Текст книги "Мин көтөр кынаттааҕым буоллар"

Тылбаастар

 
Натааһаҕа
Кэрэ сайын кэлэн ааста,
Хаарыан күннэр бүттүлэр,
Хара туман тыаны сапта,
Хахсаат тыаллар үрдүлэр.
Көҕөрөр хонуу санньыйда,
Көрүлүүр сүүрүк тымныйда,
Будьур тыабыт күкээрдэ,
Бу киэҥ халлаан өлбөөрдө.
 
 
Ханна бааргыный, Натааһа?
Харах уутун тоҕобун.
Муҥ саатар таптал биир чааһа
Тоҕо куотта, доҕорум?
Долгуннаах өрүс аттыгар,
Долгуйар хатыҥ анныгар
Эрдэ-хойут кэмҥэ мин
Көссүбэппин эйигин.
 
 
Сассын-өйүүн тыйыс тымныы
Тыаны, ууну тоҥордо,
Балаҕан уота тырымныы
Бургучуйан олоруо.
Көрбөппүн кини кэрэтин!
Хаайтарбыт чооруос кэриэтин
Ньамчы дьиэбэр саһыаҕым,
Натааһабын саныаҕым.
 
 

Муораҕа

Көҥүллээх бардам күүс, быраһаай,
Кэриэспин көрдүм киэҥ ньуургун,
Көҕөрөр долгунуҥ кырылаан
Көбүөхтүү, түллэ ооньньуургун.
 
 
Арахсар тапталлаах доҕорум
Ааттаһар саҥатын курдук,
Эн баалыҥ саньньыардаах дорҕоонун
Кэриэспин мин истэн турдум.
 
 
Сүрэҕим муҥутуур баҕата!
Эн таас биэрэккэр мэлдьи мин
Кэскиллээх санаабар баттатан,
Кэмэ суох мунчаарар этим!
 
 
Мин таптыырым эн киэҥ килбиэҥҥин,
Эн ыар тылгын, дириҥ тыаскын,
Эн чуумпурбут киэһээҥи кэмҥин,
Кыайтарбат кыйдааннаах тыалгын!
 
 
Муҥутуур уоргар кистэммит
Балыксыт дьоннор парустара
Аллаах айаҥҥа тэриммит:
Эн уор буурҕанан дьааһыйталаан,
Үөр хараап үөскэр тимирбит.
 
 
Кыайан кэннибэр хаалларбатым
Эн салгыппыт таас кытылгын;
Ыраахтан айхаллыы барбатым,
Күүрэр баалгынан утаарбатым
Мин поэттардыы уус тылбын…
 
 
Маньньытан күүппүтүҥ эн…
Мин сыапка мөхсө турбутум;
Туолбутум дохсун имэҥинэн,
Бу таас биэрэккэ хаалбытым.
Туохпун аһыйыамый? Билигин
Хараҕым ханна хайыһар?
Субу эн киэҥ куйаар киэлигэр
Сүрэҕим биири сайыһар.
 
 
Ол албан аат хоруоба буолбут
Биир очуос… Киниэхэ бар дьон
Киэҥ кэриэс ахтыыта уоскуйбут:
Ол самныбыт Наполеон!
 
 
Ол кини ыар муҥтан өспүтэ,
Кэнниттэн соһуччу-бааччы
Эмиэ биир сүр гений сүппүтэ,
Эмиэ тылбытын тыыннааччы.
 
 
Киэҥ сиргэ кэриэһин кэбиһэн
Өлбүтэ көҥүл киһитэ.
Муора, дьалкый, күллүргээ: ол эн
Тойуксутуҥ буолар этэ.
 
 
Кини эн тыыҥҥыттан тымырдаах,
Эн курдук уора бараммат,
Муҥутуур бодолоох, саньньыардаах,
Эн курдук бардам-баламат.
 
 
Киэҥ сир суйданна… Бу баарбын дии –
Ханна гынаҕын, акыйаан?
Киһи дьылҕата барыта биир:
Ханна дьол баар буолар да, – кэтиир
Биитэр үөрэх, биитэр тираан.
Быраһаай, муорам! Умнуом суоҕа
Эн баҕарбыт мааны ньуургун,
Кулгааҕым өр истэ туруоҕа
Түүн ахсын эн тыаскын-уускун.
Тыаларга, куурбут хонууларга
Мин эйиигин мэлдьи көрүөм:
Эн тааскын, таһымныыр ууларгын,
Күлүккүн, күлүмҥүн сөҕүөм.
 
