Текст книги "Иқтисодиёт қандай тузилган"

Бу даврнинг банкирлари бугунги давр ворисларидан фарқли ўлароқ, ҳурматли, аммо зерикарли одамлар сифатида қаралган эди.2828
  2009 йилда Пол Кругман шундай деб ёзган еди: “Ўттиз йилдан ортиқ йил олдин мен иқтисод йўналиши бўйича магистратура талабаси бўлганимда, синфдошларимдан фақат энг кичик амбициялари молия соҳасида ишлашни хоҳларди. Ўшанда ҳам инвестиция банклари ўз ходимларига ўқитувчилар ёки давлат хизматчиларидан кўра кўпроқ маош тўлаган бўлса-да, гарчи унчалик кўп бўлмаса-да, улар ҳали ҳам банк иши, юмшоқ қилиб айтганда, зерикарли касб еканлигини билишарди.


[Закрыть] Кўпгина ҳукуматлар савдо протекционизми ва субсидиялар каби бир қатор чора-тадбирлар орқали мақсадли стратегик тармоқларни рағбатлантирадиган танланган саноат сиёсатини қабул қилдилар. АҚШ ҳукумати расман саноат сиёсатига эга эмас эди, лекин у мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига катта таъсир кўрсатди, илғор саноат тармоқлари учун таъсир этадиган тадқиқотларни молиялаштирди: компютерлар (Пентагон томонидан молиялаштирилади), ярим ўтказгичлар (АҚШ денгиз флоти), самолёт ишлаб чиқариш ( АҚШ ҳаво кучлари), Интернет (DARPA– Мудофаа бўйича илғор илмий-тадқиқот лойиҳалари агентлиги), фармация ва тиббий-биология фанлари (Миллий соғлиқни сақлаш институтлари) кабилар.

Франция, Япония ва Жанубий Корея каби мамлакатлар ҳукуматлари алоҳида саноатни ривожлантиришда тўхтамадилар ва беш йиллик режалар орқали бутун саноат сектори сиёсатини бевосита мувофиқлаштира бошладилар, директив совет марказий режалаштиришдан фарқлаш учун бу усул индикатив режалаштириш деб номланди.

Янги тонг: ниҳоят, ривожланаётган мамлакатлар иқтисодий ўсишга ҳаракат қилди

Олтин аср оммавий деколонизацияга гувоҳ бўлди. 1945-йилда Корея (1948-йилда Шимолий ва Жанубга бўлинган) ва 1947-йилда Ҳиндистон (Покистон ажралиб чиққан)дан бошлаб, колонияларнинг аксарияти озод этилди. Кўпгина мамлакатларда мустақиллик учун мустамлакачилар билан қаттиқ кураш олиб борилди. Бироз вақт ўтгач, мустақиллик Марказий ва Ғарбий Африка штатларига келди, у ерда 1957-йилда Кения биринчи бўлиб озодликка эришди.

1967-йилларнинг ўрталаригача Марказий ва Ғарбий Африка давлатларининг ярмига яқини мустақилликка эришди. Баъзилар кўпроқ кутишга тўғри келди (Ангола ва Мозамбик фақат 1975-йилда Португалия ҳукмронлигидан озод бўлди, Намибия 1990-йилда Жанубий Африкадан мустақилликка эришди), баъзилари ҳали ҳам кутишмоқда, аммо бугунги кунда ривожланаётган мамлакатлар деб аталадиган собиқ мустамлака жамиятларининг аксарияти капитализмнинг олтин даврининг охирида эркинлик олди.

Мустақилликка эришгач, мустамлакачиликдан кейинги аксарият мамлакатлар ўз она мамлакатлари томонидан ўзларига юкланган эркин бозор ва эркин савдо сиёсатидан воз кечдилар. Баъзилар очиқдан-очиқ социалистик бўлиб қолдилар (Хитой, Шимолий Корея, Шимолий Ветнам ва Куба), лекин кўпчилик мамлакатлар давлат томонидан бошқариладиган саноатлаштириш сиёсатини қабул қилдилар ва асосан капиталистик бўлиб қолдилар. Ушбу стратегия импорт ўрнини босувчи саноатни яратиш номи билан машҳур бўлди, чунки импорт қилинадиган саноат маҳсулотлари ўзиники билан алмаштирилди. Бунда импортни чеклаш (янги тармоқларни қўллаб-қувватлаш) ёки миллий чегараларда фаолият юритувчи хорижий компаниялар фаолиятини қатъий тартибга солиш орқали маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни устун хорижий рақобатчилардан ҳимоя қилиш орқали амалга оширилди. Ҳукуматлар кўпинча хусусий сектор ишлаб чиқарувчиларини субсидияларди ва хусусий инвесторлар юқори хавф туфайли инвестиция қилишни истамайдиган соҳаларда давлат корхоналарини яратдилар. Мустамлакаларнинг оммавий мустақиллик даври 1945-1973-йиллар ва ундан кейинги йилларда содир бўлганлиги сабабли, олтин асрда ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётининг самарадорлиги ҳақида гапириб бўлмайди.

Ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий фаолиятини баҳолаш учун қабул қилинган муроса даври 1960-1980-йиллардир. Жаҳон банкининг маълумотларига кўра, ушбу ўн йилликлар давомида ривожланаётган мамлакатларда аҳоли жон бошига даромад йилига 3 фоизга ўсиб, йилига 3,2 фоизга ўсган ривожланган мамлакатлар билан тенглашди. Жанубий Корея, Тайван, Сингапур ва Гонконг иқтисодиётларининг “мўжизаси” юқоридаги даврда аҳоли жон бошига даромаднинг йилига 7-8 фоизга ўсиши бўлди, бу эса инсоният тарихидаги энг юқори ўсиш суръати эди (бу шунингдек, Японияни ўз ичига олади ва санаб ўтилган мамлакатлардан кейин Хитой жойлашган).

Шуни таъкидлаш керакки, ҳатто секин ўсишни кўрсатган ривожланаётган минтақалар ҳам бу даврда сезиларли ютуқларга эришди. 1960-1980-йилларда Марказий ва Ғарбий Африка мамлакатлари аҳоли жон бошига даромадлари йилига 1,6 фоизга ўсиши билан дунёдаги энг секин ривожланаётган ҳудудлар бўлиб қолди; Лотин Америкасида ўсиш икки баробар (3,1 фоиз) ва Шарқий Осиёда уч баробардан ортиқ (5,3 фоиз) бўлди. Бироқ бу кўрсаткичларни эътиборсиз қолдирмаслик керак. Эслатиб ўтамиз, саноат инқилоби даврида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиши атиги 1 фоизни ташкил этган.

Ўртача олтин позицияс: капитализмнинг энг яхши хизмати давлатни муносиб тартибга солишдадир

Капитализмнинг олтин даврида давлат аралашуви, деярли, барча мамлакатларда муҳим аҳамиятга эга барча соҳаларда ошди, энг бой давлатлардаги халқаро савдо бундан мустасно. Шунга қарамай, ҳам муваффақиятли, ҳам ривожланаётган мамлакатларда иқтисодий кўрсаткичлар аввалгидан анча яхши эди. Ўша даврнинг кўрсаткичлари ҳозиргача ошиб кетгани йўқ – улар 1980-йиллардан бошлаб, давлат аралашуви даражаси сезиларли даражада пасайган пайтдан бошлаб ёмонлаша бошлади (бу ҳақда бироз кейинроқ гаплашаман). Олтин аср шуни кўрсатдики, капитализм тўғри тартибга солинса ва ҳукуматнинг тегишли ҳаракатлари билан рағбатлантирилса, ўзининг максимал салоҳиятига эришади.

"Интеррегнум" (1973-1979)

1971-йилда АҚШ долларининг олтинга конвертацияси тугаши билан олтин аср сўна бошлади. Бреттон-Вудс тизими макроиқтисодий бошқарувни ҳаддан ташқари қаттиқ қилиб қўйганлигини, унинг оқибатлари Буюк депрессия даврида яққол намоён бўлганлигини тан олиб, эски олтин стандартидан воз кечди. Бироқ тизим ҳали ҳам олтин билан боғланган эди, чунки бошқа барча асосий валюталар билан қатъий курсга эга бўлган АҚШ доллари ушбу қимматбаҳо металга эркин конвертация қилинган (унция учун 35 доллардан). Барча ҳисоб-китобларга кўра, ўша пайтда доллар "олтиннинг оғирлигига арзийди", чунки АҚШ дунё маҳсулотининг ярмига яқинини ишлаб чиқаради ва ҳамма жойда долларнинг кескин танқислиги бор эди, чунки ҳамма Америка нарсаларини сотиб олишни хоҳларди. Урушдан кейинги қайта қуриш ва бошқа мамлакатларнинг янада жадал ривожланиши бу тахминнинг ўз аҳамиятини йўқотишига олиб келди.

Одамлар АҚШ доллари олтинга умуман тенг эмаслигини англаб етгач, уларда банкнотларни қимматбаҳо металга алмаштириш учун кўпроқ сабаблар пайдо бўлди, бу эса АҚШ олтин захирасининг сезиларли даражада камайишига олиб келди ва долларни анча жозибадор қилди. 1959-йилгача номинал қиймати бўйича мамлакат олтин заҳираларининг ярмига тенг бўлган АҚШ расмий мажбуриятлари (доллар векселлари ва ғазна векселлари – АҚШ давлат облигациялари) 1967-йилга келиб ундан бир ярим баравар ошди.

1971-йилда Қўшма Штатлар ҳар қандай доллар талабларини олтинга айлантириш мажбуриятидан воз кечди, бунинг натижасида кейинги бир неча йил ичида бошқа мамлакатлар ўзларининг миллий валюталарини қатъий белгиланган курслар бўйича долларга боғлаш амалиётидан воз кечдилар. Натижада, жаҳон иқтисодиёти беқарор бўлиб қолди: валютанинг қиймати бозор кайфиятига қараб ўзгара бошлади ва чайқовчиликка нисбатан анча сезгир бўлиб қолди (инвесторлар валютанинг қиймати бўйича юқори ёки пастга ҳаракатига пул тикишганда). Олтин асрнинг охири 1973-йилда биринчи нефть инқирози билан белгиланди, ўшанда нефть қазиб олувчилар картели ОПEК (Нефть экспорт қилувчи мамлакатлар ташкилоти) томонидан нархларни белгилаш натижасида бир кечада нефть нархи тўрт баравар кўтарилган. 1960-йилларнинг охиридан бошлаб кўплаб штатларда инфляция даражаси аста-секин ўсиб борди, аммо ҳозир нефть инқирози туфайли улар шунчаки осмонга кўтарилди. Ва энг муҳими, кейинги бир неча йил стагфляция билан ажралиб турди. Бу янги ихтиро қилинган атама иқтисоддаги қадимий нақшни бузган ҳодисага ишора қилади, яъни турғунлик (ёки стагнация) даврида нархлар тушиб кетган ва бум (тўполон) даврида кўтарилган. Энди иқтисодиёт турғун эди (гарчи турғунлик Буюк депрессия давридагидек узоқ давом этмаган бўлса-да) ва нархлар тез суръатлар билан ўсиб борди – йилига 10, 15 ёки ҳатто 25 фоизга.

