Текст книги "Иқтисодиёт қандай тузилган"

3. БИЗ БУ ЕРГА ҚАНДАЙ КEЛДИК? КАПИТАЛИЗМНИНГ ҚИСҚАЧА ТАРИХИ

Линтотт хоним: Шундай қилиб. Тарихга қандай таъриф берган бўлардингиз, жаноб Раж?

Раж: Эркин гапира оламанми, хоним? Жазодан қўрқмасдан?

Линтотт хоним: Мен сизни ҳимоя қиламан.

Раж: Тарихнинг таърифи нима? Бу кетма-кетликдаги даҳшатли ҳодисалар.

Алан Беннет. Тарих ишқибозлари.

Бирин-кетин даҳшатли воқеалар: тарихдан нима фойда?

Кўпгина китобхонлар учун, Алан Беннетнинг машҳур спектаклидаги ёш Раж ва илм ўрганиш учун Оксфордга киришга ҳаракат қилаётган, 2006-йилги Шеффилдлик бир гуруҳ истеъдодли, аммо кам таъминланган болалар ҳақидаги фильм каби, эҳтимол, ҳис-туйғуларни уйғотади.

Кўпчилик иқтисодий тарихни ёки иқтисодиётимиз қандай ривожланганлиги тарихини айниқса бемаъни мавзу деб билади. Эркин савдо иқтисодий ўсишга ёрдам беришини, юқори солиқлар бойлик яратишга тўсқинлик қилишини, бюрократик тўсиқларнинг олиб ташланиши тадбиркорликка хизмат қилишини тушуниш учун ҳақиқатан ҳам икки-уч аср аввал нима бўлганини билишимиз керакми? Бизнинг замонамизнинг бу ва бошқа иқтисодий ҳикматлари инкор этиб бўлмайдиган назарияларнинг мантиқий хулосаси эмасми ва жуда кўп замонавий статистик маълумотлар томонидан синовдан ўтмаганми?

Аксарият иқтисодчилар бу фикрга қўшиладилар. 1980-йилларга қадар иқтисод тарихи кўпчилик Америка университетларида талаб қилинадиган магистратура курси бўлган, аммо бугунги кунда кўпгина университетларда ҳаттоки ихтиёрий курс ҳам таклиф этилмайди. Шунга қарамай, мен ўқувчиларимни капитализмнинг қисқача (яхши, унчалик ҳам қисқа эмас) тарихи билан таништираман, чунки замонавий иқтисодий ҳодисаларни тўлиқ тушуниш учун унинг ривожланиши ҳақида ҳеч бўлмаганда умумий маълумотга эга бўлиш жуда муҳимдир.

Ҳаёт уйдирмадан қизиқроқ

ёки тарих нима учун муҳим

Тарих нафақат ҳозирги кунга қадар содир бўлган воқеаларни акс эттиргани учун, балки у (тўғрироғи, биз тарих ҳақида нима биламиз деб ўйлаймиз) одамларнинг қарорларини хабардор қилгани учун ҳам ҳозирги кунга таъсир қилади. Кўпгина сиёсий тавсиялари тарихий мисоллар билан тасдиқланган, чунки одамларни ишонтиришда муваффақиятли ёки муваффақиятсиз бўлган ҳаётий мисоллардан кўра самаралироқ нарса йўқ. Масалан, эркин савдони тарғиб қилувчилар доимо Буюк Британия, кейин эса АҚШ, айнан, шу туфайли дунёнинг иқтисодий қудратли давлатига айланганини таъкидлайдилар. Агар улар ўзларининг тарих версиялари тўғри эмаслигини тушунишганида (буни кейинроқ кўрсатаман), улар ўзларининг сиёсий тавсияларини беришда ўзларини унчалик ишончли ҳис қилмаган бўлардилар. Уларга бошқаларни ишонтириш ҳам қийинроқ бўларди.

Бундан ташқари, тарих бизни баъзи тахминларга шубҳа қилади. Бугун сиз кўп нарсаларни – масалан, давлат идоралари – илгари талаб катта бўлган, одамларни (қулларни), болалар меҳнатини, сотиб олишингиз ёки сотишингиз мумкин эмаслигини билишингиз биланоқ, “эркин бозор” чегаралари қандайдир абадий илмий қонун билан белгиланган, деб ўйлашни тўхтатасиз ва уларни ўзгартириш мумкинлигини тушуна бошлайсиз. Илғор капиталист мамлакатлар тарихда 1950-1970-йиллар орасида кўплаб чекловчи қоидалар ва юқори солиқлар мавжуд бўлган пайтда, энг тез ривожланган эканлигини билганингизда, ўсишни рағбатлантириш солиқларни камайтириш ва қоғозбозликни талаб қилади, деган даъвога дарҳол шубҳа билан қарайсиз.

Тарих иқтисодий назариянинг чекловларини англаш учун фойдалидир. Ҳаёт кўпинча уйдирмадан анча қизиқарли бўлиб, тарихда (барча даражаларда – мамлакатлар, компаниялар, шахслар) муваффақиятли иқтисодий тажрибанинг кўплаб мисоллари мавжуд бўлиб, уларни бирон бир иқтисодий назария билан тўлиқ тушунтириб бўлмайди. Айтайлик, агар сиз фақат The Economist ёки Wall Street Journal каби журналларни ўқисангиз, Сингапурнинг эркин савдо сиёсати ва хорижий сармояга нисбатан ижобий муносабат ҳақидагина эшитган бўласиз.

