onlarla bağlı xatirə gecələri keçiriləydi. Onda dindarlar da, 70 il dini tiryək hesab edənlər də anlar ki, bizim neçə-neçə gözəl, tərəqqi sevən, millətin inkişafıyla bərabər əqidəsinə, gözəl əxlaq sahibi olmasına çalışan ruhanilərimiz, din xadimi alimlərimiz olub.

“Alim öləndə aləm ağlar”, “Alimin mürəkkəbi şəhid qanı kimi müqəddəsdir” deyib nənə-babalar. Şeyx Mirmöhsüm ağa belə alimlərdəndi. Onu əsrin əvvəllərində elmiylə şöhrət qazanmış Axund Əbu Turab, Şeyx Yusif Talıbzadə, Mirməhəmməd Kərim ağa və b. kimi alim və fazil şəxslərlə yanaşı xatırlatmaq vacibdir.

Şeyximə, müəllimimə Allahdan rəhmət arzulayıram.

Bakı, avqust 1997

Universitet müəllimlərim¹³

Azərbaycan Dövlət Universitetinin 70 yaşı tamam olur. Bizim S.M.Kirov adına Qırmızı Əmək bayrağı ordenli universitetimizi¹⁴ müharibədən əvvəl və sonrakı illərdə bitirmiş və indi çoxu təqaüdçü, əmək veteranı olan, bir qismi isə hələ də fəaliyyət göstərən sabiq tələbələrin, demək olar ki, yaşıdıdır universitetimiz.

Universitetimizlə bir ildə, bir gündə anadan olanlarımız var. Universitetimizlə bir gündə, bir ildə əmək fəaliyyətinə başlayanlarımız köçüb, qovuşub əbədiyyətə. Bizim üçün o zamanlar arzuların ən ucası, arzular arzusuydu. Elm ocağına qədəm qoyduğumuz gün tanıdığımız, hələ ondan çox-çox əvvəl bədii və elmi, populyar əsərləri, tədqiqatları, tənqidi məqalələri ilə tanıdığımız, səslərini radio dalğalarında eşidib üzlərini görmədiyimiz alimlər müəllimlərimiz olacaqdı, əlimizə elmin açarını verəcək, bilmədiyimizi öyrədəcək, yazmaq, yaratmaq bacarığımızla həvəsimizi mükəmməlləşdirəcək, elm göylərində uça bilmək üçün qanad verəcək, tədqiqat masasının ardında əyləşib tarixin, ədəbiyyatın dərinliklərinə dala bilmək üçün səbirli olmaq öyrədəcəkdilər. Öyrəndiklərimizi başqalarına da verə bilmək üçün el-günümüzə, onun tarixinə, ədəbiyyatına, çoxəsrlik mədəniyyət dünyasına dalmaq, almaq və qaytara bilmək səbatı təlqin edəcəkdilər bizə.

Əməllərimiz uca olduğu kimi, müəllimlərimizə, professorlarımıza məhəbbətimiz də ölçüyə gəlməz idi. Kimləri tanıdıq universitetə daxil olduğumuz günlərdə? Əli Sultanlı, Feyzulla Qasımzadə, Mikayıl Rəfili, Həbib Səmədzadə, Cəfər Xəndan, İsmayıl Əfəndiyev, Ə.Dəmirçizadə, Şamil Məmmədbəyli, Arif Dadaşzadə, Ə.Sumbatzadə, Heydər Hüseynov, Makovelski, M.Şirəliyev, Reçitskaya, Mir Cəlal, M.C.Cəfərov, M.H.Təhmasib… Saya qalsa, böyük bir siyahı alınar və çoxunu mətbuatdan tanıyır, əsərləri ilə sevirdik. Evdə, çöl-bayırda rast gəldiklərimizə bizə kimlərin dərs deyəcəyini qabarmış sinəmizi dolduran iftixar hissiylə söyləyirdik, tərifdən yorulmurduq. Şekspir deyib ki, “əgər sən sevdiyinin tərifi ilə dinləyiciləri yormamısansa, deməli, sevməmisən”. Biz də müəllimlərimizi sevirdik, dinləyicilərimizi yoranacan danışırdıq onlardan.

Geyimimizdə, davranışımızda, danışığımızda onlara bənzəmək istəyir, biliklərini öyrənmək, məhəbbətlərini qazanmaq üçün qabıqdan çıxırdıq. Təqlid edirdik mühazirə, danışıq maneralarını. Gələcəkdə onlar kimi, onlara bənzər müəllim, alim olmaq ən böyük arzumuz idi. Onlar buna layiq idilər. Onlar “mənim-sənin adamın” ifadələrini bilmirdilər. Kimin adamı, haralı olduğumuzdan xəbərsiz, biliyimizə qiymət verirdilər. Bacarıqlını, yaxşı oxuyanı cürətlə irəli çəkir, əzizləyir, inkişafına səy göstərirdilər. Onların harada, necə və nə yediklərini, papiros çəkib-çəkmədiklərini bilmirdik, yersiz danışıb-gülməklərini, qeybətlərini görüb-eşitməmişdik. Nəzərimizdə ən yaxşı, ən qüsursuz insanlar, atalarımız, böyük qardaşlarımız, inandığımız mürəbbilərimiz – müəllimlərimiz idilər.

