Текст книги "Иқтисодиёт қандай тузилган"

АҚШда дастлабки муаммоли ипотека кредитлари 50-100 миллиард долларга баҳоланган, миқдор унчалик катта эмас, лекин тизим осонликча қабул қила оладиган даражадан ташқарида эмас (ҳар ҳолда, ўша пайтда кўпчилик шундай даъво қилган эди). Бироқ 2008-йил ёзида инқироз тўлиқ авж олди, Беар Стеарнс ва кейин Леҳманн Бротҳерснинг инвеститсия банклари муваффақиятсизликка учради. Ваҳима бутун дунёни қамраб олди. Молиявий сектордаги энг обрўли одамлар ҳам катта муаммога дуч келишарди, чунки улар жуда катта миқдордаги шубҳали тузилган молиявий маҳсулотларни ишлаб чиқарган ва сотиб олган.

“Кейнс баҳори” ва эркин бозор мафкурасининг куч-қувватга тўлиб қайтиши

Дастлаб, асосий мамлакатларнинг муносабати Буюк депрессиядан кейинги хатти-ҳаракатларидан жуда фарқ қилди. Улар Кейнс макроиқтисодий сиёсатини, яъни катта бюджет тақчиллигига дучор бўлиш маъносида, вазиятни тўғирлаш учун ҳеч бўлмаганда солиқ тушумларининг пасайишига мутаносиб равишда харажатларни қисқартиришдан бош тортиш ва баъзи ҳолларда ҳатто давлат харажатларини кўпайтириш орқали қўлладилар (Хитой бу сиёсатни жуда тажовузкор қўллаган). Буюк Британиянинг Шотландия Роял Банки каби йирик молия институтлари ва АҚШдаги GM ва Chrysler каби саноат фирмалари давлат маблағлари билан курашдилар. Марказий банклар фоиз ставкаларини тарихий энг паст даражага туширди, масалан Англия банки уларни 1694-йилда ташкил топганидан бери энг паст даражага туширди. Фоиз ставкаларини янада пасайтириш мумкин эмаслигини тушуниб, улар пул-кредит сиёсатини миқдорий юмшатиш деб аталадиган фаолият билан шуғулланишди, яъни моҳиятан, марказий банк пулни ҳаводан яратиб, уни иқтисодиётга, асосан, ҳукумат облигацияларини сотиб олиш орқали чиқаради.

Кўп ўтмай, эркин бозор куч-қувватга тўлган ҳолда қайтади. 2010-йилнинг май ойи бурилиш нуқтаси бўлди. Буюк Британияда консерваторлар бошчилигидаги коалицион ҳукуматнинг сайланиши ва ўша ойда Греция учун евро ҳудудини қутқариш дастурининг жорий этилиши эски мувозанатли бюджет доктринасининг қайтишини кўрсатди. Буюк Британия ва ПИГС деб аталадиган давлатлар (Португалия, Италия, Ирландия, Греция ва Испания)3030
  ПИГС – иқтисодий аҳволи ёмон бўлган евро ҳудудига аъзо давлатлар учун қисқартма. Эслатма. бошига.


[Закрыть] харажатларни сезиларли даражада қисқартирган тежамкорлик бюджетини қабул қилдилар.

Республикачиларнинг АҚШдаги Обама маъмуриятига 2011-йилда катта харажатларни қисқартириш дастурини қабул қилиш учун босими муваффақиятли бўлди. 2012-йилги Европа фискал келишувида қайд этилган асосий Европа давлатларида дефицитсиз бюджетнинг нотўғри сиёсатига қайтиш вазиятни янада оғирлаштирди. Бу мамлакатларнинг барчасида, айниқса Буюк Британияда, ўнг қанот сиёсий партиялар ҳатто бюджетни мувозанатлаш аргументини ижтимоий харажатларни сезиларли даражада қисқартириш учун баҳона сифатида ишлатган, яъни ўзларининг узоқ йиллик талабларини оқлаш учун.

Натижалар: йўқолган ўн йилми?

2008-йилги инқироз ҳалокатли таъсир кўрсатди ва охири кўринмас эди. Тўрт йил ўтгач, 2012-йил охирида, ОECД (Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти)3131
  Иқтисодий ҳамкорлик ва ҳамкорлик ташкилоти 1961 йилда ташкил топган бўлиб, Ғарбий Йевропанинг кўпгина мамлакатлари, Туркия, AҚШ ва Канадани ўз ичига олади. 1970-йилларнинг ўрталарига келиб Япония, Финляндия, Aвстралия ва Янги Зеландия қўшилди. 1990-йилларнинг ўрталаридан бошлаб унга Венгрия ва Естония каби бир қанча собиқ социалистик давлатлар ҳамда ривожланаётган баъзи бой давлатлар, Мексика ва Чили киради.


[Закрыть] таркибига кирувчи 34 мамлакатдан 22 тасида жон бошига тўғри келадиган даромад 2007-йилга нисбатан паст бўлиб қолди. Бой мамлакатларнинг париж клуби3232
  Ташкилотнинг бош қароргоҳи Париждаги Чâтеау де ла Муеттеъда жойлашган. Эслатма. бошига.


[Закрыть] (бир неча ривожланаётган мамлакатлар иштирокчилари). Инфляция таъсирини ҳисобга олмаганда, 2012-йилда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот Грецияда 26 фоизга, Ирландияда 12 фоизга, Испанияда 7 фоизга ва Буюк Британияда 6 фоизга 2007-йил даражасидан паст бўлди. Инқироздан бошқа мамлакатларга қараганда яхшироқ тиклангани айтилган АҚШда ҳам 2012-йилда аҳоли жон бошига даромад 2007-йилдаги даражасидан 1,4 фоизга паст эди. Молиявий тежамкорлик шароитида ушбу мамлакатларнинг аксарияти учун иқтисодий тикланиш истиқболлари жуда заиф эди.