Шундай қилиб, сиз Сингапурдаги барча ерлар ҳукуматга тегишли эканлигини, уй-жойларнинг 85 фоизи кўчмас мулк агентликлари (Уй-жой кенгаши) томонидан тақдим этилади ва миллий маҳсулотнинг 22 фоизи давлат корхоналари томонидан ишлаб чиқарилади (жаҳон ўртача 10 фоизга яқин) эканлигини билмагунингизча, Сингапурнинг иқтисодий муваффақияти эркин савдо ва эркин бозор иқтисодий ривожланиш учун энг яхши ечим эканлигини исботлайди деб ўйлайсиз. Эркин бозор ва социализм комбинациясининг муваффақиятини тушунтирадиган ягона иқтисодий назария йўқ – неоклассик, марксистик, кейнсча. Бундай мисоллар сизни иқтисодий назарияларга кўпроқ шубҳа билан қарашга ва уларга асосланган сиёсий хулосаларга эҳтиёткорлик билан ёндашишга мажбур қилиши керак. Ва ниҳоят, биз тарихга қарашимиз керак, чунки биз тирик одамлар устида тажриба ўтказишдан иложи борича қочишга маънавий мажбуриятимиз бор.

Собиқ социалистик блокдаги марказий режалаштиришдан (ва капитализмга ўтишдан) Буюк Депрессия оқибати бўлган кўпгина Европа мамлакатларидаги "тежамкорлик" балоси орқали Буюк Британия ва АҚШда "бойлик иқтисодиёти" муваффақиятсизликка учради, 1980-1990-йилларда тарих миллионлаб ва ҳатто ўн миллионлаб одамларнинг ҳаётини йўқ қилган радикал сиёсий тажрибалар мисолларига тўла. Тарихий ўтмишни ўрганиш, албатта, бугунги кунда хатоликлардан бутунлай қочишимизни кафолатламайди, лекин одамлар ҳаётига таъсир қиладиган сиёсатни шакллантиришдан олдин ундан сабоқ олишга бор куч-ғайратимизни сарфлашимиз керак. Агар сиз юқоридаги далиллардан бирортасига рози бўлсангиз, илтимос, бобни охиригача ўқинг, унда баҳслаша оладиган кўплаб тарихий "фактлар" мавжуд. Ва умид қиламанки, капитализм ҳақидаги тушунчангиз бунинг натижасида озгина бўлса ҳам ўзгаради.

ТОШБАҚА ШИЛЛИҚУРТГА ҚАРШИ: КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИ

Ғарбий Европа иқтисодиёти ҳақиқатдан ҳам секин ўсди…

Капитализм Ғарбий Европада, хусусан, Буюк Британия ва Бенилюкс мамлакатларида (ҳозирги вақтда Белгия, Нидерландия ва Люксембургни ўз ичига олади) 16—17-асрларда вужудга келган. Нима учун у ўша ерда пайдо бўлган, айтайлик, Хитой ёки Ҳиндистонда эмас, балки ўша пайтда иқтисодий ривожланиш нуқтаи назаридан Ғарбий Европа билан таққосланганлиги қизғин ва узоқ муҳокамалар мавзуси бўлган. Хитой элитасининг амалий машғулотлар (масалан, савдо ва саноат) га нисбатан нафратланишидан тортиб, Буюк Британиянинг кўмир конлари харитаси ва Американинг кашфиётигача ҳамма нарса тушунтириш сифатида таклиф қилинган.

Биз бу муҳокамага узоқ вақт тўхталмаймиз. Ғарбий Европада капитализм ривожлана бошлаганини табиий деб ҳисоблайлик. Унинг пайдо бўлишидан олдин, Ғарбий Европа жамиятлари, капитализмдан олдинги барча бошқа жамиятлар сингари, жуда секин ўзгарди. Одамлар асосан қишлоқ хўжалиги атрофида ташкил этилган бўлиб, улар кўп асрлар давомида чекланган даражадаги савдо ва ҳунармандчилик билан деярли бир хил технологиядан фойдаланганлар. 10-15-асрлар оралиғида, яъни ўрта асрларда аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад йилига 0,12 фоизга ошган. Шундай қилиб, 1500-йилда даромадлар 1000-йилга қараганда атиги 82 фоизга юқори эди. Таққослаш учун, 2002-йилдан 2008-йилгача бўлган олти йил ичида йиллик 11 фоизлик ўсиш билан Хитой эришган миқдор. Бундан келиб чиқадики, моддий тараққиёт нуқтаи назаридан Хитойда бугунги кунда бир йиллик ўсиш ўрта асрлар Ғарбий Европадаги 83-йилга тенг (бу даврда уч киши туғилиб ўлиши мумкин эди – ўрта асрларда ўртача умр кўриш атиги 24 ёшни ташкил этган), лекин дунёдаги бошқа ҳар қандай давлат иқтисодиётидан ҳарқалай тезроқ.

Юқорида айтилганларга қарамасдан, Ғарбий Европада иқтисодий ўсиш ҳали ҳам Осиё ва Шарқий Европадан (шу жумладан Россия) анча юқори бўлиб, улар уч баравар секин ўсган (0,04 фоиз). Демак, 500-йил ичида маҳаллий аҳолининг даромади атиги 22 фоизга ошган. Агар Ғарбий Европа тошбақа каби ҳаракат қилса, бошқа мамлакатлар шиллиқуртни эслатар эди.