Professor Rəfilinin dəbdəbəli, təmtəraqlı, heyranedici mühazirələri, Əli Sultanlının Bayron, Şiller, Şekspir yaradıcılığından əsl aktyor məharətilə verdiyi bədii lövhələr, F.Qasımzadənin hərtərəfli, geniş, əhatəli, ən xırda detalları, unudulmuş şəxsiyyətləri də əhatə edən duzlu söhbətləri, İ.Əfəndiyevin yarıhənək-yarıgerçək beynimizə “mıxlamaq” istədiyi “təriflər” unudulmaz idi və indinin özündə də həmin səslər, həmin mülahizələr sabiq tələbələrin qulağında səslənir.

Müharibə qurtarar-qurtarmaz dərs dediyim kənd məktəbindən Bakıya döndüm, ali təhsil almalıydım. Əlbəttə, universitetin filologiya fakültəsinə daxil oldum: 1945-1946-cı dərs ili idi. Heç üç ay məftunu, acı olduğum mühazirələri dinləməmişdim ki, əlimdə ərəb əlifbası ilə kitab “tutduqları” üçün universitetdən bayıra atıldım. Az qala bütün ümidlərim boşa çıxırdı. Dekan müavinimiz Həbibulla Səmədzadə, xüsusilə, onunla söhbətdən sonra rektorumuz professor Abdulla Qarayev imdadıma çatdı. Məni qaytardılar yerimə, amma gözəl alim, tədqiqatçı və dərin düşüncəli pedaqoq olan Həbibulla Səmədzadə mənə məsləhət gördü ki, o zaman mən vəziyyətdə olanlar da daxil olmaqla, müharibədən qayıdanlar üçün təşkil olunan ekstern yolu ilə qurtarım universiteti. Həbibulla müəllim mənə dedi: “Qız, o dil, o xasiyyət ki səndə var, səni buradan çıxaranlar yenidən bir bəhanə taparlar. Sən yenə də dilini saxlamayıb dilləşərsən, bu dəfə heç kəs köməyinə gələ bilməz. Hazırlığın var, neçə ilin müəllimisən, eksternə keç, o yaxşıdır”. Rəhmət olsun sənə, əziz müəllimim. Onsuz da, ailə vəziyyətimiz elə idi ki, işləməyə məcbur idim, əyani oxusaydım.... Yaxşısı budur, müəllimlərimizdən danışım. Ekstern imtahan verdiyim aylarda müəllimlərim, xüsusilə, Əli Sultanlı, Cəfər Xəndan, Feyzulla Qasımzadə, Mir Cəlal mənə necə bələd oldularsa, altı-yeddi ay ərzində bütün imtahanları qurtara bilməyimi də nəzərə alıb özləri məni aspiranturaya məsləhət gördülər.

Aspiranturaya imtahanları Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı ilə birlikdə verirdik. Bu imtahan prossesini hörmətli yazıçımız “Mənim rəqibim” hekayəsində təsvir etdiyindən və bizim hər ikimizin aspiranturaya girə bilməyimiz üçün istəkli müəllimimiz Əli Sultanlının çəkdiyi zəhməti layiqiylə təsvir etdiyindən o hadisəyə toxunmuram. Yalnız onu demək istəyirəm ki, Əli müəllim heç birimizi itirmək istəmirdi. Yer isə bir idi. İndi zaman çox dəyişilib, təəssüf ki, zamanla birlikdə insan əxlaqında da elə çalarlar meydana gəlib ki, hazırda cürət edib bir aspirantı beləcə müdafiə etsən, dərhal natəmizlər təmizi ləkələməyə çalışar, “görəsən, yerlisidi, qohumudu, nədi? Ya da “nə mənfəətisə var ki, əlləşir” – deyərlər. O vaxt isə bizim müəllimlər belə ləkələrdən arı idilər. Çünki qohum-dost, tanış-biliş, natəmizlik kimi mənfiliklərdən uzaq idilər. Elm üçün, özləri üçün ləyaqətli bildikləri, istedadına əmin olduqları əvəz, davamçı, kadr hazırlamaq məqsədi güdürdülər. Bu ali məqsəddən özgə işləri yox idi.

Müəllimlərimiz olduqca xeyirxah idi, tələbə və aspirantların həyatı, ehtiyacı həmişə onları düşündürür, əllərindən gələn yardımı edirdilər. Aspiranturada oxuduğum illərdə (1947-1950) hələ ölkə özünə gəlməmişdi, müharibənin yaralarını sağaldırdı, vəziyyət ağır idi. Həm oxuyur, həm işləyirdim. Cismən çox zəif olmağım müəllimlərim və aspirant yoldaşlarımın nəzərindən qaçmamışdı. Xəbərim olmadan mənə istirahət evinə putyovka düzəldib yola saldılar.