Муаммо шундаки, иқтисод турғунлашган ёки ҳатто қисқарган пайтда давлат харажатларини тубдан қисқартириш тикланишни тўхтатмоқда. Биз буни Буюк депрессия даврида аллақачон кўрганмиз. Натижада, ушбу мамлакатларнинг кўпчилиги 2007-йилги3333
  Ёзиш вақтида (яъни 2014 йил январ ойи бошида) 2013 йил учун маълумотлар ҳали мавжуд эмас эди, бироқ 2013 йилнинг учинчи чорагида ОЕCД маълумотларига асосланган вақтинчалик ҳисоб-китоб шуни кўрсатдики, аҳоли жон бошига даромад 2007 йилга нисбатан пастлигича қолмоқда. ОЕCД нинг 34 мамлакати.


[Закрыть] даражага қайтиши учун ўн йилликнинг энг яхши қисмини олиши мумкин. Улар энди 1990-йилларда Япония ва 1980-йилларда Лотин Америкаси бошдан кечирган “йўқотилган ўн йиллик” ўрталарида қолишга қодир.

Сўнгги инқироз бутун дунё бўйлаб 80 миллион янги ишсиз одамни яратганига ишонилади. Испания ва Грецияда ишсизлик инқироздан олдинги тахминан 8 фоиздан 2013-йилнинг ёзида мос равишда 26 ва 28 фоизга кўтарилди. Ёшлар орасидаги ишсизлик даражаси 55 фоиздан ошди. АҚШ ва Буюк Британия каби муаммолар унчалик кескин бўлмаган мамлакатларда ҳам расмий ишсизлик даражаси 8-10 фоизга етган.

Жуда оз ва жуда кечми?

Ислоҳотлар истиқболлари

Инқироз кўламига қарамай, сиёсий ислоҳотлар узоқ вақтга кечиктирилди; инқироз сабаби молия бозорининг ҳаддан ташқари либераллашувида бўлса ҳам, молиявий ислоҳотлар анча юмшоқ бўлиб чиқди ва жуда секин амалга оширилди (улар бир неча йиллардан бери давом этмоқда, АҚШ банклари эса Янги келишувнинг янада қаттиқроқ молиявий ислоҳотлари билан шуғулланиш учун фақат бир йил бор эди). Савдо каби молия соҳалари ҳам мавжуд жуда мураккаб молиявий маҳсулотлар учун, ҳатто юмшоқ ва секин ислоҳотлар ҳали бошланмаган. Албатта, бу тенденцияни орқага қайтариш мумкин. АҚШ ва Швециядаги Буюк депрессиядан кейин ҳам ислоҳотлар бир неча йиллик иқтисодий таназзул ва маҳрумликдан кейингина амалга оширила бошланди. Дарҳақиқат, Нидерландия, Франция ва Грециядаги сайловчилар 2012-йилнинг баҳорида шафқатсиз иқтисодиёт тарафдорлари бўлган партияларга қарши овоз берган бўлса, 2013-йилда италияликлар ҳам худди шундай қилган. Европа Иттифоқи кўпчилик тасаввур қилганидан бироз қаттиқроқ бўлган баъзи молиявий қоидаларни ўрнатди (масалан, молиявий операцияларга солиқ, молия секторидаги бонусларга чеклов). Кўпинча ўта бойлар бошпанаси сифатида кўрилган Швейцария 2013-йилда бизнеси ўртача ишлаган раҳбарларга катта миқдорда пул тўлашни ноқонуний деб белгилаган қонунни қабул қилди. Молиявий ислоҳот бўйича ҳали кўп ишлар қилиниши керак бўлса-да, инқирозгача бундай ривожланиш имконсиз деб ҳисобланган.

4. ЮЗЛАБ ГУЛЛАР ОЧИЛСИН.
ИҚТИСОДИЁТНИ ҚАНДАЙ “ЯРАТИШ” МУМКИН

Харидор исталган рангдаги автомобилни олиши мумкин. Бу ранг қора бўлиши шарти билан.

Генри Форд

Юзлаб гуллар очилсин, юзта мактаб мусобақалашсин.

Мао Цзедун

Ҳаммасини бошқариш учун битта узукми?

Иқтисодиётга ёндашувларнинг хилма-хиллиги

Аксарият иқтисодчилар барчани ишонтиришга уринаётганларидан фарқли ўлароқ, иқтисодиётнинг фақат битта неоклассик йўналишигина мавжуд эмас. Ушбу бобда мен сизни камида яна тўққизта йўналиш ёки мактаблар билан таништираман. Бироқ бу мактабларни ўзаро бир – бирига душман деб ҳисоблаш мумкин эмас, улар орасидаги чегаралар, аслида, бир оз хиралашган.

Шуни тушуниш муҳимки, иқтисодиёт учун турли хил концептуал моделлар ва тушунтиришлар мавжуд ёки, агар хоҳласангиз, иқтисодни "ҳосил қилиш" мумкин. Ва уларнинг ҳеч бири устунликка даъво қилишга ёки монополияга даъво қилишга ҳақли эмас. Бунинг сабабларидан бири назариянинг ўзига хослигидир. Барча назариялар, жумладан, физика каби табиий фанлар ҳам мавҳум тушунчаларни ҳисобга олиши шарт ва шунинг учун реал оламнинг мураккаб тузилишининг барча томонларини қамраб ололмайди.