Капитализм тонгининг бошланиши (1500-1820) Капитализм "секин ҳаракатда" пайдо бўлди

Капитализм 16-асрда пайдо бўлган. Аммо унинг тарқалиши шунчалик секин эдики, унинг туғилган кунини аниқ белгилаш мумкин эмас. 1500-1820-йиллар оралиғида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати ҳали ҳам 0,14 фоизни ташкил этар, бу ўрта асрлардаги каби (0,12 фоиз) эди. Буюк Британия ва Нидерландияда бу кўрсаткичнинг ўсишининг тезлашиши 18-асрнинг охирида, айниқса пахта матолари ва қора металлар ишлаб чиқариш тармоқларида кузатилди.

Натижада, 1500-йилдан 1820-йилгача Буюк Британия ва Голландия жон бошига иқтисодий ўсиш суръатларига мос равишда 0,27 ва 0,28 фоизга эришдилар. Гарчи бу рақамлар замонавий стандартларга кўра жуда кичик бўлса-да, улар Ғарбий Европадаги ўртача кўрсаткичдан икки баравар кўп эди. Бу бир қатор ўзгаришларга олиб келди.

Янги фанлар, технологиялар ва институтларнинг пайдо бўлиши

Дастлаб, дунёни англашда кўпроқ "рационал" ёндашувларга нисбатан маданий силжиш юз берди, бу замонавий математика ва фанларнинг ривожланишига ҳисса қўшди. Бу ғояларнинг кўпчилиги дастлаб араб дунёси ва Осиёдан олинган, лекин Ғарбий Европа олимлари 16-17-асрларда ўзларининг янгиликларини қўшдилар. Замонавий математика ва бошқа фанларнинг асосчилари Коперник, Галилей, Ферма, Ньютон ва Лейбниц ўша даврда фаолият кўрсатганлар. Илм-фаннинг ривожланиши бутун иқтисодиётга дарҳол таъсир кўрсатмади, балки кейинчалик билимларни тизимлаштириш ва технологик янгиликларни одамларга нисбатан камроқ боғлиқ қилиш имконини берди, шунинг учун уларни осонлик билан етказиш мумкин эди. Буларнинг барчаси янги технологияларнинг тарқалишига ва натижада иқтисодий ўсишга ёрдам берди.

18-асрда ишлаб чиқаришнинг механизациялашган тизимининг пайдо бўлишидан дарак берувчи бир қанча янги технологиялар пайдо бўлди, айниқса, тўқимачилик, пўлат ва кимё саноатида. Адам Смитнинг игна заводи сингари, 19-аср бошидан бери кенг тарқалган узлуксиз йиғиш линиялари ёрдамида нозик меҳнат тақсимоти ривожланди.

Ушбу янги ишлаб чиқариш технологияларининг пайдо бўлишида кўпроқ даромад олиш, шунинг учун кўпроқ сотиш, маҳсулот ҳосилдорлигини ошириш истаги бошқача айтганда, капиталистик ишлаб чиқариш усулининг тарқалиши асосий омил бўлди. Смит ўзининг меҳнат тақсимоти назариясида таъкидлаганидек, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг кўпайиши меҳнатнинг чуқурроқ тақсимланишига имкон беради, бу эса кейинчалик унумдорликнинг ошишига ва шунга мос равишда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг янада кўпайишига олиб келади.

Капиталистик ишлаб чиқаришнинг янги воқеликларига мослашган янги иқтисодий институтлар вужудга келди. Бозор операцияларининг кенг тарқалиши билан банклар уларни таъминлаш бўйича хизматларни таклиф қила бошладилар. Ҳатто энг бадавлат кишиларнинг бойлигидан ҳам ортиқ сармоя талаб қиладиган инвестиция лойиҳаларининг пайдо бўлиши корпорациялар ёки масъулияти чекланган жамиятларнинг пайдо бўлишига ва шунинг учун фонд бозорининг пайдо бўлишига туртки бўлди.

Мустамлака экспансиясининг бошланиши

15-аср бошидан Ғарбий Европа мамлакатлари жадаллик билан кенгая бошлади. Тегишли равишда кашфиётлар даври деб аталадиган бу кенгайиш ер ва ресурсларни экспроприация (давлат ҳокимияти томонидан мажбурий равишда мулкдан маҳрум қилиш) қилиш ва мустамлакачилик режимини ўрнатиш орқали маҳаллий аҳолини қулликка айлантиришни ўз ичига олади. Осиёда Португалия, Америкада Испаниядан бошлаб, 15-аср охиридан Ғарбий Европа халқлари янги ерларни шафқатсизларча эгаллаб ола бошладилар. 18-аср ўрталарида Шимолий Америка Англия, Франция ва Испания ўртасида бўлиниб кетди. Жанубий Американинг аксарият мамлакатлари 1810-1820-йилларгача Испания ва Португалия томонидан бошқарилган.