Müəllimlərimiz bizi gündən güneyləyir, yağışdan daldalayırdılar. Amma cismən. Elmdə isə heç bir güzəşt etmirdilər. Yazdığımız əsərləri tez oxuyur, bizi süründürməyə salmır, görüşüb ətraflı söhbət edir, qüsurlarımızı başa salır, uğurlarımızı da təmkinlə söyləyib bizi qanadlandırırdılar. Elə buna görə də universitetin o illərdəki aspirantları cərgəsindən Bəxtiyar Vahabzadə, Gülhüseyn Hüseynoğlu, Gülçöhrə Rəhimova, Rəhim Nağıyev, Qoşqar Əhmədov, Rəhim Hüseynov kimi alimlər yetişdi. Sonuncular texniki elmlər sahəsindən olsalar da, rus, xarici dil, fəlsəfə və tarix dərslərini birlikdə keçir, minimumları birlikdə verirdik. Minimumlar da çox və mürəkkəb idi. Biz Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini ixtisas fənni kimi keçir, bundan başqa tarix-fəlsəfə, ərəb dili, fars dili (mərhum müəllimimiz Əli Azərinin zəhmətini unutmaq olmaz), rus və ingilis dillərində hazırlaşırdıq. Axı universitet özü üçün müəllim, elm üçün tədqiqatçılar hazırlayırdı. Əsl kadrlar. Və onların heç birini tapşıran, heç biri üçün üzgörənlik edən yox idi.

Biz də həm universitetin, həm də müəllimlərimizin qayğılarına layiq olmağa, zəhmətlərini itirməməyə, istədikləri səviyyədə davamçıları olmağa çalışırdıq. Bir-birimizdən öyrənməyə, bir-birimizə kömək etməyə can atır, minimumları bir yerdə hazırlayırdıq. Birimizin tanımadığı, tapmadığı mənbəni o biri tapanda hamımız bundan istifadə edirdik.

Universitetimiz bizə ümidlə, gələcəyin alim-müəllimləri kimi baxırdı. Bizim üçün isə universitetimiz doğma ata yurdu, ata ocağı, ana qucağı idi.

Bir dəfə “məni çox istəyənlərdən biri” elmi rəhbərim F.Qasımzadəyə pıçıldayır ki, “o dissertasiyasını özü yazmır”. Hər şeydə yaxın dostu Əli Sultanlı ilə məsləhətləşən elmi rəhbərim bu fikri ona dedikdə Əli müəllim söyləyir: “Yox, ola bilməz, diplom rəhbəri olmuşam. N.Vəzirovu yazırdı. Fikirlərində səhv də olsa, orjinaldı, özünündü” – deyir və hər şeyi öz gözləri ilə görüb, öz əli ilə yoxlamasa, özü oxumasa, heç bir “görmüşəm”ə inanmayan Mirzə Feyzulla müəllim məni sınamaq üçün görüşəndə suallar verməyə başladı: “Cizyə nədir? və s. kimi. Axı mövzum M.F.Axundovun “Kəmalüddövlə məktubları” ilə əlaqədar idi. Maarifçi ziyalı-gənc surətlərini yazırdım. Suallarına təəccüb elədim, bunu görüb mənə bir mövzu və bir neçə vərəq verdi, aralıda əyləşib nə isə oxumağa başladı. Bir qədər sonra yazdığımı oxudum ona. Görünür, razı qalmışdı. Sonra özünün xısın-xırda təbəssümü ilə Əli müəllimlə söhbətini mənə danışdı. Bundan, bu imtahandan sonra övladına çevrildim. Xanımı Tubu bacı biz aspirantlara qapı açıb çay verməkdən yorulmuşdumu, ya yox, bilmirəm. Amma bizi həmişə mehribanlıqla qarşılar, uğurumuza sevinərdi.

Bizim o əziz, o qayğıkeş müəllimlərimizin, istəkli professorlarımızın yetişdirmələri indi yeni binalarda, daha geniş, işıqlı otaqlarda dərs alan tələbələrə mühazirələr oxuyur və əməklərinin zaya getmədiyinə şadam. O illərin aspirant və dissertantları, o illərin məzunları indi hər gün universitetin qapılarından girib-çıxdıqca, “ruhunuz şad olsun, gözəl əvəz hazırlamısınız” – deyə düşünür. Bəxtiyar Vahabzadə, Gülhüseyn Hüseynoğlu, Tofiq Hacıyev, Abdulla Abbasov, Pənah Xəliov, Vaqif Vəliyev, Azad Nəbiyev, Kamil Vəliyev… Siyahını uzatmaq olar. Amma ehtiyac görmürəm. Azərbaycan elminin müqəddəs ocağı, universitetimiz, onun dil və ədəbiyyat – filologiya ilə bağlı kafedraları, dekanlıq etibarlı, hazırlıqlı, bacarıqlı əllərdədir.

Xüsusilə, son bir-iki ildə Azərbaycan dili, qədim ərəb əlifbasına əsaslanan Azərbaycan əlifbasının gənc nəslə öyrədilməsi (həmin əlifbaya görə universitetdən çıxarılmışdım) uğrunda mübarizədə, qərarların həyata keçirilməsində universitet professor və müəllimlərinin müstəsna rolu olub.