1979-йилдаги иккинчи нефть инқирози капитализм нинг олтин даврини тугатди, бу кучли инфляциянинг янги босқичини келтириб чиқарди ва неолиберал ҳукуматларга асосий капиталистик мамлакатларда, айниқса Буюк Британия ва АҚШда ҳокимиятни эгаллашга имкон берди. Аралаш иқтисодиёт моделини танқид қилган эркин бозор иқтисодчилари кўпинча ўша даврни мутлақ иқтисодий фалокат сифатида таърифлаб, ҳаммани чалғитади. Ривожланган мамлакатларда даромадларнинг ўсиши Олтин асрдан бошлаб секинлашган бўлиши мумкин, аммо 1973-1980-йиллар оралиғида аҳоли жон бошига 2 фоизлик ўсиш суръати ҳали ҳам Иккинчи жаҳон уруши давридагидан сезиларли даражада юқори (1,2-1, 4 фоиз) ва ҳатто бир оз ошиб кетди, неолиберализмнинг кейинги ўттиз йилликларида кўринди (1980-2010-йилларда 1,8 фоиз).

1980-Ўртача 4,1 фоизни ташкил этган ишсизлик даражаси “Олтин аср” даврига нисбатан юқори бўлган, аммо унчалик кўп эмас (ўша пайтда меҳнатга лаёқатли аҳолининг 3 фоизи ишсиз эди).

1981-Шунга қарамай, бу даврдаги иқтисодий фаоллик етарли даражада норозиликни келтириб чиқарди ва бу охир-оқибат кейинги йилларда содир бўлган туб ўзгаришларга олиб келди.

Неолиберализмнинг юксалиши ва қулаши (1980-йиллардан ҳозирги кунгача)

Темир Хоним: Маргарет Тетчер ва Британиянинг урушдан кейинги муросага келиши

Бурилиш нуқтаси 1979-йилда Буюк Британия Бош вазири Маргарет Тетчернинг сайланиши билан юз берди. Урушдан кейинги даврда эришилган қўпол Торй-Лабор келишувидан воз кечиб, Тетчер аралаш иқтисодиётни тубдан йўқ қилишни бошлади ва ўзининг бундай муросасиз позициясига нисбатан "Темир хоним" лақабини олди. Тетчер ҳукумати даромад солиғининг юқори ставкасини пасайтирди, давлат харажатларини (айниқса, таълим, уйжой ва транспортда) камайтирди, касаба уюшмаларининг таъсирини камайтиришга қаратилган қонунлар киритди, капитал назоратини (чегаралар орқали пул муомаласини чеклаш) бекор қилди.

Энг муҳим қарор хусусийлаштириш, давлат корхоналарини хусусий инвесторларга сотиш бўлди. Хусусийлаштиришга коммунал хизматлар (газ, сув, электр энергияси), пўлат компаниялари, авиакомпаниялар, автомобилсозлик саноати ва баъзи давлат уй-жойлари киради.

Ҳукумат иқтисодий фаолликни ва демакки, талабни камайтириш орқали инфляцияни пасайтириш мақсадида фоиз ставкаларини оширди. Юқори фоиз ставкаси чет эл капиталини жалб қилди, фунт стерлинг қийматини оширди, бу эса Британия экспортини рақобатбардош қилиб қўйди. Аҳоли ва компаниялар томонидан харажатларнинг қисқариши натижасида 1979-1983-йилларни қамраб олган чуқур таназзул бошланди. Ишсизлар сони 3,3 миллионга етди ва бу ҳокимиятга келган ҳукуматнинг Жеймс Каллаханнинг Лейбористлар партияси даврида ишсизлик даражасини танқид қилган саъй-ҳаракатлари билан боғлиқ, бу "Лейбористлар ишламайди" шиори остида Буюк Британиядаги ишсизлар сонини миллиондан ортиқ одамга етказди. Иқтисодий таназзул даврида рақобатбардошлиги пасайишдан азият чекаётган Британия саноатининг катта қисми йўқ қилинди. Манчестер, Ливерпул ва Шеффилд каби кўплаб анъанавий саноат марказлари, шунингдек, Шимолий Англия ва Уелснинг тоғ-кон саноати вайронага айлангани "Қувур иши" (Гримлидаги кўмир кончилари ҳақида, яъни Ёркширдаги Гриметорп шаҳри) каби филмларда кўрсатилган.