Ҳиндистоннинг айрим қисмларини инглизлар (асосан Бенгал ва Биҳар), французлар (жанубий-шарқий соҳил) ва португаллар (турли қирғоқбўйи ҳудудлари, хусусан, Гоа) бошқарган. Тахминан бу вақтда Австралияда аҳоли жойлашиши бошланади (биринчи колония 1788-йилда у ерда пайдо бўлган). Ўша пайтда Африка унчалик яхши "ўзлаштирилмаган" эди, фақат португалларнинг кичик аҳоли пунктлари (илгари аҳоли бўлмаган Кабо-Верде, Сан-Томе ва Принсипи ороллари) ва голландлар (17-асрда ташкил этилган Кейптаун) бор эди. Мустамлакачилик капиталистик тамойилларга асосланган эди. Рамзий маънода, 1858-йилгача Ҳиндистондаги Британия ҳукмронлиги ҳукумат томонидан эмас, балки корпорация (Ост Ҳиндистон компанияси) томонидан амалга оширилган. Бу колониялар Европага янги ресурслар олиб келди. Дастлаб, кенгайиш пул сифатида фойдаланиш учун қимматбаҳо металларни (олтин ва кумуш), шунингдек зираворлар (айниқса, қора қалампир) излаш билан туртки бўлди.

Вақт ўтиши билан янги колонияларда, айниқса АҚШ, Бразилия ва Кариб денгизида, асосан Африкадан экспорт қилинадиган қулларнинг меҳнатидан фойдаланиладиган плантациялар ташкил этилди. Шакарқамиш , каучук, пахта ва тамаки каби янги экинларни етиштириш ва Европани таъминлаш учун плантациялар ташкил этилди. Буюк Британияда анъанавий чипслар, Италияда помидор ва полента (маккажўхоридан тайёрланган) бўлмаган, Ҳиндистон, Таиланд ва Кореяда чили нима эканлигини билмаган вақтни тасаввур қилишнинг иложи йўқ.

Мустамлакачилик чуқур излар қолдиради

Кўп йиллар давомида капитализм 16-18-асрларда мустамлакачилик ресурсларисиз; пул сифатида ишлатиладиган қимматбаҳо металлар, шакар ва картошка каби янги озиқ-овқат маҳсулотларисиз, пахта каби саноат ишлаб чиқариш учун хом ашёсиз ривожланар эдими ёки йўқми деган баҳс-мунозаралар давом этиб келади.

Гарчи мустамлакачилар уларни сотишдан катта фойда кўрганига шубҳа бўлмаса-да, капитализм Европа мамлакатларида ривожланмаган бўлиши мумкин эди. Бу билан мустамлакачилик, шубҳасиз, мустамлакалашган жамиятларни вайрон қилган. Маҳаллий аҳоли қириб ташланди ёки йўқ бўлиб кетиш ёқасига келтирилди, унинг ерлари барча бойликлари билан тортиб олинди. Маҳаллий халқларнинг маргиналлашуви шу қадар чуқур эдики, 2006-йилда сайланган Боливиянинг амалдаги президенти Эво Моралес у ерга 1492-йилда келган европаликлар давридан бери ҳокимият тепасига келган Америка қитъасидаги маҳаллий аҳолидан бўлган, атиги, иккинчи давлат раҳбари (биринчиси 1858-1872-йилларда Мексика президенти Бенито Хуарес эди) бўлган.

Кўплаб африкаликлар тахминан, 12 миллион киши қул сифатида Европа ва араб мамлакатларига олиб кетилган. Бу нафақат эркинлигини йўқотганлар учун фожиа бўлди (ҳатто улар машаққатли саёҳатдан омон қолишга муваффақ бўлишса ҳам), балки кўплаб Африка жамиятларини қуритди ва уларнинг ижтимоий тузилишини йўқ қилди. Ҳудудлар ўзбошимчалик билан чегараларга эга бўлди, бу факт бугунги кунгача бир қатор мамлакатларнинг ички ва халқаро сиёсатига таъсир кўрсатмоқда. Африкадаги кўплаб давлатлараро чегараларнинг тўғри чизиқ шаклида бўлиши бунинг яққол тасдиғидир, чунки табиий чегаралар ҳеч қачон тўғри бўлмагани учун улар, одатда, дарёлар, тоғ тизмалари ва бошқа географик объектларга эргашадилар. Мустамлакачилик кўпинча иқтисодий ривожланган ҳудудларда мавжуд ишлаб чиқариш фаолиятини атайлаб тўхтатишни ўз ичига олади. Мисол учун, 1700-йилда Буюк Британия ўз ишлаб чиқаришини ривожлантириш учун ҳинд каликасини импорт қилишни тақиқлади (бу ҳақда биз 2-бобда айтиб ўтган эдик) ва бу билан Ҳиндистон пахта саноатига катта зарба берди.

Бу саноат 19-асрнинг ўрталарида ўша пайтда Британияда механизациялаш йўли билан ишлаб чиқарилаётган импорт қилинган матолар оқими туфайли бутунлай вайрон бўлган. Мустамлака сифатида Ҳиндистон ўз ишлаб чиқарувчиларини Британия импортидан ҳимоя қилиш учун бошқа тарифлар ва сиёсатларни қўллай олмади. 1835-йилда Шарқий Ҳиндистон компанияси генерал-губернатори лорд Бентинк шундай деган эди: “Ҳиндистон текисликлари тўқувчилар суяклари билан оқариб кетади”.

Саноат инқилоби (1820-1870)

Саноат инқилобининг бошланиши

Капитализм ҳақиқатан ҳам 1820-йилда Ғарбий Европада, кейин эса Шимолий Америка ва Океаниядаги Европа мустамлакаларида пайдо бўлди. Иқтисодий ўсишнинг тезлашиши шу қадар кескин эдики, 1820-йилдан кейинги ярим аср саноат инқилоби деб номланди. Ўша эллик йил ичида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромад 1 фоизга ўсди, бу бугунги стандартларга кўра жуда кичикдир (Япония 1990-йилларнинг йўқолган ўн йиллигида даромаднинг бундай ўсишини кузатган) ва ўсиш суръати билан таққослаганда 1500 ва 1820-йиллар оралиғида кузатилган 14 фоиз ҳақиқий ракета тезлигида тезлашиш эди.