Bir daha ruhunuz şad olsun, əziz müəllimlərimiz. Təəssüf ki, hələ də arzularınızı tam həyata keçirmək üçün bugünki imkanlarımızdan, aşkarlıq və demokratiyanın verdiyi imkanlardan lazımınca istifadə edə bilmirik. Ümid yaxşı şeydir. Ölkəmizdə gedən yenidənqurma imkanlarımızı genişləndirir. İnanıram ki, orta təhsil məktəblərinə və Azərbaycan dil-ədəbiyyat tarixi-filologiya elminin inkişafı üçün daha layiqli, elmi hazırlığı olan kadrlar yetişdirəcəyik. Bu, vəsiyyətiniz və hazırladığınız alimlərin, müəllimlərin müqəddəs arzusu və vəzifəsidir.

Beləliklə, təkcə universitetin adlı-sanlı professor və müəllim heyətinin deyil, hətta onların ailələrinin də qayğısını hiss edirdik.

Müəllimlərimiz, doğma universitetimiz bizi təzəcə pöhrə verən, amma küləyə-yağışa-tufana davamlı ağaclar kimi böyüdür, yetişdirir, qayğımıza qalırdı.

Universitet müəllimlərimizin insaniyyəti, dərin bilik verən mühazirələri, sözlərinin ahəngi, davranışlarındakı mədəniyyəti, ata qayğısı, hətta geyim– keçimləri belə bizim üçün indinin özündə də örnəkdir. Onlar kimi olmaq, tələbələrimizə onlar kimi məzmunlu dərs vermək, laqqırtıdan, qeybətdən, kin-küdurətdən, yüngüllükdən uzaq olmaq, bir-birinə dost əli uzatmaq indi də qəlbimizdə onların əziz öyüdü kimi yurd salıb. Hərdən mənə rəy üçün və ya opponentlik üçün əsər, dissertasiya gətirəndə öz işlərimi yarımçıq qoyur, tez oxumağa çalışır, obyektiv rəy verəndə müəllif təşəkkür etməyə başlayır. Deyirəm: “Mənə təşəkkür eləməyin. Professorlarımız Feyzulla Qasımzadə, Əli Sultanlı, Cəfər Xəndan, Həbibulla Səmədzadə kimi əsl alimlərə rəhmət oxuyun. Onlar mənim yazılarımı tez oxuyub, məni “qapı dalında qoymayıb”, obyektiv rəy veriblər. Mən də onlardan öyrənmişəm, onların şagirdiyəm. Rəhmət oxuyun onlara. Bizə belə olmağı onlar öyrədiblər”.

Bu gün universitetin 70 illiyi bayram ediləndə siz o cərgədə, tribunlarda olmayacaqsınız. Əziz müəllimlərimiz, sizin yeriniz idi o yerlər. İndi bu yerlərdə sizin əməyinizlə yetişənlər əyləşəcək. Ruhunuz şad olsun. Anam torpaq pərqu olsun sizə: universitetimizin bayramıdır.

Əzizə CƏFƏRZADƏ

C.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin professoru

İyul 1989

Məmmədcəfər müəllim – Məmmədcəfər Cəfərov¹⁵

Məmmədcəfər müəllim haqqında yazmaq olduqca çətin və məsuliyyətli işdir. Nə qədər onu yaxından tanısaq da, mehriban, nəvazişli təbəssümləri, təmkinli baxışlarıyla dilinə gətirmədiyi qüsurlarımızı islah etsə də, qorxmadan, çəkinmədən yaratdığı şəraitə uyğun hər dərdimizi ona söyləyə bilsək də, yenə aramızda keçilməz hörmət, məhəbbət, bəlkə də, heyranlıq, pərəstiş qalası vardı.

Məmmədcəfər müəllim təkcə obyektiv olduğu qədər qayğıkeş, münəqqid deyildi.

Məmmədcəfər müəllim təkcə “Füzulisevər” dünyasına öz ecazkar tədqiqi əsərləriylə bizi poeziyamızın, ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızın dərinliklərinə, möcüzələrinə aparan tədqiqatçı deyildi.

Məmmədcəfər müəllim təkcə şirin və kəskin yumor, satira mühakiməsinə malik – Mirzə Cəlil, Sabir davamçısı, övladı deyərdim – deyildi.

Məmmədcəfər müəllim təkcə səmimi, ürəklərə nüfuz edə bilən dərdlərini, qayğılarını bölüşən, ağıllı məsləhətləriylə yardım, həm də gözə soxmayan yardım edən dost deyildi.

Təvazökar idi, öz qanuni haqqını belə istəməyə utanan, olduqca nəcib insan idi, filosof idi, yaş fərqinə varmadan əsl insani, bəşəri məhəbbətlə sevən, sevə bilən ər kişiydi.