Актёр: Роналд Рейган ва АҚШ иқтисодиётининг ўзгариши

Собиқ актёр ва Калифорниянинг собиқ губернатори Роналд Рейган 1981-йилда АҚШ президенти бўлди ва ўз ютуқлари бўйича Маргарет Тетчердан ўзиб кетди. Унинг ҳукумати энг юқори даромад солиғи ставкаларини кескин пасайтириб, бундай қисқартиришлар бой одамларга сармоя киритиш ва бойлик яратиш учун янги рағбатлар беришини тушунтирди, чунки улар ўз сармоялари самарасидан максимал даражада фойдаланишлари мумкин эди. Рейганнинг таъкидлашича, кўпроқ бойлик ишлаб чиқаришга ҳисса қўшган ҳолда, бой одамлар ҳам кўпроқ пул сарфлайдилар, янги иш ўринлари яратадилар ва ишчилар учун юқори даромад келтирадилар. Ушбу ёндашув "пастга тушиш" назарияси деб аталади. Шу билан бирга, ҳукумат камбағалларга бериладиган субсидияларни (айниқса, уй-жой билан таъминлашда) қисқартирди ва ишчиларни қаттиқроқ ишлашга кўпроқ рағбатлантириш учун энг кам иш ҳақи музлатилди. Ўйлаб кўрсангиз, бунда ғалати бир мантиқ бор: нега кўпроқ меҳнат қилишга киришиш учун бойларни янада бойитиш, камбағалларни эса янада қашшоқлаш керак? Бироқ қанчалик ғалати туюлмасин, бу ўзига хос таъминот иқтисодиёти Қўшма Штатларда ва ундан кейинги ўттиз йилликда иқтисодий сиёсатнинг асосий тамойилига айланди.

Буюк Британиядаги каби бу ерда ҳам инфляцияни пасайтириш учун фоиз ставкалари оширилган. 1979-1981-йилларда улар йилига 10 фоиздан 20 фоизга кўтарилди. Япония ва бошқа хорижий рақобатчилар билан солиштирганда аллақачон ўз ўрнини йўқотаётган АҚШ ишлаб чиқариш саноатининг муҳим қисми молиявий харажатларнинг бу ўсишига дош бера олмади. Ўрта Ғарбнинг анъанавий саноат маркази “Занглаган камар”га айланди.2929
  Русти Белт ёки Индустриал ёки Фаcторй Белт, Aмерика Қўшма Штатларининг Ўрта Ғарбий ва Шарқий қирғоғининг бир қисми бўлиб, у ерда саноат инқилобининг бошидан 1970-йилларгача пўлат ишлаб чиқариш ва бошқа Aмерика оғир саноатлари жамланган. Бу атама минтақадаги инқирозни, хусусан, 1970-йиллардан бери юз минглаб одамларнинг ишини йўқотишига олиб келган пўлат фабрикаларида инқирозни акс эттиради. Эслатма. бошига.


[Закрыть]

Бу даврда АҚШда молиявий дерегуляция замонавий иқтисодий тизимга асос солди. Бир компаниянинг амалдаги раҳбарнинг иродасига қарши бошқа компанияга қўшилиб кетишининг тез ўсиши бутун АҚШ корпоратив маданиятини ўзгартирди. Сотиб олишга ёрдам берганларнинг кўпчилиги босқинчилар эди, улар фақат активларни олиб ташлашдан манфаатдор эдилар (яъни, бу компаниянинг узоқ муддатли ҳаётийлигига қандай таъсир қилишидан қатъи назар, қимматбаҳо нарсаларни сотиш). Бу ёндашув 1987-йилда "Уолл-стрит" филмидаги Гордон Гекко образида абадийлаштирилган. Бундай тақдирга йўл қўймаслик учун компаниялар аввалгидан кўра тезроқ даромад олишлари керак эди. Акс ҳолда, сабрсиз акциядорлар ўз улушларини сотишлари мумкин, бу эса акцияларнинг нархини пасайтиради ва бизнесни душманларча курашиш билан эга чиқишига олиб келиши мумкин. Компаниялар учун тез даромад олишнинг энг осон йўли операцияларни соддалаштириш эди. Иш ўринларини қисқартириш ва инвестицияларни минимал даражага қисқартириш, ҳатто бу ҳаракатлар компаниянинг узоқ муддатда имкониятларига путур етказса ҳам, дарҳол натижаларга эришиш учун зарур бўлган минимал даражага қадар.

Қарз инқирози ва учинчи жаҳон мамлакатларидаги саноат инқилобининг тугаши

1970-йилларнинг охири ва 1980-йилларнинг бошларида АҚШнинг юқори фоиз ставкалари сиёсатининг оқибати, баъзан ўша пайтдаги Федерал захира раисидан кейин Волкер шоки деб аталган, АҚШга эмас, балки ривожланаётган мамлакатларга узоқроқ таъсир кўрсатди. Ривожланаётган мамлакатларнинг аксарияти 1970-йиллар ва 1980-йилларнинг бошларида қисман саноат ривожланишини молиялаштириш, қисман нефть инқирозидан кейин нархи кўтарилган нефтга тўлов қилиш учун катта миқдорда қарз олди. АҚШ фоиз ставкалари икки баравар ошганда, халқаро кредит ставкалари ҳам ошиб кетди, бу эса 1982-йилда Мексикадан бошлаб, ривожланаётган мамлакатларда ташқи қарз бўйича кенг тарқалган дефолтга олиб келди. Бу ҳодиса Учинчи Жаҳон қарз инқирози деб номланади, чунки ривожланаётган мамлакатлар ўша пайтда Биринчи Жаҳон (ривожланган капиталистик мамлакатлар) ва Иккинчи Жаҳон (социалистик) мамлакатлари номи билан учинчи дунё деб аталган.