Бу шуни англатадики, ҳеч бир назария ҳамма нарсани тушунтира олмайди. Ҳар бирининг кучли ва заиф томонлари бор, у нимани таъкидлагани ва эътиборсиз қолдиргани, турли нарсаларни қандай тушунтираётгани ва улар ўртасидаги муносабатларни таҳлил қилади. Ҳамма нарсани бошқалардан кўра яхшироқ тушунтира оладиган ёки “барчасини бошқарадиган ягона узук” йўқ (“Узуклар ҳукмдори” нинг мухлиси гап нима ҳақида эканлигини тушунади). Бунга шуни қўшимча қилиш керакки, табиатшунослар ўрганадиган фанлардан фарқли ўлароқ, одамлар ирода ва тасаввурга эга. Улар ташқи шароитларга шунчаки муносабат билдирмайдилар, балки утопияни тасаввур қилиб, бошқаларни ишонтириш ва жамиятни турли йўллар билан ташкил қилиш орқали ана шу шароитларни ўзгартиришга ҳаракат қиладилар ва буни кўпинча муваффақиятли амалга оширадилар. Карл Маркс таъкидлаганидек, “Халқ ўз тарихини ўзи яратади”.3434
  Бироқ у дарҳол "улар буни ўзлари танламаган шароитларда қилишади", деб қўшиб қўйди ва биз ўз муҳитимизни ўзгартираётганимизни, лекин айни пайтда ўзимиз ҳам унинг маҳсулотимиз эканлигимизни таъкидлади.


[Закрыть] Объекти одамлар бўлган ҳар қандай фаннинг башорат қилиш қобилияти жуда оддий. Табиий фанлардан фарқли ўлароқ, иқтисод қиймат мулоҳазаларини ўз ичига олади, гарчи кўплаб нео классик олимлар сизга фанни қиймат ҳукмларидан холи деб айтишса-да.

Кейинги бобларда мен сизга қандай қилиб техник принциплар ва қуруқ рақамлар ортида турли хил қадр-қимматли мулоҳазалар ётганини кўрсатаман, масалан: яхши ҳаёт нима, озчиликнинг фикри қандай ҳисобга олиниши керак, ижтимоий такомиллаштириш қандай белгиланиши керак. Ниҳоят, қандай бўлишидан қатъи назар, "юқори яхшиликка" эришишнинг усуллари ахлоқий жиҳатдан мақбулдир.

Агар бирор назария баъзи сиёсий ёки ахлоқий тамойиллар нуқтаи назаридан тўғрироқ кўринса, бу уни бошқа жиҳатларда ҳам худди шундай деб ҳисоблаш мумкин дегани эмас.

Коктейллар ёки бутун бар?

Ушбу бобни қандай ўқиш керак

Ҳозир сизни турли иқтисод мактаблари билан таништириш учун қулай вақт бўлса-да, мен биламанки, сиздан кутилмаганда ўн хил турдаги музқаймоқни татиб кўришни сўрашса, бу сизни чалкаштириб юбориши мумкин эди.

Кўп жиҳатдан, мен ҳикоямни соддалаштираман, лекин баъзи ўқувчиларга ҳали ҳам жуда мураккабдек туюлиши мумкин. Уларга ёрдам бериш учун мен ҳар бир мактаб тавсифини қисқа, бир жумладан иборат хулоса билан сўзлаб бераман. Албатта, бу хулосалар жуда содда бўлади, лекин ҳеч бўлмаганда улар харитасиз ёки, аниқроғи, смартфонсиз янги шаҳарга борганингизда пайдо бўладиган қўрқувни енгишга ёрдам беради. Ҳатто бир нечта мактаблар мавжудлигини билишга тайёр бўлганлар учун ҳам, тўққизтаси жуда кўпдек туюлиши мумкин. Розиман. Бундай китобхонлар учун қуйидаги қутида мен иккитадан тўрттагача мактабдан ташкил топган бир нечта "коктейл" тайёрладим, уларнинг ҳар бири аниқ масалаларни тўлиқ қамраб олади. Ушбу "коктейлларнинг" баъзилари, масалан, КлМШ ёки КЛК, жуда кўп Табаско соуси3535
  Табаско – бу Қонли Мери коктейлининг муҳим таркибий қисми бўлган қайин қалампири, сирка ва туздан тайёрланган иссиқ соус. Еслатма. бошига.


[Закрыть] билан “Қонли Мери” (коктейл номи) каби бўлади, чунки мактаблар ўртасида фарқлар мавжуд. Бошқалар, масалан, МДКИ ёки КлМДШ, бир-бирини тўлдирадиган турли хил таъмлар билан “Плантаторча Пунш”3636
  Рум, лимон шарбати, шакар, сув ёки сода пунч. Еслатма. бошига.


[Закрыть] каби таъмга эга бўлиши мумкин. Умид қиламанки, бир ёки иккита коктейлни татиб кўрганингиздан сўнг, бардаги қолган ичимликларга ҳурмат кўрсатишингиз мумкин. Аммо уларнинг барчасини синаб кўришни истамасангиз ҳам, камида иккитасини татиб кўрсангиз, иқтисодни “ясаш”нинг бир нечта йўллари борлигини аллақачон тушуниб оласиз.

"Иқтисодий коктейллар"

А, Б, Д, И, К, Кл, М, Н ва Ш таркибий қисмлари Австрия мактаби, хулқ-атвор (Бихевиоризм), ривожланиш (девелопменталистик), институционал, кейинча, классик, марксистик, неоклассик ва шумпетер мактаблари.

• Капитализмнинг аҳамияти ва ҳаётийлиги ҳақидаги турли қарашларни билиш учун КлМШни олинг.

• Инсоннинг турли таърифларини ўрганиш учун НАБни ичинг.

• Гуруҳлар ва айниқса, синфлар назарий жиҳатдан қандай аниқланганлигини тушунмоқчи бўлсангиз, КМ-Кни олинг.

• Иқтисодий тизимларни фақатгина уларнинг таркибий қисмларини эмас, балки бир бутун сифатида тушуниш учун КлМКИни олинг.

• Агар сиз одамлар ва жамиятнинг ўзаро таъсирини ўрганишга қизиқсангиз, АНИБ – сиз учун.

• Эркин бозорни ҳимоя қилишнинг турли усуллари ҳақида билиш учун КлАНни танланг.

• Агар сиз нега давлат аралашуви баъзан зарурлигини тушунмоқчи бўлсангиз, ичимлигингиз – НДК.