Məmmədcəfər müəllim mənə dərs deməyib, universiteti ekstern yoluyla bitirdiyimdən mühazirələrini dinləmək səadəti qismət olmayıb. Soruşa bilərsiniz ki, bəs bayaqdan saydıqlarımı hardan, nədən bilirəm? Dekanımız olub, opponentim olub, iş başında tez-tez görüşmüşük, müsahib olmuşuq. Ümumi tanışlarımızın xeyrində, şərində birgə iştirak etmişik. Nə qədər ipə-ilməyə yatmayan tələbə, aspirant, sonra da müəllim olmuşamsa, bir o qədər də ümid bəslədiyi tələbə kimi qayğısını görmüşəm. Yetişməmdə əvəzsiz rolu olub. Təkcə opponent kimi deyil, həm də gözəgörünməz, istiqamətverici hərəkətlərilə bu günümü hazırlayan müəllimlərimdən Həmid Araslı, M.Quluzadə, Əli Sultanlı, Cəfər Xəndan, F.Qasımzadə kimi müəllimlərimdən biri, bəlkə də, birincisiydi Məmmədcəfər müəllim. Kimim-kimsəm yoxuydu, o zamankı müəllimlər kiminsə xahişi, tapşırığı və s. ilə deyil, məhz ümid bəslədiyi, gələcəyinə inandığı, millət üçün xeyir verən olacağına əmin olduqları gəncin qollarından tutub dayaq olur, irəlilədirdilər.

Bu ümumi, bu gün üçün zəruri məsələdən sonra Məmmədcəfər müəllimin hafizəmdə xüsusilə qalmış iki kiçik, zahirən dəyərsiz, amma əziz müəllimimizin xarakterini daha yaxşı anlamaqçün əhəmiyyətli epizodlardan ikisini xatırlamaq istəyirəm.

Müdafiəmdən bir qədər sonra dekanlıqdaydım, söhbət mühasibatlıqdan düşdü. Məmmədcəfər müəllim mənə dedi:

– Qız, sən cürətlisən, bir öyrən, gör, onlar mənə nə qədər borcludurlar?

Mühasibatlığa gedənəcən bu borcun nədən ibarət olduğunu bilmirdim. Deməmişdi. Burada öyrəndim ki, opponentlər bizim müdafiəmizçün, sən demə, hər birinə 18 manat pul almalıymış. Məmmədcəfər müəllim onlarla dissertanta opponent olduğu halda bircə dəfə də gedib haqqını istəməyib. İcraçıların da insafı kəsilsin, başqası gəlib bir müdafiə haqqını aldığı halda Məmmədcəfər müəllim mühasibatlığı narahat eləməyib, onların da insafına soyuq dəyib. Özləri görəsi işi bizlənmədən görməyiblər.

Beləydi Məmmədcəfər müəllim, elə bilməyin ki, milyonçuydu, hardasa başqa gəliri vardı, yo-o-ox, sadəcə Məmmədcəfər müəllimdi.

İkinci epizod Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin toyu ilə bağlıdır. Həmin toyda universitetin, ümumiyyətlə, o dövrün – elmimizin, ədəbiyyatımızın bir çox görkəmli nümayəndəsi iştirak edirdi. Əlbəttə, Bəxtiyarın aspirantura yoldaşları, tay-tuşları və qələm dostları da burdaydı.

Məmmədcəfər müəllim tanınmış, sevilən müəllimlərimiz, alim və ədəbiyyatşünaslarla bir cərgədə əyləşmişdi. Qardaşım, xeyirxah dostum Məsud Əlioğluyla yanaşı oturub, əlbəttə, danışan, sağlıq deyən ulularımızı maraqla dinləyir, hər şeyi dörd gözlə müşahidə edirdik.

Toyda müxtəlif millətlərin nümayəndələrindən də vardı. Gözəl qadınlar əlvan toy libasında sanki gözəllik yarışına çıxmışdılar. Bu qadınlardan biri yerindən qalxıb çalğıçılara yanaşdı, nə pıçıldadısa, çalğıçılar onun istədiyi havanı çalmağa və gözəl xanım da oxumağa başladı. Xanəndə deyildi, amma elə gözəl, elə ürəyəyatımlı səslə elə bir lirik mahnı oxuyurdu ki, hamımız donub səsin sehrinə dalmışdıq, bütün qonaqlar. Hətta bəy Bəxtiyarla, onun ürəklər bəzəyi, qaymaq kimi ağ-zərif gəlini Dilarə xanım da.

Birdən gözüm istəkli müəllimimizə sataşdı. Mən, deyəsən, elə Məsud qardaşım da onun baxışlarında elə bir məftunluq, elə bir gözəlliyə pərəstiş duyduq ki… Sanki o indicə yerindən qalxıb bu misilsiz ifa sahibini, Allahın xoş saatda, yaradıcı qələmi cuşa gələndə xəlq etdiyi ifaçını pərəstiş səcdəsi edəcəkdi.

Mahnı bitdi, qadın yerinə qayıtdı, amma heç kim ecazkar təsirdən ayıla bilmirdi. Sözsüz, bir kəlmə də danışmadan Məsud Əlioğlu qardaşımla vədələşdik: o bəxtiyar gecədə müəllimimizi evinə qədər biz müşayiət etdik. Maşınımız yox idi. Piyada gedirdik. İkicə sözü təkrar eşidərək: Bu səs… bu ifa… Vəssalam. Heyrətamiz heç nə yoxdur. Məgər sevdiyi Füzuli gözəllik qarşısında baş əyməyib?