Ўртача умр кўриш 17-йил ва 80 соатлик иш ҳафтаси: баъзи одамларнинг азоб-уқубатлар фақат кучайди

Бироқ аҳоли жон бошига даромадлар ўсишининг бундай тезлашиши дастлаб кўпчилик учун турмуш даражасининг пасайиши билан бирга келди. Тўқимачилик ҳунармандлари каби малакаси эскирган кўплаб одамлар ишсиз қолди, чунки уларнинг ўрнини арзонроқ, малакасиз ишчилар бошқарадиган машиналар эгаллади, уларнинг кўпчилиги болалар эди. Баъзи машиналар ҳатто боланинг ўсиши учун мўлжалланган эди. Заводларда ёки улар учун хом ашё етказиб берадиган кичик устахоналарда ишлайдиган одамлар жуда қаттиқ меҳнат қилишган: ҳафтасига 70-80 соат норма ҳисобланган, кимдир ҳафтасига 100 соатдан кўпроқ ишлаган ва дам олишга фақат якшанбада ярим кун белгиланган.

Иш шароитлари жуда хавфли эди. Пахта саноатидаги кўплаб инглиз ишчилари ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўладиган чанг туфайли ўпка касалликларидан вафот этди. Шаҳар ишчилари синфи жуда тор, баъзан бир хонада 15-20 киши тўпланиб яшашарди. Юзлаб одамлар бир хил ҳожатхонадан фойдаланиши жуда нормал деб ҳисобланган. Одамлар пашша каби ўлиб кетишарди. Манчестернинг қашшоқ ҳудудларида ўртача умр кўриш 17-йил бўлган, бу 1066-йилда Норманд истилосидан олдинги бутун Буюк Британиядагидан 30 фоизга паст (ўша пайтда ўртача умр кўриш 24-йил эди) эди.

Антикапиталистик ҳаракатларнинг кучайиши

Капитализм кўп одамларга олиб келган азоб-уқубатларни ҳисобга олсак, антикапиталистик ҳаракатнинг турли шакллари пайдо бўлган бўлса ажаб эмас. Улардан баъзиларининг вакиллари шунчаки вақтни орқага қайтаришга ҳаракат қилишди. Мисол учун, 1810-йилларда ишлаб чиқаришни автоматлаштириш туфайли ишсиз қолган Англиянинг тўқимачилик ҳунармандлари луддитлар, уларнинг ишсизлигининг бевосита сабаби ва капиталистик тараққиётнинг энг ёрқин рамзи бўлган машиналарни вайрон қилдилар. Бошқалар эса яхшироқ, тенг дунё қуришга интилиб, ихтиёрий уюшмалар туздилар. Уелслик тадбиркор Роберт Оуен исроилча киббутзимни эслатувчи, ҳамфикрлар ўртасидаги коммунал меҳнат ва ҳаётга асосланган жамият уюштиришга ҳаракат қилди. Капитализмга қарши энг муҳим воиз Карл Маркс (1818-1883), немис иқтисодчиси ва инқилобчиси, умрининг кўп қисмини Англияда сургунда ўтказди. Унинг қабри Лондондаги Хайгейт қабристонида. Маркс Оуен ва унга ўхшаган бошқаларни посткапиталистик жамият оддий коммунал ҳаётга асосланиши мумкинлигига ишончлари учун “утопик социалистлар” деб атаган.

Ўзининг ёндашувини илмий социализм деб атаган ҳолда, у янги жамият капитализм ютуқларига асосланиши керак, уларни рад этмаслиги керак, деб таъкидлади. Социалистик жамият, Маркснинг фикрича, ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчиликка чек қўйиши, лекин шу билан бирга капитализм томонидан яратилган йирик корхоналарнинг юқори маҳсулдорлигидан тўлиқ фойдалана олиши учун уларни сақлаб қолиши керак эди. Бундан ташқари, Маркс социалистик жамият бир муҳим жиҳати билан капиталистик компанияга ўхшаш бўлишини таклиф қилди: у ўзининг иқтисодий муносабатларини марказлаштирилган тарзда режалаштиради, худди тижорат корхоналари ўзларининг барча фаолиятини ташкил қилганидек. Бундай ёндашув марказий режалаштириш деб аталади.

Маркс ва унинг кўплаб издошлари, шу жумладан рус инқилоби раҳбари Владимир Ленин, социалистик жамиятни фақат ишчилар синфи бошчилигидаги инқилоб орқали яратиш мумкинлигига ишонишган, чунки капиталистлар ўзларида мавжуд бўлган нарсадан воз кечишлари даргумон. Шунга қарамай, ревизионистлар ёки социал-демократлар сифатида танилган Маркснинг баъзи издошлари, масалан, Эдуард Бернштейн ва Карл Кауцкий, мавжуд муаммоларни капитализмни йўқ қилиш билан эмас, балки уни ислоҳ қилиш йўли билан ҳал қилиш мумкин, деб ҳисобларди. Улар иш вақти ва меҳнат шароитларини тартибга солиш, ижтимоий давлатни ривожлантириш каби чораларни илгари сурдилар. Ўтмишга назар ташлайдиган бўлсак, ислоҳотчилар тарихий йўналишни энг яхши тушунганликларини кўриш қийин эмас, чунки улар тарғиб қилган тузум ҳозир барча ривожланган капиталистик мамлакатларда амалда. Бироқ ўша пайтда, капитализм давридаги ишчиларнинг тўсатдан яхши аҳволга тушиб қолишлари амри маҳол эди, чунки кўпчилик капиталистлар ислоҳотларга қаттиқ қарши эдилар.