• Иқтисодиёт учун бозорлардан кўра нима

муҳимроқ эканини билиш учун МИБни олинг.

• Технологиялар қандай ривожланаётгани ва унумдорлик ортиб бораётганини тушунмоқчи бўлсангиз, КлМДШ – сиз учун.

• Агар сиз корпорациялар нима учун мавжудлиги ва улар қандай ишлашини билишга қизиқсангиз, ШИБни синаб кўришни тавсия қиламан.

• Ишсизлик ва рецессия ҳақидаги мунозарани чуқурлаштириш учун КлК ни олинг.

Соғлиқни сақлаш бўйича огоҳлантириш: ҳеч қачон битта таркибли ичимликни ичманг, чунки бу туннел кўриш, такаббурлик ва ҳатто мия ўлимига олиб келиши мумкин.

Классик мактаб

Бозор рақобат билан барча ишлаб чиқарувчиларни ҳушёр ҳолатда ушлаб туради, шунинг учун уни тинч қўйинг.

Бугунги кунда неоклассик мактаб ҳукмронлик қилмоқда. Сиз тахмин қилганингиздек, классик иқтисод неоклассик иқтисоддан олдин пайдо бўлган (гарчанд, марксистик мактаб ўзини классик иқтисоднинг давомчиси деб даъво қилишга тенг ҳуқуққа эга, сабабини қуйида тушунтираман). Классик иқтисод мактаби, аниқроғи, классик сиёсий иқтисод мактаби, ўша пайтдаги ном билан ХVIII аср охирида вужудга келди ва ХIХ аср охиригача ҳукмронлик қилди. Унинг асосчиси – Адам Смит. Биз бу ҳақда аллақачон гаплашдик. Смит ғоялари 19-аср бошларида учта замондоши: Девид Рикардо (1772–1823), Жан-Батист Сэя (1767–1832) ва Роберт Мальтус (1766–1834) томонидан янада ривожлантирилди.

Кўринмас қўл, Сэя қонуни ва эркин савдо:

классик мактабнинг асосий далиллари

Классик мактабга кўра, алоҳида хўжалик юритувчи субъектларнинг шахсий манфаатларини қондиришга интилиш максимал миллий бойликни яратиш шаклида жамият учун фойдали натижага олиб келади. Ушбу парадоксал натижа бозордаги рақобатнинг кучлилиги туфайли мумкин бўлди. Даромад олишга уринишда ишлаб чиқарувчилар арзонроқ ва сифатли маҳсулотларни етказиб беришга интиладилар, натижада уларни энг кам харажат эвазига ишлаб чиқарадилар ва шу билан маълум бир мамлакатнинг умумий ишлаб чиқариш ҳажмини оширадилар. Бу ғоя кўринмас қўл номи билан танилган ва эҳтимол иқтисоддаги энг таъсирли метафорага айланган, гарчи Смитнинг ўзи буни "Халқлар бойлиги" асарида фақат бир марта ишлатган ва унинг назариясидаги муҳим ролини тан олмаган.3737
  Смит, аксарият классик иқтисодчилардан фарқли ўлароқ, одамларда ўз манфаатларидан ташқари, эмпатия, иштиёқ ва ижтимоий меъёрларга риоя қилиш каби мотивлар борлигини биларди. Бу мотивлар “Халқлар бойлиги”га қўшимча китоб бўлган “Aхлоқий ҳис-туйғулар назарияси”нинг асосий объекти эди.


[Закрыть] Аксарият классик иқтисодчилар Сэя қонуни деб аталадиган қонунга ишонишган, унга кўра, таклиф ўз талабини яратади. Унинг асосланиши шундан иборат эдики, ҳар бир иқтисодий фаолият маҳсулот қийматига эквивалент даромад (иш ҳақи, фойда ва ҳоказо) олиб келади. Шундай қилиб, уларнинг фикрига кўра, талаб йўқлиги сабабли рецессия бўлиши мумкин эмас. Ҳар қандай турғунлик ташқи омиллар, масалан, уруш ёки йирик банкнинг муваффақиятсизлиги туфайли юзага келади. Бозор ўз-ўзидан рецессияни келтириб чиқара олмагани учун ҳукуматнинг унга қарши курашишга уринишлари, айтайлик, атайлаб танқис молиялаштириш орқали, табиий тартибни бузиш сифатида қораланади.

Бинобарин, камайтириш ёки юмшатиш мумкин бўлган барча иқтисодий таназзуллар, аксинча, классик иқтисоднинг ҳукмронлиги даврида узоқ давом этган. Классик мактаб ҳукумат томонидан эркин бозорни чеклаш, масалан, протекционизм ёки тартибга солиш орқали ҳар қандай уринишларини рад этди. Рикардо қиёсий устунлик назарияси деб номланувчи халқаро савдога янги ёндашувни ишлаб чиқди, бу эса эркин савдони қўллаб-қувватлашда давом этди. Унинг назарияси шуни кўрсатдики, маълум шароитларда, ҳатто бир мамлакат барча маҳсулотлар учун ишлаб чиқариш харажатлари бошқасига қараганда юқори бўлса ҳам, улар ўртасидаги эркин савдо иккаласига ҳам ўз маҳсулотларини максимал даражада оширишга имкон беради. Бунга ҳар бир мамлакат қиёсий таннарх устунлигига эга бўлган маҳсулот турларини ишлаб чиқаришга ихтисослаш ва кейинчалик уларни экспорт қилиш орқали эришиш мумкин. Бу шуни англатадики, меҳнат унумдорлиги юқори бўлган мамлакат, бошқа мамлакатга нисбатан иқтисодий устунликка эга бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқариши керак; унумдорлиги паст бўлган мамлакат эса, ўз таннархини йўқотиш бошқаларга қараганда нисбатан камроқ бўлган мамлакатларга ихтисослашиши керак.3838
  Шундай қилиб, бу ерда "қиёслаш" сўзи давлат потенциал ишлаб чиқаришга қодир бўлган маҳсулотлар ўртасидаги таққослашни англатади. Мамлакатлардан бирининг маҳсулот ишлаб чиқаришда бошқасига қараганда самаралироқ бўлиши эҳтимоли аллақачон “афзаллик” сўзида ўз ифодасини топган. Сиз назарияни "Ёмон самарияликлар" китобимнинг 3-бобида батафсил ўқишингиз мумкин.