Иқтисодий инқирозларга дуч келган ривожланаётган мамлакатлар Бреттон-Вудс институтларига (ХВФ ва Жаҳон банки) мурожаат қилишга мажбур бўлдилар. Улар шундай шарт қўйдилар: қарз олувчи мамлакатлардан таркибий ислоҳот дастурини (ТИД) амалга ошириш талаб қилинди, бу эса бюджетни қисқартириш, давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва талабларни қисқартириш, айниқса, халқаро савдо соҳасида иқтисодиётдаги давлат ролини камайтиришни талаб қилди. РПС натижалари барчани ҳафсаласини пир қилди, агар ундан ҳам ёмонлигини айтмаса. Керакли "таркибий" ислоҳотлар амалга ошишига қарамасдан, кўпчилик мамлакатларда 1980-1990-йилларда иқтисодий ўсиш суръати кескин пасайди. Лотин Америкасида (шу жумладан Кариб денгизи) аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати 1960 ва 1980-йиллардаги 3,1 фоиздан 1980 ва 2000-йилларда 0,3 фоизгача пасайди. Марказий ва Ғарбий Африкада 2000-йилда аҳоли жон бошига даромад 1980-йилга нисбатан 13 фоизга кам бўлган.

Натижада, учинчи жаҳон саноат инқилоби, Кембриж иқтисодчиси Ажит Сингх томонидан деколонизациядан кейинги дастлабки бир неча ўн йилликларда ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий ўсиш тажрибасини тавсифлаш учун фойдаланилган атама ўз ниҳоясига етди. Фақатгина Чили Пиночет (1974-1990) диктатураси остида 1980-1990-йиллардаги неолиберал сиёсатдан фойда кўришга муваффақ бўлди, аммо бунинг эвазига кўплаб инсонлар ҳаёти тўланди.

Бу даврдаги бошқа барча муваффақиятлар кенг қамровли аралашув сиёсати ва босқичма-босқич либерализацияга эга бўлган мамлакатларга тегишли. Бунга энг яхши мисол Шарқий Осиё иқтисодиётининг "йўлбарси" (ёки "аждаҳоси") бўлган Япония ва тобора юксалиб бораётган Хитойдир.

Девор қулаб тушмоқда: социализмнинг қулаши

1989-йилда катта тарихий аҳамиятга эга бўлган ўзгаришлар юз берди. Ўша йили Совет Иттифоқининг қулаши ва Берлин деворининг қулаши бошланди. Германия бирлаштирилди (1990-йилда), Шарқий Европанинг аксарият мамлакатлари коммунистик мафкурадан воз кечди. 1991-йилга келиб СССР парчаланиб кетди. 1978-йилдан бери Хитой аста-секин, лекин ишонч билан дунёга очилмоқда ва унинг сиёсати тобора либераллашиб бормоқда. Ветнам (1975-йилда коммунистик бошқарув остида бирлашган) 1986-йилда очиқ эшиклар сиёсатини (Дои Мои) қабул қилди, шунинг учун социалистик лагер фақат бир нечта ўта консерватив давлатларга қисқартирилди, улар орасида Шимолий Корея ва Куба ҳам бор эди.

Социалистик иқтисодларнинг муаммолари аллақачон маълум эди: тобора кўпроқ диверсификацияланган иқтисодиётни режалаштиришдаги қийинчилик, унумдорлик ва иш ҳақи ўртасидаги заиф боғлиқликдан келиб чиқадиган рағбатлантириш муаммолари ва гўёки тенглик жамиятида кенг тарқалган сиёсий таърифланган тенгсизликлар (9-бобга қаранг). Аммо кам сонлилар, шу жумладан, энг антисоциалистик кузатувчилар ҳам, блок жуда тез қулаб тушишини тасаввур қилишди. Энг муҳим муаммо шундан иборат эдики, социалистик блок мамлакатлари аслида иккинчи даражали технологияларга асосланган муқобил иқтисодий тизим қуришга ҳаракат қиларди.