Тахминан 1870-йилдан бошлаб ишчилар синфининг меҳнат шароитларида сезиларли яхшиланишлар кузатилди. Иш ҳақи кўтарила бошлади. Ҳеч бўлмаганда Буюк Британияда катталарнинг ўртача даромади омон қолиш учун зарур бўлганидан бир оз кўпроқ пул тўлашга етарлича юқори эди ва баъзи ишчилар энди ҳафтасига 60 соатдан кам ишлардилар. Ўртача умр кўриш 1800-йиллардаги 36 ёшдан 1860-йилларда 41 ёшга кўтарилди. Бу даврнинг охирида ҳатто фаровонлик давлатининг бошланиши ҳам кузатилди, масалан бирлашган Германия канцлери Отто фон Бисмарк 1871-йилда бахтсиз ҳодисалардан суғурта қилиш схемасини жорий қилди.

Эркин бозор ва эркин савдо ҳақидаги афсона:

Капитализм ҳақиқатда қандай ривожланган?

19-асрда Ғарбий Европа мамлакатлари ва уларнинг мустамлакаларида капитализмнинг ривожланиши кўпинча эркин савдо ва эркин саноатнинг тарқалиши билан боғлиқдир. Бу давлатларнинг ҳукуматлари ҳеч қандай тарзда халқаро савдога (эркин савдо деб аталади) солиқ солмаган ёки чекламаган, бозор (эркин бозор) фаолиятига умуман аралашмаганлиги умумий қабул қилинган. Бу ҳолат бу мамлакатларнинг капитализмни ривожлантиришга муваффақ бўлишига олиб келди. Бундан ташқари, Буюк Британия ва АҚШ биринчи бўлиб эркин бозор ва эркин савдони ўзлаштиргани учун йўлни бошқарган деб ишонилади. Бу баёнот ҳақиқатдан жуда узоқдир. Ҳукумат капитализм ривожланишининг дастлабки босқичида ҳам Буюк Британияда, ҳам АҚШда ва Ғарбий Европанинг бошқа мамлакатларида етакчи рол ўйнади.

Буюк Британия протекционизмнинг кашшофи сифатида

Ҳенрих VII (1485-1509) дан бошлаб, Тюдор монархлари давлат аралашуви орқали ўша даврларда юқори технологияли ҳисобланган жун тўқимачилик саноатининг ривожланишига ҳисса қўшдилар. Ўша пайтда2222
  "Пастликлар" атамаси, шунингдек, "Тарихий Нидерландия" Европа дарёларининг Рейн, Шелдт ва Меусе дарёларининг текислик оқими ва делталаридаги тарихий ҳудудларнинг умумийлигини билдиради: Фландрия, Голландия, Брабант, Хайнаут ва бошқалар.Эслатма. бошига


[Закрыть] айниқса Фландрия ҳукмрон эди. Божхона тўловлари (импорт солиқлари) инглиз ишлаб чиқарувчиларини қуйи мамлакатлардаги устун рақобатчилардан ҳимоя қилди. Британия ҳукумати илғор технологияларга эга бўлиш учун, Ҳатто асосан, Фландриядан моҳир ҳунармандларни сотиб олишга пул сарфлади. Фландрия ва Флеминг каби фамилияли инглизлар ва америкаликлар ўша ҳунармандларнинг авлодлари. Айтганча, бу сиёсатсиз 007 агенти (ёзувчи Флеминг томонидан яратилган персонаж) ва пенициллин (унинг яратувчиси Александр Флеминг) бўлмас эди ва барибир, агар Нед Фландерснинг исми Нед Ланкашир бўлса, Симпсонлар2323
  Aмериканинг машҳур Тҳе Симпсонс анимацион сериали қаҳрамонлари. Еслатма. ед.


[Закрыть] унчалик кулгили бўлмасди, деб ўйлайман.

Бу сиёсат Тюдорлардан кейин ҳам давом этди ва 18-асрга келиб жун тўқимачилик Британия экспорт даромадининг деярли ярмини ташкил қилди. Уларсиз мамлакат саноат инқилоби учун зарур бўлган озиқ-овқат ва хом ашёни четдан келтира олмас эди. Британия ҳукуматининг аралашуви 1721-йилда, бу мамлакатнинг биринчи Бош вазири Роберт Уолпол улкан ва кенг кўламли саноатни ривожлантириш дастурини ишга туширгандан сўнг янада кучайди. У божхона ҳимоясини таъминлади2424
  Импорт тарифлари орқали рақобатдан ҳимоя қилиш. Еслатма. бошига.


[Закрыть] ва "стратегик муҳим" тармоқлар учун субсидиялар (айниқса экспортни рағбатлантириш учун) тақдим этди.

Қисман Уолпол дастури туфайли Буюк Британия 18-асрнинг иккинчи ярмида олдинга силжишни бошлади. 1770-йилга келиб, у бошқа мамлакатлардан шунчалик аниқ олдинда эдики, Адам Смит протекционизм ва ўзга бошқарув шаклларига Британия ишлаб чиқарувчиларига ёрдам бериш учун аралашувларга эҳтиёж сезмади.