[Закрыть]

Классик мактаб капиталистик иқтисодиётни Рикардо таъбири билан айтганда, “жамиятнинг уч табақаси”: капиталистлар, ишчилар ва ер эгаларидан ташкил топган иқтисодиёт сифатида кўради. Бу мактаб тарафдорлари, айниқса, Рикардонинг ўзи шуни таъкидладики, узоқ муддатда капиталистик синф миллий даромаднинг (яъни фойданинг) энг катта қисмини олишидан ҳамма манфаатдор, чунки унинг ўзи сармоя киритади ва иқтисодий ўсишни яратади. Ишчилар синфи жамғариш ва сармоя киритиш учун жуда камбағал, ер эгалари эса ўз даромадларини (ижарасини) хизматчиларни ёллаш каби “маҳсулсиз” чиқиндилар учун ишлатади. Рикардо ва унинг издошлари Буюк Британия аҳолисининг кўпайиши ҳар доимгидан ҳам паст сифатли ерларни етиштиришга ва унумдор ерлар ижарасини доимий равишда оширишга мажбур қилди, деб таъкидладилар. Натижада, фойда улуши аста-секин камайиб, инвестиция ва ўсишга таҳдид солмоқда. Рикардо ғалла ишлаб чиқарувчиларни ҳимоя қилишни (ўша пайтдаги Буюк Британиянинг "Маккажўхори қонунлари") олиб ташлашни ва унумдор ерлар мавжуд бўлган мамлакатлардан арзонроқ озиқ-овқат олиб келишни тавсия қилди, шунда ишлаб чиқариш рентабеллиги, демак, иқтисодиётнинг сармоя киритиш ва ўсиш қобилияти сақланиб қолиши учун.

Синфий таҳлил ва қиёсий устунлик:

классик мактабнинг бугунги кундаги долзарблиги

Классик мактаб эски мактабларга мансуб бўлса-да, бугунги кунда тарафдорлари кам, унинг тамойиллари ҳозирда ҳам долзарблигича қолмоқда.

Иқтисодиётни алоҳида фуқаролардан эмас, балки синфлардан шакллантириш тамойили инсоннинг хулқ-атвори, унинг ишлаб чиқариш тизимидаги ўрнига қанчалик боғлиқлигини кўришга имкон беради. Маркетологлар ўз стратегияларини ишлаб чиқишда ҳали ҳам синф тоифаларига мурожаат қилишлари, бу ҳали ҳам жуда долзарб мезон эканлигини кўрсатади, гарчи кўпчилик иқтисодчи олимлар бу концепциядан фойдаланмаслиги ёки, унинг мавжудлигини фаол равишда инкор этиши мумкин. Рикардонинг қиёсий устунлик назарияси, гарчи ўзининг статик табиати ва технологик ривожланишнинг доимий даражаси туфайли анча чекланган бўлса ҳам, халқаро савдонинг энг яхши назарияларидан бири ҳисобланади.

Бу неоклассик версиядан кўра ҳақиқатга яқинроқ, ҳозирда ҳукмронлик қилаётган Хекшер-Олин-Самуэлсон (ҲОС)3939
  Назария ушбу ғояни ишлаб чиққан икки швед иқтисодчиси Эли Хекшер ва Бертил Олин ва уни такомиллаштирган америкалик иқтисодчи (ва ХХ асрнинг энг машҳур иқтисодиёт дарслиги муаллифи) Пол Самуелсон шарафига номланган.


[Закрыть] назариясидир. ҲОС назарияси барча мамлакатлар технологик ва ташкилий жиҳатдан ҳар қандай маҳсулотни ишлаб чиқаришга қодирлигини назарда тутади.

Улар фақат ихтисослашишни танлайдилар, чунки турли маҳсулотлар турли хил меҳнат ва капитал комбинациясини талаб қилади, уларнинг таклифи ҳамма жойда бир хил эмас. Бу тахмин ҳақиқатга тўғри келмайдиган хулосаларга олиб келади. Масалан, агар Гватемала БМW автомобилларини ишлаб чиқармаса, бу ишлаб чиқара олмагани учун эмас, балки у учун иқтисодий жиҳатдан фойдали бўлмагани учун, чунки автомобил ишлаб чиқариш катта капитал ва ишчи кучи талаб қилади, Гватемаладаги вазият эса бунинг тескариси.

Баъзан нотўғри, баъзан эскирган:

классик мактабнинг чекловлари

Классик мактабнинг баъзи назариялари шунчаки нотўғри эди. Унинг Сэя қонунига содиқлиги унинг макроиқтисодий муаммоларни (иқтисодиётнинг умумий соғлиғига таъсир қиладиган, масалан, турғунлик ёки ишсизлик) бартараф эта олмаслигига олиб келди. Микроиқтисодий даражадаги бозорнинг классик назарияси (аниқ, алоҳида иқтисодий агентлар даражасида) ҳам кескин чекланган эди. Бозорда тўлиқ эркин рақобат нима учун ижтимоий кутилган натижаларни бермаслигини тушунтиришда назарий воситалар мавжуд эмас эди.

Классик мактабнинг баъзи назариялари, ҳатто мантиқан тўғри бўлганлари ҳам, бугунги кунда унчалик қўлланилмайди, чунки улар бизникидан жуда фарқ қиладиган дунё учун ишлаб чиқилган. Кўпгина "темир" қонунлар бундай бўлишни тўхтатди. Масалан, классик иқтисодчилар аҳолининг ўсиши қишлоқ хўжалиги ерларини ижарага олиш нархини оширади ва саноат фойдасини инвеститсиялар тўхтаб қоладиган даражада камайтиради, деб ҳисоблашган. Аммо улар озиқ-овқат ишлаб чиқариш ва туғилишни назорат қилиш соҳасида қанчалик технология ривожланишини билишмаган (ва улар қаердан ҳам билишар эди?!).