Албатта, космик технологиялар ва қурол-яроғ технологияси каби баъзи соҳаларда улар дунёда етакчи бўлган (охир-оқибат, Совет Иттифоқи биринчи марта одамни космосга юборган), у ерга инвестиция қилинган жуда катта миқдордаги ресурслар туфайли. Бироқ СССР ва унинг иттифоқчилари ўз фуқароларига фақат иккинчи даражали маҳсулотни таклиф қилишлари мумкинлиги маълум бўлганида, бунинг афзал рамзи Трабант, Шарқий Германиянинг пластик кузовли машинаси бўлиб, Берлин девори қулаганидан сўнг, у тезда музей буюмига айланди – халқ исён кўтарди. Тахминан кейинги ўн йилликда Шарқий Европанинг социалистик мамлакатлари капиталистик мамлакатларга айланиб, тез муваффақиятга эришдилар. Кўпчилик ўтишни тезда амалга ошириш мумкин деб ўйларди. Негаки, бу ҳаммага фақат давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва бозор тизимини энг “табиий” ижтимоий институтлардан бири – қайтадан жорий этишдан иборатдек туюлди. Бошқалар эса, шу пайтгача ҳукмрон элитанинг қайта тўпланиши ва ўзгаришларнинг олдини олиш учун ўтишни тезда амалга ошириш кераклигини қўшимча қилди. Кўпгина мамлакатлар капитализмни бир кечада қуришга интилиб, тез ислоҳот қилдилар. Бу ҳаракатлар фалокатга олиб келди. Югославия қулаб тушди ва урушлар ва этник тозалашлар ботқоғига ботди. Совет Иттифоқининг кўплаб собиқ республикалари чуқур инқирозларни бошдан кечирдилар. Россияда иқтисодий инқироз ва ундан келиб чиқадиган ишсизлик стресс, алкоголизм ва бошқа ижтимоий муаммоларнинг шунчалик кўп ҳолатларини келтириб чиқардики, бу вақт ичида мамлакат худди шу йўналишда давом этганда бир неча миллиондан кўпроқ одам вафот этиши мумкинлиги тахмин қилинади. Кўпгина штатларда эски элита шунчаки кийим-кечакларини ўзгартириб, партия аппаратидан бизнесменга айланди, хусусийлаштириш пайтида коррупция ва инсайдерлик орқали давлат активларини арзон нархларда сотиб олиш орқали тез бойиб кетди. Марказий Европа давлатлари: Полша, Венгрия, Чехия ва Словакия, айниқса, 2004-йилда Европа Иттифоқига қўшилганидан сўнг, ўз ислоҳотларида изчиллик ва билим базасига эга бўлгани учун омадлироқ бўлди. Аммо бу мамлакатларда капитализмга ўтиш тажрибасини ҳам катта муваффақият деб аташ қийин. Социалистик блокнинг емирилиши “эркин бозор ғалабаси” даврининг бошланиши бўлди. Баъзи одамлар, масалан, америкалик (ўша пайтда) нео-консерватив мутафаккир Френсис Фукуяма "тарихнинг охири" (йўқ, дунёнинг охири эмас) деб эълон қилди, чунки биз ниҳоят капитализм энг яхши иқтисодий тизим эканлигини тушундик. Капитализмнинг ҳар бирининг ўзига хос кучли ва заиф томонлари бўлган жуда кўп турли шакллари борлиги эса ўша даврдаги эйфория ҳолатида кўр-кўрона эътибордан четда қолди.

Биз бирлашган дунёга тайёрмизми: глобаллашув ва янги жаҳон иқтисодий тартиби

1990-йилларнинг ўрталарига келиб неолиберализм бутун дунё бўйлаб тарқалди. Қадимги социалистик лагер мамлакатларининг аксарияти капиталистик жаҳон иқтисодиётига тезкор ислоҳотлар орқали ёки Хитой ва Вьетнам мисолида бўлгани каби давлатнинг иқтисодиётга аралашувини очиш ва камайтириш бўйича босқичма-босқич, лекин изчил сиёсат орқали сингиб кетди. Бу вақтга келиб, кўпчилик ривожланаётган мамлакатлар бозорни очиш ва эркинлаштириш йўлида олдинга силжишди. Кўпинча, бу ташқи томондан ўрнатилган тизимли ривожланиш дастурлари натижасида тез содир бўлди, аммо баъзи штатларда, масалан, Ҳиндистонда бу жараён ихтиёрий сиёсий ўзгаришлар орқали аста-секин ривожланди. Бу даврда глобал интеграциянинг янги даврини бошлаб берган бир қанча муҳим халқаро шартномалар имзоланди. 1994-йилда Канада, АҚШ ва Мексика ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги биринчи йирик эркин савдо шартномаси бўлган НАФТА (Шимолий Америка эркин савдо битими) ни имзоладилар. 1995-йилда ГАТТ музокараларининг Уругвай раунди бўлиб ўтди, бу иккинчисининг ЖСТ (Жаҳон савдо ташкилоти) га кенгайишига олиб келди.

Иккинчиси жуда кўп соҳаларни қамраб олади (масалан, патентлар ва товар белгилари, шунингдек хизматлар савдоси каби интеллектуал мулк ҳуқуқлари) ва ГАТТга қараганда кўпроқ ваколатларга эга. 1993-йилда Ягона бозор лойиҳасининг (тўртта ҳаракат эркинлиги: маҳсулотлар, хизматлар, одамлар ва пул) якунланиши, 1995-йилда Швеция, Финляндия ва Австрия бошқа мамлакатларнинг Иттифоққа қўшилиши билан Европа Иттифоқидаги иқтисодий интеграция янада ривожланди. Натижада эркин (тўлиқ бўлмаса ҳам) савдога кўпроқ мослашган халқаро тизим пайдо бўлди.

Тахминан шу вақт ичида глобаллашув ғояси ўша даврни белгиловчи тушунчага айланди. Албатта, халқаро иқтисодий интеграция 16-асрдан бошлаб давом этмоқда, лекин глобаллашувнинг сўнгги талқинига кўра, бу жараён бутунлай янги босқичга ўтди. Бу алоқа (Интернет) ва транспорт соҳасида (авиация, контейнер ташиш) технологик инқилоблар туфайли содир бўлди, бу эса "масофанинг ўлимига" олиб келди. Глобаллашув тарафдорларининг фикрига кўра, энди давлатларнинг янги воқеликни қабул қилиш ва ички иқтисодиётларини либераллаштирган ҳолда халқаро савдо ва инвестицияларга тўлиқ очилишидан бошқа иложи йўқ эди.