Шунга қарамай, Смитнинг китобидан Буюк Британия бутунлай эркин савдодан олдин (бу 1860-йилда содир бўлган), унинг саноат устунлиги инкор этиб бўлмайдиган ҳолга келганидан кейин деярли бир аср ўтди.

Ўша даврда мамлакат аҳолиси ер шарининг умумий аҳоли сонининг атиги 2,5 фоизини ташкил этганига қарамай, у жаҳон ишлаб чиқариш саноатининг 20 фоизини (1860-йил ҳолатига) ва саноат товарлари савдосининг 46 фоизини (1870-йил ҳолатига) ташкил этган. Таққослаш учун, бугунги кунда Хитой учун тегишли кўрсаткичлар 15 ва 14 фоизни ташкил этади, гарчи бу мамлакатда дунё аҳолисининг 19 фоизи истиқомат қилса-да.

Қўшма Штатлар протексионизм ғолиби

АҚШда вазият янада қизиқарли ривожланди. Шимолий Америкадаги инглиз мустамлакаларининг мустақиллиги эълон қилинишидан олдин у ерда саноатнинг ривожланиши атайлаб бостирилди. Илк америкалик мустамлакачиларнинг ишлаб чиқаришга уринишларини эшитиб, 1766-йилдан 1768-йилгача Британия Бош вазири бўлган Сэр. Уилям Питт "Улар тақа михларини ишлаб чиқаришга ҳам рухсат олмасликлари керак", дегани ҳақида далиллар мавжуд. Мустақилликка эришгандан сўнг, кўплаб америкаликлар ўз мамлакати Британия ва Франция билан тенг бўлишни истаса, саноатни ривожлантириши кераклиги ҳақида баҳслаша бошлади. Бу ҳаракатга АҚШнинг биринчи Ғазначилик котиби Александр Ҳамилтондан бошқа ҳеч ким раҳбарлик қилмади (ўн долларлик банкнотда унинг портретини кўрасиз).

1791-йилда Ҳамилтон Конгрессга берган "Ишлаб чиқарувчи ҳисоботида" таъкидлаганидек, Қўшма Штатлар каби иқтисодий жиҳатдан қолоқ мамлакат ҳукумати ўз саноатини биринчи кунларданоқ ҳимоя қилиш ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, устун хорижий рақобатчиларга қаршилик кўрсатишга мажбурдир. Бу янги тармоқларни қўллаб-қувватлаш тамойили деб аталади. Ҳамилтон янги шаклланаётган тармоқларга ёрдам бериш учун божхона тўловлари ва бошқа чораларни қўллашни, шунингдек, субсидиялар ва инфратузилмага (айниқса, қурилиш каналларига) давлат сармоясини, янги ихтироларни рағбатлантириш учун патент қонунини ва банк тизимини ривожлантириш чораларини таклиф қилди.

Дастлаб, ўша пайтда Америка сиёсатида ҳукмронлик қилган жанубий қулдор мулкдорлар Ҳамилтоннинг режасини пучга чиқаришга муваффақ бўлишди. Улар Европадан яхшироқ ва арзонроқ товарларни олиб киришлари мумкин экан, нега ёмон Янки маҳсулотларини сотиб олишлари кераклигини тушунмадилар. Бироқ Англия-Америка урушидан сўнг (1812-1816) бу Қўшма Штатларга бостириб киришнинг биринчи ва ҳозиргача ягона ҳодисаси эди. Кўплаб америкаликлар Ҳамилтон режасига нисбатан ўз нуқтаи назарини қайта кўриб чиқдилар ва кучли мамлакат кучли кучга эга бўлиши кераклигини тан олдилар, агар кучли саноат сектори, божхона тарифлари ва давлат томонидан тартибга солишнинг бошқа турлари жорий қилинмаса, бу содир бўлмайди. Ачинарлиси шундаки, Ҳамилтон энди ўз ғояларини амалга оширишни кўра олмади. У 1804-йилда мамлакатнинг ўша пайтдаги вице-президенти Аарон Берр томонидан тўппонча дуелида отиб ўлдирилган (ҳа, ўша пайтлар аёвсиз кунлар эди: амалдаги вице-президент собиқ ғазна вазирини ўлдирган ва ҳеч ким қамоқхонага қамалмаган).

1816-йилда йўналиш ўзгаргандан сўнг, АҚШ савдо сиёсати тобора протекционистик бўлиб қолди. 18-асрнинг 30-йилларига келиб, мамлакат жаҳонда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар учун энг юқори божхона тўловлари билан мақтанар эди, бу ҳолат кейинги юз йил давомида (деярли узлуксиз) Иккинчи Жаҳон уруши бошлангунга қадар давом этди. Бир аср давомида бугунги кунда одатда протекционистик сиёсат билан боғлиқ бўлган Германия, Франция ва Япония каби мамлакатлар сезиларли даражада паст тарифларга эга эди. Ўша асрнинг биринчи ярмида қуллик ва федерализм билан бир қаторда протекционизм саноатлашган Шимол ва аграрлашган Жануб ўртасидаги доимий тортишув бўлиб қолди. Шимолликлар ғалаба қозонган фуқаролар урушидан (1861-1865) кейин масала ниҳоят ҳал қилинди. Уларнинг ғалабаси тасодифий эмас эди. Шимол айнан ярим аср давомида протекционизм девори ортида ишлаб чиқариш саноатини ривожлантиргани учун ғалаба қозонди. Маргарет Митчеллнинг “Шамолларда қолган” классик романи қаҳрамони Ретт Батлер жанублик ватандошларига Янкилар урушда ғалаба қозонишини айтади, чунки уларда қуйиш заводлари, кемасозлик заводлари, темир ва кўмир конлари бор. Буларнинг барчаси жанубликларда йўқ.