Неоклассик мактаб

Одамлар нима қилаётганларини билишади, шунинг учун уларни тинч қўйинг. Бозорлар муваффақиятсизликка учраган ҳоллар бундан мустасно. Неоклассик мактаб 1870-йилларда Уилям Жевонс (1835-1882) ва Лéон Валрас (1834-1910) асарларидан келиб чиққан. 1890-йилда Алфред Маршаллнинг “Иқтисодиёт тамойиллари” асари нашр этилгандан сўнг, жамиятда неоклассик мактаб кучли ўрин эгаллади. Маршалл даврида неоклассик иқтисодчилар фан номини анъанавий сиёсий иқтисоддан иқтисодий назарияга ўзгартиришга муваффақ бўлишди. Бу шуни кўрсатдики, неоклассик мактаб ўз таҳлилини сиёсий (ва шунинг учун ахлоқий) омиллардан, шу жумладан субъектив баҳолардан холи бўлган соф фан бўлишини хоҳлайди.

Талаб омиллари, шахслар ва айирбошлаш:

классик мактабдан фарқлари

Неоклассик мактаб ўзини классик мактабнинг интеллектуал меросхўри деб даъво қилди, аммо ўзининг ўзига хослигини ҳис қилиш учун "нео" олд қўшимчасини қўшди. Асосий фарқлар қуйидагилардан иборат: неоклассик мактаб товар қийматини аниқлашда талабнинг (харидорлар томонидан маҳсулотларни субъектив баҳолашидан келиб чиққан) ролини таъкидлайди. Классик иқтисодчилар маҳсулот таннархи, таклиф омиллари, яъни уни ишлаб чиқариш таннархи билан белгиланади, деб ҳисоблашган. Улар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақтини ўлчайдилар, бу ёндашув қийматнинг меҳнат назарияси деб номланади. Неоклассик иқтисод шуни таъкидладики, маҳсулотнинг қиймати (бу ерда нарх деб аталади) маҳсулотнинг потенциал харидорларга қанчалик зарурлигига ҳам боғлиқ; бирор нарса ишлаб чиқариш қийин бўлиши унинг қимматроқ эканлигини англатмайди.

Маршалл бу фикрни қисқа муддатда нархни белгилашда талаб шартлари кўпроқ аҳамиятга эга эканлигини таъкидлаганча аниқлади. Узоқ муддатда таъминот омиллари муҳимроқ бўлса, таклифни ўзгартириш мумкин бўлмаганда, кўпроқ (ёки камроқ) маҳсулот ишлаб чиқариш учун ишлаб чиқариш объектларига кўпроқ инвестициялар киритилиши (ёки капитални олиб қўйилиши мумкин) бўлганда, талаб ортиб кетган (ёки камайган).

Мактаб иқтисодиётни классик мактабдаги каби синфлар эмас, балки онгли ва худбин шахслар йиғиндиси сифатида кўрди. Индивид, неоклассик иқтисодга кўра, бир томонлама мавжудот бўлиб, одатда тор маълум моддий шароитларда завқни (фойдалиликни) максимал даражада оширишга ва оғриқни (ноқулайликни) камайтиришга қаратилган "завқ машинаси" деб аталади. 5-бобда билиб олганингиздек, бу неоклассик иқтисоднинг тушунтириш кучини кескин чеклайди.

Неоклассик мактаб ўз эътиборини ишлаб чиқаришдан истеъмол ва айирбошлашга қаратди. Классик мактаб, хусусан Адам Смит нуқтаи назаридан ишлаб чиқариш иқтисодий тизимнинг марказида эди. 2-бобда кўрганимиздек, Смитни ишлаб чиқаришни ташкил этишдаги ўзгаришлар иқтисодиётни қандай ўзгартириши ҳақидаги савол жуда қизиқтирди.

Унинг тарихга бўлган қарашларига кўра, жамиятлар ишлаб чиқаришнинг ҳукмрон шакли: овчилик, чорвачилик, деҳқончилик ва савдога мос равишда босқичма-босқич ривожланади (бу ғояни Карл Маркс янада ривожлантирди, бу ҳақда кейинроқ тўхталиб ўтамиз). Бундан фарқли равишда, неоклассик мактаб иқтисодий тизимни моҳиятан товар айирбошлаш тармоғи сифатида қараган, фақат "суверен" истеъмолчилар томонидан бошқарилади. Мавжуд ишлаб чиқариш жараёнлари қандай ташкил этилганлиги ва улар қандай ўзгарганлиги ҳақида фақат кичик баҳслар мавжуд эди.

Худбин шахслар ва ўз-ўзини мувозанатлаш озорлари:

классик мактабга ўхшашликлар

Бу фарқларга қарамай, неоклассик мактаб классик мактабдан иккита асосий ғояни мерос қилиб олди ва ишлаб чиқди. Биринчиси, хўжалик субъектлари шахсий манфаатлар асосида ҳаракат қилади ва бозордаги рақобат уларнинг ҳаракатлари биргаликда жамият учун қулай оқибатларга олиб келишини таъминлайди, деган ишонч.