Heç vaxt unutmayacağıq Məmmədcəfər müəllimi, ədəbi, fəlsəfi satirik araşdırmalarıyla. Ədəbiyyat, məhəbbət həmişə sənə yoldaş olub, müəllimimiz. Tanrımız səndən rəhmətini kəsməsin.

Bakı, 2001

Şair, alim, müəllim – Cəfər Xəndan¹⁶

“Penisillin”i icad etmiş ingilis alimi Fleminq demişdi: “Xoşbəxt o şagirddir ki, müəlliminin qapısı onun üzünə açıq olub”. Bizim nəsil də məhz belə xoşbəxt şagirdlər olmuşuq: müəllimlərimizdən akademik Feyzulla Qasımzadənin, professorlar Əli Sultanlı və Cəfər Xəndanın qapısı da, qəlbi də, elmi-biliyi də həmişə üzümüzə açıq olub.

Cəfər Xəndan – dekanımız, prorektorumuz, otuz səkkiz yaşlı rektorumuz. Başlıcası, müəllimimiz. Gözümüzün qabağında, universitetdə oxuduğumuz illər boyu pillə-pillə elmin, ictimai həyatın zirvələrinə ucalan bu mehriban insan. Hər şeydən əvvəl insan, hərtərəfli biliyə malik alim, şair, tərcüməçi, ictimai xadim. Gülümsər, mehriban, qayğıkeş müəllim. Onun haqqında dilimizdəki-dünyadakı bütün xoş sözləri demək olar. Gözəl simasına vurğun-vurğun baxmaq olardı. Gözəl nitq qabiliyyəti, yüksək pafosu, səsinin ürəyəyatımlı, məlahətli ahəngi, hər biri qəlbə nüfuz edən mühazirələrini saatlarla dinləməkdən doymaz və dinlədiklərimizi də heç vaxt unutmazdıq. Unutmarıq da. Axı biz onun “şparqalkasız” sinədən söylədiyi mühazirələrə, kəskin hafizəsi sayəsində əzbərdən dediyi şeirlərə qulaq asdıqca bir mühazirəçi kimi ona bənzəmək istərdik. Ona, bir də Əli Sultanlıya. Bir qədər sənətkar aktyor yapışığı, təsir gücü var idi bu mühazirələrdə. Tədqiqi əsərlərində və məqalələrində olduğu kimi mühazirələrində də elmi dərinliklə yanaşı bədiilik var idi. Hər bir şairin dövrünü, fəaliyyətinin mühüm cəhətlərilə yaradıcılıq xüsusiyyətlərini, bədii sözə münasibətini əsl alim obyektivliyi ilə heç kəsə üz görmədən, güzəştə getmədən təhlil edirdi. İstər Azərbaycan klassik ədəbiyyatının görkəmli tanınmış şəxsiyyətləri olsun, istərsə də gündə görüb-tanıdığı, dostu-müsahibi olan, çörək kəsdiyi əməl yoldaşları Süleyman Rəhimov, Sabit Rəhman, Əbülhəsən, hətta ürək dostu Səməd Vurğun olsun. Mühazirələrdə və kitablarında biz onun bir kəlmə də alim vicdanının səsi əleyhinə gedib kiməsə güzəştə getdiyini, qeyri-obyektiv danışdığını görmədik, eşitmədik, oxumadıq. Qayğının, məhəbbətin öz yeri var idi onun yanında, obyektivliyin öz yeri. Kamil bildiyi şərq poeziyası, ərəb-fars-türk dillərinə dərindən aşinalığı mühazirələrinə elmi dərinlik ilə yanaşı xoş bədiilik gətirirdi. Nizami, Firdovsi, Xəyyam, Sədi, Namiq Kamal, Ə.Hamid, Tofiq Fikrət, Məhəmməd Hadi, M.Ə.Sabir, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq və bütün xatirələrdə dostluğu yad edilən Səməd Vurğun şeirlərini əzbərdən söylər, heç bir kitaba-dəftərə müraciət etməzdi. Mikayıl Müşfiqdən, yaradıcılığının çox erkən məhv olmasından və az yaşında necə zəngin irs qoyub getməsindən yana-yana danışardı. Təsadüfi deyil ki, Mikayıl Müşfiq haqqında ilk monoqrafiyanı da məhz Cəfər Xəndan yazmışdı. Azərbaycan poeziyasının vurğunu idi. Ömrünü bu poeziyanın böyük nümayəndələrindən biri Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığının tədqiqinə həsr etmiş, bu mövzuya dönə-dönə qayıtmşdı. M.Ə.Sabir yaradıcılığına çoxları müraciət etsə də, Sabir yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən ilk dəfə məhz Cəfər Xəndan danışmışdı. İlk “Sovet ədəbiyyatı” dərsliyini, ilk XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini də o yazmışdı. Televiziya Mədəniyyət Universitetini də o təşkil etmiş və burada ilk mühazirələri oxumuşdu. Cəfər Xəndanın yaradıcılığında bu “ilk dəfə” sözünə o qədər rast gələrsiniz ki…

Yerevanda tanınmış ziyalı və ədəbiyyat pərəstişkarı Zeynalabdin müəllimin ailəsində dünyaya gəlmişdi. Sonralar Kirovabad (Gəncə) uşaq evində böyüsə də, səkkiz yaşında ikən itirdiyi atasının ədəbiyyata marağı qanına hopmuşdu. Bəlkə də, buna görəydi ki, ilk yaradıcılığa şeirlə başlamışdı. Birinci kitabı “Bəyaz gecələr” idi və maraqlıdır ki, bu şairanə kitabın redaktoru Cəfər Xəndanın qəlbən sevdiyi bir şair – Mikayıl Müşfiq idi.