Эркин савдо асосан эркин бўлмаган воситалар билан тарғиб этилади

Эркин савдо капитализмнинг сабабчиси бўлмаса-да, у 19-аср давомида тарқалди. Бу қисман 1860-йиллардаги капиталистик дунёнинг марказида, Буюк Британия ушбу тамойилни қабул қилган ва икки томонлама эркин савдо битимларини (ЭСБ) имзолаганида намоён бўлди, бунда иккала томон бир-бирлари учун яқинидаги Ғарбий Европа мамлакатлари билан импорт чекловлари ва экспорт божхона тўловларини бекор қилдилар. Бироқ у энг кўп капитализмнинг четки – Лотин Америкаси ва Осиё мамлакатларида тарқалди, бундан ташқари, ҳеч ҳам одатда "эркин" сўзи билан боғланмас куч ишлатиш ёки ҳар қандай ҳолатда ҳам, ундан фойдаланиш таҳдиди натижасида.

Мустамлакачилик "ноэркин эркин савдо" тарқалишининг энг аниқ йўли эди, лекин ҳатто мустамлака бўлмаган кўплаб мамлакатлар ҳам буни қабул қилишга мажбур бўлди.“Кононерк дипломатияси”2525
  Қайиқ дипломатияси – ҳарбий-сиёсий курс бўлиб, уни амалга оширишда денгиз флотидан фойдаланган ҳолда куч намойиши қўлланилади. Гунбоац (ўқотар қайиқлар) – артиллерия қуроллари бўлган кичик кемалар. Эслатма. бошига.


[Закрыть] ( ҳарбий сиёсий вазифа бажарувчи куч) усулларидан фойдаланиб, улар бошқа нарсалар қатори тариф автономиясидан (ўз тарифларини белгилаш ҳуқуқидан) маҳрум қилувчи тенгсиз шартномалар имзолашга мажбур бўлдилар. Уларга фақат ягона қуйи ставкадан (3-5 фоиз) фойдаланишга рухсат берилди. Бу давлат даромадларининг бир қисмини кўпайтириш учун етарли, аммо янги ривожланаётган саноатни ҳимоя қилиш учун жуда кам эди. Бу фактларнинг энг шармандалиси Хитой биринчи афюн урушидаги мағлубиятдан кейин 1842-йилда имзолаши керак бўлган Нанкин шартномасидир. Аммо Лотин Америкаси давлатлари 1810-1820-йилларда мустақилликка эришгунларича улар билан ҳам тенгсиз шартномалар тузила бошланди. 1820-1850-йилларда яна бир қатор бошқа давлатлар ҳам худди шундай шартномаларни имзолашга мажбур бўлди: Усмонли империяси (Туркиянинг салафи), Форс (ҳозирги Эрон), Сиам (ҳозирги Таиланд) ва ҳатто Япония. Лотин Америкасидаги тенгсиз шартномалар 1870—1880-йилларда ўз муддатини тугатган бўлса, Осиё давлатлари билан тузилган шартномалар 20-асргача давом этган.

Тўғридан-тўғри мустамлака ҳукмронлиги ёки тенгсиз шартномалар натижасида ўз саноатларининг ёш тармоқларини ҳимоя қилиш ва ҳимоя қила олмаслик ўша даврда Осиё ва Лотин Америкаси мамлакатларининг иқтисодий регрессиясига сезиларли даражада таъсир қилди: даромаднинг аҳоли жон бошига салбий ўсиши кузатилди (йилига мос равишда 0,1 ва 0,04 фоиз тарзда).

Ривожланиш чўққиси (1870-1913-йиллар) Капитализм юқорироқ тезликка ўтмоқда: оммавий ишлаб чиқаришнинг бошланиши

Капитализмнинг ривожланиши тахминан 1870-йилларда тезлаша бошлади. 1860—1910-йилларда янги технологик инновациялар кластерлари пайдо бўлди, натижада оғир ва кимё саноати деб аталадиган саноат тармоқлари пайдо бўлди: электр жиҳозлари, ички ёнув двигателлари, синтетик бўёқлар, сунъий ўғитлар ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқариш кабилар. Амалий одамлар томонидан интуиция билан ихтиро қилинган саноат инқилоби технологияларидан фарқли ўлароқ, илмий ва муҳандислик тамойилларини тизимли қўллаш орқали янги технологиялар ишлаб чиқилди. Шундай қилиб, ҳар қандай ихтиро жуда тез такрорланиши ва такомиллаштирилиши мумкин эди. Бундан ташқари, оммавий ишлаб чиқариш тизимининг ихтиро қилиниши билан кўплаб тармоқларда ишлаб чиқариш жараёнида инқилоб содир бўлди. Ҳаракатланувчи конвейр (лентали конвейр) ва алмаштириладиган қисмларнинг жорий этилиши туфайли харажатлар кескин камайди. Бу 1908-йилдан бери тез-тез йўқ қилинганлиги ҳақидаги даъволарга қарамай, бизнинг замонамиздаги асосий (деярли универсал қўлланиладиган) тизимдир.