Иккинчи ғоя шундан иборатки, капитализм ёки аниқроғи, бозор иқтисодиёти, бу мактаб тарафдорлари уни аташни афзал кўрган мувозанатга қайтиш тенденциясига эга бўлганлиги сабабли ёлғиз қолган тизимдир. Неоклассик мактабнинг бозор ишига аралашмаслик ҳақидаги постулати 20-аср бошидаги муҳим назарий ишланмаларда янада ривожланиб, ижтимоий тараққиётни холисона баҳолаш имконини беришга қаратилган. Вильфредо Парето (1848-1923) таъкидлаганидек, агар биз ҳар бир мустақил шахснинг ҳуқуқини ҳурмат қилсак, ижтимоий ўзгаришларни фақат баъзи одамларга фойда келтирмасдан, бошқаларга зарар етказмаса, яхшиланиш деб ҳисоблашимиз керак. "Буюк яхшилик" учун бошқа қурбонлар бўлмаслиги керак. Ушбу тамойил Парето мезони деб аталди ва бугунги кунда неоклассик иқтисодий назариянинг ижтимоий такомиллашувига оид барча мулоҳазалар учун асос бўлиб хизмат қилади. Ҳақиқий ҳаётда, афсуски, ҳеч кимга зарар келтирмайдиган жуда кам ўзгаришлар бўлиши мумкин. Шундай қилиб, Парето мезони аслида жорий вазиятни сақлаб қолиш ва аралашмаслик рецептига айланади. Унинг қабул қилиниши неоклассик мактабга жуда кучли консерватив тарафкашликни беради.

Эркин бозорга қарши инқилоб:

бозор муваффақиятсизлиги ёндашуви

1920 ва 1930-йиллардаги иккита назарий ишланма неоклассик иқтисод ва эркин бозор тарғиботи ўртасидаги ажралмас бўлиб кўринган боғлиқликни йўқ қилди. Бу воқеалардан сўнг неоклассик мактабни эркин бозор иқтисодиёти билан тенглаштиришнинг иложи бўлмади, чунки баъзи одамлар ҳали ҳам хато қиладилар. Улардан энг муҳими 1920-йилларда Кембриж профессори Артур Пигу томонидан фаровонлик иқтисодиёти ёки бозор муваффақиятсизлиги назариясининг ривожланиши эди.

Пигунинг таъкидлашича, баъзи ҳолларда бозор нархлари ҳақиқий ижтимоий харажатлар ва имтиёзларни акс эттирмайди. Масалан, завод ҳаво ва сувни ифлослантиради, чунки улар бозор қийматига эга эмас ва шунинг учун уларни бепул маҳсулот сифатида кўриш мумкин. Аммо ифлосланишнинг бундай "ортиқча ишлаб чиқарилиши" натижасида атроф-муҳит вайрон бўлади ва жамият зарар кўради. Афсуски, баъзи иқтисодий фаолиятнинг оқибатлари бозор қийматига эга эмас ва шунинг учун иқтисодий қарорларда ўз аксини топмайди ва бу ташқи таъсир деб аталадиган ҳодиса. Бундай ҳолда, ҳукумат асосли равишда заводни атроф-муҳитга камроқ зарар етказиши, яъни махсус солиқлар ёки қоидалар (масалан, ортиқча оқава сувларни оқизиш учун жарималар) билан салбий ташқи таъсирни яратиши мумкин. Бироқ баъзи фаолиятлар ижобий ташқи таъсирга эга, масалан, компаниянинг тадқиқот ва ишланмалардаги муваффақияти (НИР).

Бошқа одамлар фойдаланиши мумкин бўлган янги билимлар орқали НИР, ушбу ишланмани амалга оширувчи компания олганидан кўра кўпроқ қиймат яратади. Бундай ҳолда, ҳукумат илмий-тадқиқот ишлари билан шуғулланувчиларга унинг кенгайишини рағбатлантириш учун субсидиялар тўлаш ҳуқуқига эга.

Кейинчалик, Пигунинг ташқи таъсирига бошқа турдаги бозор муваффақиятсизликлари қўшилди, мен уларни 11-бобда муҳокама қиламан.

Камроқ аҳамиятли, аммо жуда муҳим қўшимча 1930-йилда пайдо бўлди ва компенсация принципи деб номланди, унга кўра ўзгариш Парето мезонини бузса ҳам (яъни кимгадир зарар етказса) ижтимоий яхшиланиш, деб ҳисобланиши мумкин. Барча томонлар учун умумий фойда етарли, шунинг учун сиз ютқазганларнинг йўқотишларини қоплашингиз ва барибир фойда олишингиз мумкин. Баъзи одамларга зарар етказиши мумкин бўлган (лекин уларнинг йўқотишларини тўлиқ қоплайдиган) ўзгаришларни тасдиқлашга рухсат бериш орқали компенсация принципи неоклассик иқтисодчиларга Парето мезонининг ўта консерватив тарафкашлигидан қочиш имконини берди. Табиийки, компенсация ҳақиқатда жуда камдан-кам ҳолларда амалга оширилади.4040
  Бу автомобил ёки тўқимачилик саноати каби америкалик ишчиларга зарар етказиши мумкин бўлса-да, кўплаб неоклассик иқтисодчилар НAФТA имзоланишини қўллаб-қувватладилар – AҚШнинг Мексика ва Канада билан эркин савдо шартномаси – савдони кенгайтиришнинг миллий фойдалари деган асосда савдолар бу (ва бошқа) зиён кўрганлар учун компенсация даражасидан анча ошиб кетади. Aфсуски, иккинчиси ҳеч қачон йўқотишларини тўлиқ тиклай олмади, шунинг учун натижани Парето яхшиланиши деб аташ мумкин эмас.


[Закрыть]

Аксилинқилоб: эркин бозорнинг қайта туғилиш тушунчалари

Ушбу ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда, неоклассик мактаб энди эркин бозор сиёсатига содиқ қолиш учун ҳеч қандай асосга эга эмас. Дарҳақиқат, 1930 ва 1970-йиллар оралиғида кўплаб неоклассик иқтисодчилар эркин сотувчилар бўлмаган. Неоклассик тарафдорларнинг аксарияти эркин бозорни қўллаб-қувватлаётган ҳозирги вазият, аслида эркин бозор чегараларини белгиловчи назарияларнинг йўқлиги ёки сифатсизлигидан кўра, неоклассик иқтисодиёт мактаби доирасида 1980-йилларда бошланган сиёсий мафкуранинг ўзгариши билан боғлиқ.