Бу муқаррарликка қаршилик кўрсатганлар узоқ ўтмишни қайтариш ва технологик тараққиётни орқага қайтаришни орзу қилган "замонавий луддитлар" сифатида масхара қилинди (юқорига қаранг). “Чегарасиз дунё”, “Тек дунё” ва “Ягона дунё, тайёрми ёки йўқ” номли китоблар ушбу янги нутқнинг моҳиятини яхши кўрсатиб турибди.

Охирининг бошланиши: Осиё молиявий инқирози

1980-йилларнинг охири ва 1990-йилларнинг бошидаги эйфория узоқ давом этмади. “Жасур янги дунё”да ҳаммаси яхши эмаслигининг биринчи белгиси 1995-йилда Мексикадаги молиявий инқироз эди. Жуда кўп одамлар Мексика молиявий активларига сармоя киритиб, эркин бозор сиёсатини тўлиқ қабул қилиш ва НАФТАни имзолаш орқали бу мамлакат кейинги иқтисодий мўъжизани намойиш этишини кутишган.

Мексикани Қўшма Штатлар ва Канада ҳукуматлари қутқарди (улар эркин савдодаги янги ҳамкорларининг йиқилишини хоҳламадилар).

1997-йилда Осиё молиявий инқирози янада кучли зарбаларни келтириб чиқарди. Шу пайтгача муваффақиятли бўлган бир қатор Осиё давлатлари, МИТ мамлакатлари (Малайзия, Индонезия ва Таиланд), шунингдек, Жанубий Корея молиявий қийинчиликларни бошдан кечирди. Сабаби, активлар пуфакчасининг ёрилиши (реал бўлмаган тахминлар туфайли активлар нархи ўз реал қийматидан анча юқори кўтарилди). Бошқа ривожланаётган минтақаларга қараганда ўз иқтисодларини очишда эҳтиёткор бўлишса-да, улар 1980-йилларнинг охири ва 1990-йилларнинг бошларида молиявий бозорларини жуда радикал тарзда очдилар.

Чекловлардан халос бўлган уларнинг банклари бой мамлакатларда паст фоиз ставкаларида фаол равишда қарз олишни бошладилар. Ўз навбатида, ривожланган мамлакатлар банклари кўп йиллик иқтисодий кўрсаткичлари аъло даражада бўлган мамлакатларни кредитлашда катта хавф-хатарни кўрмадилар. Хорижий капитал оқими кучайиб борар экан, активлар баҳоси кўтарилиб, Осиёдаги компаниялар ва одамларга ўзларининг қимматроқ активларидан гаров сифатида фойдаланиб, янада кўпроқ қарз олишга имкон берди. Бу тез орада муаммога олиб келди, чунки активлар қийматининг доимий ўсишини кутиш кейинги қарз олиш ва кредитлашни оқлади (таниш туюлади, шундай эмасми?). Кейинчалик активлар баҳоси ўзгарувчанлиги аниқланганда, пул олиб қўйилиб, молиявий инқирозларни келтириб чиқарди.

Осиё инқирози жабрланган мамлакатларда чуқур из қолдирди. Аҳоли жон бошига 5 фоиз ўсиш рецессия деб ҳисобланган иқтисодиётда ишлаб чиқариш 1998-йилда Индонезияда 16 фоизга, бошқа мамлакатларда эса 6-7 фоизга камайди. Ўн миллионлаб одамлар ишсиз. Бу мамлакатларда ижтимоий таъминот тизимининг ривожланмаганлигини ҳисобга олсак, иш етишмаслиги қашшоқликни англатади.

Инқирозга учраган Осиё давлатлари ХВФ ва гуллаб-яшнаган давлатларнинг молиявий ёрдами эвазига ўз бозорларини, айниқса, молиявий бозорларни эркинлаштиришга қаратилган кўплаб сиёсат ўзгаришларига рози бўлишга мажбур бўлди. Ва бу иқтисодлар охир-оқибат бозорга йўналтирилган йўналишни эгаллаган бўлса-да, Осиё инқирози ва дарҳол ундан кейин пайдо бўлган Бразилия ва Россия инқирози Совуқ Урушнинг охирида эркин бозорнинг ғалабасига шубҳанинг биринчи уруғини экди. Ўшанда жаҳон молия тизимини ислоҳ қилиш зарурлиги ҳақида жиддий баҳс-мунозаралар бўлиб ўтди, кўпчилик 2008-йилги глобал молиявий инқироздан кейин биз муҳокама қилган бир хил ғояларга эга эди.

Ҳатто Financial Times шарҳловчиси Марин Вулф ва эркин савдо иқтисодчиси Жагдиш Бхагвати каби глобаллашувнинг етакчи тарафдорлари ҳам хорижий капиталнинг ўз бозорларига эркин кириб келишига рухсат беришнинг ақлданлигига шубҳа қила бошладилар. Янги глобал иқтисодиёт билан ҳаммаси яхши бўлмади.