Bədii yaradıcılıq sahəsində Cəfər Xəndan həm də gözəl mütərcim idi. Tərcümələri üzərində də öz şeiri, öz əsəri üzərində çalışan kimi çalışdığı aydın idi. Elə buna görə də klassik poeziya, xüsusilə, Nizaminin lirik-həzin-aşiqanə qəzəllərinin tərcüməsi Cəfər Xəndan yaradıcılığında mühüm yer tuturdu. Bu qəzəllər ölümsüz Üzeyir Hacıbəyovun melodiyalarında Nizami sözlərini hər bir azərbaycanlının dillər əzbəri etdi. ”Sevgili canan”, Bülbülün və Üzeyir Hacıbəyovun tabutu başında oxunan “Sənsiz” Cəfər Xəndanın dili ilə söylənən, təğənni¹⁷ edilən rekviem kimi səslənirdi. Cəfər Xəndan şair Nizaminin bəşəri kədərini dürüst, candan duya bilmiş, onun qələminə layiq misralarda dilləndirə bilmişdi. Cəfər Xəndanın klassik poeziya ilə bağlılığı təkcə bunlarla və klassik poeziyanın ayrı-ayrı görkəmli şəxsiyyətləri haqqında yazdığı məqalələr, oçerk və tədqiqatlarla bitmirdi. Bu maraq onu daha geniş tema ilə bağlayırdı. Az öyrənilmiş, bəlkə də, heç tədqiq edilməmiş Cənub və Cənub poeziyası Cəfər Xəndan yaradıcılığında həm alim, həm də şair kimi mühüm yer tuturdu.

416-cı Taqanroq atıcı diviziyasında komissar kimi cəbhələrdən keçən azərbaycanlı əsgərlərə atalıq qayğısı göstərən Cəfər Xəndan 1945-ci ildə qələbədən sonra mayor rütbəsi ilə cəbhədən qayıdanda onun mütənasib boy-buxununa yaraşan hərbi geyiminin döşünü Qızıl Ulduz ordeni və çoxlu döyüş medalları bəzəyirdi. “Silahı qələmlə əvəz etdi” demirəm, çünki orduda da qələmi yerə qoymamışdı. Faşizmə nifrət, qələbəmizə inam yaradan şeirlər, məqalələr yazırdı. Qayıdan kimi də Cənub mövzusu bu illər yaradıcılığının leytmotivinə, sonra isə dissertasiya mövzusuna çevrildi. İran Azərbaycanının poeziyasını tədqiqata belə başladı.

1950-1958-ci illər arasında universitetdə prorektor, rektor işlədiyi illərdə yazdığı saysız-hesabsız məqalə, oçerk, şeir, tərcümə və s. ilə yanaşı çap etdirdiyi kitabların təkcə siyahısına nəzər salsaq, necə deyərlər, adamın gözü qaranlıq gətirər, həm də elə il var ki, hərəsinə iki kitab düşür.

1950-ci ildə “Azərbaycan Dövlət ədəbiyyatı”, 2 cilddə, 570 səhifə, 1951-ci ildə “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı”, 1952-ci ildə “Sovet ədəbiyyatı”, 2 cilddə, 1954-cü ildə C.Cabbarlı haqqında monoqrafiya, 1955-ci ildə “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”, 500 səhifə, 1956-cı ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalı haqqında monoqrafiya, 1958-ci ildə “Mir Cəlal haqqında”, və s. Ümumiyyətlə, Cəfər Xəndanın sağlığında altmışdan ziyadə kitabı, elmi tədqiqi monoqrafiyaları və dərslikləri dərc olunub. Partiya və hökumətimiz onun məhz bu xidmətini nəzərə alıb ki, bu il 70 illik yubileyi münasibəti ilə onun seçilmiş əsərlərinin iki cildliyi “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən yubileyə töhfə kimi çap edilir.