Ҳар ҳолда, эркин бозор сиёсатини рад этувчи неоклассик иқтисодчилар арсенали 1980-йиллардан бошлаб, ахборот иқтисодиёти концепцияси яратилиши туфайли сезиларли даражада кенгайди (муаллифлар: Жозеф Стиглиц, Жорж Акерлоф, Майкл Спенс ва уларнинг издошлари). Ахборот иқтисодиёти нима учун ассиметрик маълумотлар бозор алмашинувининг бир томони бошқаси билмайдиган нарсани билса, бозорнинг муваффақиятсизликларига ва ҳатто уларнинг қулашига олиб келишини тушунтиради.

Бироқ 1980-йиллардан бошлаб, кўплаб неоклассик тарафдорлари бозордаги муваффақиятсизликлар эҳтимолини умуман инкор этадиган назарияларни ишлаб чиқдилар. Масалан, макроиқтисодиётдаги рационал кутишлар назарияси ёки молиявий иқтисодиётдаги самарали бозор гипотезаси, асосан, одамлар нима қилаётганларини билишади, шунинг учун ҳукумат уларнинг ҳаётига аралашмаслиги керак ёки техник атамалар билан айтганда, бозор иштирокчиларининг ақли ҳуши жойида, шунинг учун унинг фаолияти самарали бўлади.

Шу билан бирга, ҳукуматнинг самарасиз аралашуви ҳақидаги аргумент пайдо бўлди. Бу даъво бозордаги муваффақиятсизликнинг ўзи давлат аралашувини оқлай олмайди, чунки ҳукуматнинг ҳаракати бозор фаолиятидан ҳам кам самаралироқ бўлиши мумкин (бу ҳақда батафсил маълумот учун 11-бобга қаранг).

Аниқлик ва кўп қирралилик:

неоклассик мактабнинг кучли томонлари

Неоклассик мактаб бир қатор ўзига хос афзалликларга эга. Унинг ҳодисаларни шахслар даражасига қадар соддалаштиришга бўлган талаби унга юқори даражадаги аниқлик ва мантиқий равшанлик беради. Бундан ташқари, у жуда кўп қиррали. "Ўнг" марксист ёки "чап" австриялик бўлиш жуда қийин бўлиб туюлиши мумкин, аммо Жозеф Стиглиц ва Пол Кругман каби "чап" ва "ўнг", Жеймс Бюкенан ва Гари Беккер каби неоклассик иқтисодчилар кўп.

Озгина бўрттириб айтсам, агар сиз етарлича ақлли бўлсангиз, неоклассик назариядан ҳар қандай давлат сиёсатини, ҳар қандай корпоратив стратегияни ва ҳар қандай шахснинг ҳаракатларини асослаш учун фойдаланишингиз мумкин.

Ҳақиқий бўлмаган шахслар, жорий вазиятни ҳаддан ташқари маъқуллаш ва ишлаб чиқаришни эътиборсиз қолдириш: неоклассик мактабнинг чегаралари

Неоклассик мактаб – одамларнинг (индивидуалларнинг) худбин ва оқилона эканлигига жуда қаттиқ ишонганлиги учун танқид қилинди. Бироқ ўз сафдошларини танаси билан ўқдан ҳимоя қилган аскарлар, чексиз молиявий кўтарилиш ҳақидаги эртакга ишонган олий маълумотли банкирлар ва иқтисодчиларгача (бу 2008-йилгача бўлган) бундай эмаслигини ҳаддан ташқари кўп исботлайди. (Бу ҳақда 5-бобда кўпроқ ўқинг.)

Неоклассик иқтисод жуда кўп жорий вазият фойдасига эди. У шахсий танлов муаммосини таҳлил қилар экан, у жамиятнинг ижтимоий тузилишини ёки пул ва ҳокимиятни тақсимлашни табиий деб ҳисоблади. Бу неоклассик мактабни фақат шахсий танловнинг асосий ижтимоий ўзгаришларсиз мумкин бўлган вариантларини кўриб чиқишга олиб келди. Мисол учун, кўплаб неоклассик иқтисодчилар, ҳатто "либерал" Пол Кругман ҳам, паст маошли фабрика ишларини танқид қилмаслик кераклигини таъкидладилар, чунки танлов учун умуман бўш иш ўринлари бўлмаслиги мумкин. Агар жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий тузилишини берилган нарса сифатида оладиган бўлсак, бу тўғри бўлади. Бироқ тузилманинг ўзини ўзгартиришга тайёр бўлганимиздан сўнг, кам маошли ишларга кўплаб муқобиллар бўлади. Ишчиларнинг ҳуқуқларини кенгайтирувчи янги меҳнат қонунлари, фабрикаларга арзон ишчи кучи оқимини камайтирадиган ер ислоҳоти (чунки кўпроқ одамлар қишлоқда қолади) ёки юқори малакали ишчилар учун иш ўринлари яратадиган саноат сиёсати билан одамлар орасида, кам иш ҳақили иш ва унинг бутунлай йўқлигидан кўра, паст ва юқори маошли ишлар ўртасида танлов бўлади. Неоклассик мактабнинг асосий эътибори айирбошлаш ва истеъмолга қаратилган бўлиб, бу уни ишлаб чиқариш соҳасини – иқтисодиётнинг катта (ва бошқа кўплаб мактабларнинг фикрига кўра, энг муҳими) қисмини эътиборсиз қолдиришга олиб келади. Ушбу камчиликни шарҳлар экан, институционал иқтисодчи Роналд Коуз 1992-йилги иқтисод бўйича Нобел мукофотидаги нутқида неоклассик назарияни "ёлғиз одамлар ўрмон четида ёнғоқ ва резаворлар алмашишини" таҳлил қилиш учунгина яхши деб таърифлаган.