Сохта тонг: интернет юксалишидан тортиб, буюк тинчлик давригача

Ушбу инқирозлар бартараф этилгач, глобал молиявий ислоҳот ҳақида гаплар тугади. 1999-йилда Қўшма Штатларга бошқа йўналишда кучли туртки бўлди, машҳур Янги келишув қонунчилиги ва 1933-йилдаги Гласс-Стеагалл қонунининг бекор қилиниши кўринишида тижорат ва инвестиция банкини таркибий жиҳатдан ажратиб турди. Ваҳима учун яна бир туртки 2000-йилда Қўшма Штатларда дотком (Интернет компаниялари) деб аталадиган пуфак пайдо бўлганида содир бўлди, бунинг зарурий шарти яқин келажакда ҳеч бўлмаганда қандайдир фойда олишнинг заррача истиқболига эга бўлмаган ушбу компаниялар акциялари қийматининг асоссиз ўсиши эди.

Тез орада АҚШ Федерал захира тизими интервенсия қилиб, фоиз ставкаларини кескин пасайтириб юборгач ваҳима анча босилди ва бошқа ривожланган мамлакатларнинг марказий банклари ҳам шунга эргашди. Янги минг йилликнинг дастлабки йилларида бой мамлакатларда, айниқса, АҚШда ҳамма нарса муаммосиз кетаётгандек туюлди. Ўсиш яхши бўлмаса ҳам, барқарор бўлди. Кўриниб турибдики, активлар нархи (кўчмас мулк, компания акциялари ва бошқалар) доим юқорига қараб ҳаракат қилишда давом этди. Инфляция пастлигича қолди. Иқтисодчилар, шу жумладан, 2006-йил февралидан 2014-йил январигача Федерал захира раиси Бен Бернанке, иқтисод ниҳоят “ўсиш-қулаш” циклини (ёки иқтисоднинг катта диапазонда юқорига ва пастга ҳаракати) енгган "катта хотиржамлик" ҳақида гапиришди. 1987-йил августидан 2006-йил январигача Федерал захира раиси бўлган Алан Грэнспан чуқур ҳурматга сазовор бўлган ва Маестро деб аталган (бу Боб Вудворд томонидан ёзилган таржимаи ҳол тарзда абадийлаштирилган). Бу одам алкимёгарнинг маҳоратига эга эди, у инфляцияни кучайтирмасдан ва молиявий муаммоларни келтириб чиқармасдан доимий иқтисодий ўсиш(бум)ни бошқара олди. 2000-йилларнинг ўрталарида бутун дунё Хитойнинг олдинги йигирма йил ичида "мўъжизавий" юксалиши оқибатларини ниҳоят ҳис қилди. 1978-йилда, иқтисодий ислоҳотнинг бошида Хитой иқтисодиёти жаҳон иқтисодиётининг атиги 2,5 фоизини ташкил этди. Бу мамлакат дунёнинг қолган қисмига жуда кам таъсир кўрсатди: унинг глобал маҳсулот экспортидаги улуши атиги 0,8 фоизни ташкил этди.

2007-йилга келиб, тегишли кўрсаткичлар 6 ва 8,7 фоизга ошди. Нисбатан табиий ресурслар билан таъминланмаган, аҳоли сонининг ўсиши билан Хитой бутун дунёдан озиқ-овқат, минераллар ва ёқилғини сўриб олишни бошлади ва унинг ўсиб бораётган вазнининг глобал миқёсдаги таъсири энди кучлироқ сезилди. Бу Африка ва Лотин Америкасидан табиий ресурсларни экспорт қилувчи мамлакатлар ривожланишига туртки берди, уларга 1980-1990-йилларда бой берилган жаҳон иқтисодиётидаги мавқеини қисман тиклаш имконини берди.

Хитой, шунингдек, Африканинг бир қатор давлатлари учун асосий кредитор ва инвесторга айланди ва уларга Бреттон-Вудс институтлари ва АҚШ ва Европа каби аъанавий молиявий донорлар билан музокаралар олиб бориш учун бир оз имконият берди. Лотин Америкасига келсак, бу даврда неолиберал сиёсатдан воз кечиш кузатилди, бу баъзи мамлакатларда улар кутган умидларини тўлиқ оқламади. Бразилия (Президент Луиз Инасио Лула да Силва бошчилигидаги), Боливия (Эво Моралес билан), Венесуела (Уго Чавес билан), Аргентина (Нéстор Кирчнер билан), Эквадор (Рафаел Корреа билан) ва Уругвай (Табаре Васкес билан) бунга энг ёрқин мисоллар эди.

Девордаги ёриқ: 2008-йилги жаҳон молиявий инқирози

2007-йилнинг боши ипотека кредитларининг тўланиши (ёки тўланмаслиги) ҳақида қайғурганлар учунгина огоҳлантириш йили бўлди. Мувофиқ кредитга эга бўлмаган ва барқарор даромади йўқ одамларнинг уй-жой нархлари ўсишда давом этади деган умидда тўлашдан кўра кўпроқ қарз олдилар. Шунда улар ҳеч бўлмаганда уйни сотгандан кейин қарзларини тўлашлари мумкин эди. Бундан ташқари, минглаб ва ҳатто юз минглаб ушбу хавфли ипотека кредитлари MBS ва CDO каби "тузилишли" молиявий маҳсулотларга бирлаштирилган (сиз ҳозир улар нима эканлигини билишингиз шарт эмас, батафсилроқ 8-бобда), ва паст хавфли активлар сифатида сотилган гўёки, кўпчилик қарз олувчиларнинг бир вақтнинг ўзида қийин вазиятга тушиб қолиш эҳтимоли алоҳида қарз олувчиларга қараганда анча паст бўлган.