Professor Cəfər Xəndan təkcə tədqiqatçı alim kimi deyil, həm də elmi kadrların yetişdirilməsinə xüsusi qayğı göstərirdi. Heç də gizli deyil ki, müharibədən sonra Azərbaycan elminin belə kadrlara böyük ehtiyacı var idi. Cəfər Xəndan böyük həvəs, eyni zamanda təmkinlə bu kadrların yetişməsinə əmək sərf edir, gənclərə elmi rəhbərlikdən, nisbətən yaşlı alimlərə opponent, məsləhətçi olmaqdan heç vaxt imtina etmirdi. Onlarla elmlər doktoru və əllidən ziyadə namizəd yetişdirmişdi. Opponenti olduğu alimlər içərisində akademiklərimizdən Məmməd Arif, Feyzulla Qasımzadə, M.C.Cəfərov, Həmid Araslı, Əziz Mirəhmədov, filologiya elmləri doktorlarından Məsud Əlioğlu, K.Talıbzadə, B.Vahabzadə, Qulu Xəlilov, Bəkir Nəbiyev, Təhsin Mütəllimov və onlarla başqaları da var. Mənim də opponentim istəkli professorumuz Cəfər Xəndan olub. Özü də nə qədər nəcib insan idi. Əsərimizi aylarla saxlayıb ürəyimizi üzməzdi. Qüsurlarımızı təkcə göstərməklə kifayətlənməz, bu qüsurları görüb, başa düşüb, təshih etməyimizi də istər, yardım edərdi. Sonra da həvəsləndirən rəy verərdi. İndi ara-sıra mənə oxumaq, rəy vermək üçün məqalə, elmi-tədqiqat işi gətirəndə çalışıram ki, müəllimim, professorum kimi tez oxuyum. Təşəkkür edəndə, “mənə etmə” – deyirəm. “Mənə təşəkkür etmə. Müəllimlərim belə olub. Əli Sultanlı, Feyzulla Qasımzadə, Cəfər Xəndan bizim əsərlərimizi belə oxuyublar. Onları xoş sözlə yad edin. Məncə, bu, bütün şagirdlərinə bəs edər, eləcə mənə də”.

Əlli yaşına çatmamış bir neçə insan ömrünə kifayət olan qədər iş görüb həyatdan gedən istəkli müəllimimizin minnətdar şagirdlərindən biri – Hüseyn Arif gözəl deyib, yana-yana deyib:

Yaşımız əllini keçmişdir artıq,

O isə əlliyə yetmədi, getdi.

Təsəllimiz budur ki, təkcə Azərbaycan üçün deyil, Sovet İttifaqının bir sıra başqa respublikaları üçün də elmi kadrlar yetişməsində məsləhətçi və opponent kimi yaxından iştirak edən əvəzsiz professorumuz Cəfər Xəndan təkcə şagirdlər deyil, həm də zəngin bir irs qoyub gedib ki, onun hər bir sözü, fikri bu gün də yeni nəslin tərbiyələndirilməsi işinə xidmət edir və xalqımızın ölməz oğulları ilə yanaşı yaşayır.

Bakı, 14 may 1980

YAZIÇILAR

Şaiq Əfəndi (Abdulla Şaiq)¹⁸

Biz, ondakı uşaq-muşaq, böyük hörmət və ehtiramla gözəl uşaq şeirlərinin müəllifi, yazıçı, dramaturq, alim Abdulla Şaiqi belə adlandırar, ona məhz belə müraciət edərdik. Bir də Azərbaycan tarixi romanının korifeyi, ağsaqqalı Məmməd Səid Ordubadini “Səid Əfəndi”.

Bizim nəsil Abdulla Şaiqin şeirləriylə, oynaq, incə, uşaq anlayışına olduqca yaxın şeirləriylə dil açmışdıq. Hamısını analarımız, 20-ci illərdən əvvəl təhsil almış, “Dəbistan”, “Məktəb” və s. kimi uşaq jurnalları, “Bəsirətül-ətfal”, “Uşaq gözlüyü”, “İkinci il”, “Gülzar” kimi Şaiq pedaqoqun dərsliklərindən həyata qədəm qoymuş analarımız öyrətmişdi bu şeirlərini bizə. Anam onun “Tülkü həccə gedir”, “Tıq-tıq xanım” kimi əsərlərini bizə yaddaşdan söylər, əzbərlətdirər, dilimizin qüsurlu olmamasına çalışardı, Şaiq Əfəndinin ecazkar misralarıyla.

Sonradan məktəbliykən o zamankı “Gənc Tamaşaçılar Teatrına” ayaq açdıqdan sonra Şaiq Əfəndinin “Xasay”, “El oğlu”, “Vətən”, “Qaraca qız”, “Fitnə” və başqa dramlarının tamaşasına gedir, dönə-dönə tamaşa etdiyimiz bu əsərlər bizə vətəni sevməyi, igid, düzgün olmağı öyrədirdi. Uşaqlığımızdan başlayaraq Şaiq Əfəndi gənclik illərimizəcən bizim müəllimimiz idi. Bizim nəslin.

Sonralar Yazıçılar İttifaqına getdikdə və orada mehriban, gülən simalı, incə hərəkətli Abdulla Şaiqi gördükdə ona böyük ehtiramla, üsulluca salam verir, məhəbbətlə baxırdıq. O, elə insan idi ki, onu görəndə, seyr edəndə adam özü də qeyri-ixtiyari üsullaşır, zərifləşirdi. Əlbəttə, bizim o zamankı gənclik arasında milli xüsusiyyətlərimiz olan böyüyə hörmət Şaiq Əfəndiyə qarşı xüsusi əhəmiyyət alırdı. Biz ona təkcə salam verə bilirdik, danışmağa, nəsə soruşmağa cürət etmirdik. Qorxudan deyil, dedim ki, o bizə şəfqətlə elə baxırdı ki, qeyri-ixtiyarı ona hörmətimizdən inanın ki, dilimiz tutulurdu, bəlkə.