 

* * *

Түүҥҥү сиккиир
Аргыый бигиир.
Сүүрэр,
Күүрэр
Гвадалквивир.
 
 
Күөрэйдэ көмүс ый тахсан,
Чу… гитара айманна…
Эдэр испанка барахсан
Балкон үөһэ тайанна.
 
 
Түүҥҥү сиккиир
Аргыый бигиир.
Сүүрэр,
Күүрэр
Гвадалквивир.
 
 
Сэгээр, сабыыгын уһулан,
Кэл, күндү күммүн тыктар!
Чугуун перила быыһынан
Дьикти атаххын быктар!
 
 
Түүҥҥү сиккиир
Аргыый бигиир.
Сүүрэр,
Күүрэр
Гвадалквивир.
 
 

Кыһыҥҥы киэһэ

Халлааны буурҕа хаппахтыыр,
Хаары тибэн ытыйар:
Арыт оҕо курдук ытыыр,
Арыт кыыллыы часкыйар.
Ардыгар сарай үрдүгэр
Солуоманы сахсыйар,
Арыт кэлэн дьиэ түннүгэр
Айаньньыттыы тоҥсуйар.
 
 
Хараҥанан барыгырар
Хаарбах, тымныы, курус дьиэм
Бу туохтан түннүк анныгар
Саньньы түстүҥ, эмээхсин?
Буурҕа тыаһын таптаабакка
Сылаа муҥун көрүстүөҥ,
Биитэр сабы хатар маска
Утуйаары бүк түстүөҥ?
 
 
Миэнэ муҥнаах эдэр сааһым
Тапталлааҕа, кэл, иһиэх,
Куруускабыт ханна баарый?
Санаабытын дьэгдьитиэх.
Ыллаа чыычаах далай антах
Чуумпутук олорбутун;
Ыллаа сассыарда кыыс хайтах
Уутун баһа турбутун.
Халлааны буурҕа хаппахтыыр,
Хаары тибэн ытыйар:
Арыт оҕо курдук ытыыр,
Арыт кыыллыы часкыйар.
Миэнэ муҥнаах эдэр сааһым
Тапталлааҕа, кэл, иһиэх,
Куруускабыт ханна баарый?
Санаабытын дьэгдьитиэх.
 
 

Кыһыҥҥы суол

Бурҕачыҥнас туманнарга
Ый тыган боруҥнатар,
Санаарҕаабыт толооннорго
Санньыйбыт уотун кутар.
 
 
Кыһыҥҥы чуҥкук суол устун
Торуойкабыт айанныыр,
Чуораан биир мээрин курустук,
Салгытардык да тыаһыыр.
 
 
Истэн истим истиҥ санаам
Элэ-была тылларын:
Үөрэн-көтөн, саньньы санаам
Дьаамсык киһим ыллыырын…
 
 
Дьиэ суох, уот суох… Арай мэлдьи
Хаар да тыа… уонна бааллар
Биэрэстэни мээрэйдээччи
Кэрдиистээх баҕаналар…
 
 
Сассын мин тиийиэм буолуоҕа
Сэгэртэйбэр Нинэбэр,
Одуулууртан салгыам суоҕа
Оһох уотун иннигэр.
 
 
Кэмнээх чаастарбыт ааһаннар,
Кэрэ түүммүт кэлээхтиэ,
Салгыппыттар тарҕаһаннар,
Хаалыахпыт эн, мин – иккиэ.
 
 
Курус, Нина: суолум чуҥкук,
Дьаамсык нуктаан хам барда,
Биирдик тыаһыыр колокуолчук,
Ыйбыт ньуура хараарда.
 
 

Сибииргэ

Сибирь тоҥ буорун дириҥэр
Тутуһуҥ дьаныардаах тулууру,
Муҥнаах үлэҕит син биир тиллэр,
Санааҕыт үрдүккэ дьулуура.
 
 
Соргут халбаҥнаабат балта –
Эрэлгит боруҥуй дьуоҕаҕа
Эр санаа күүһүн туруоруоҕа,
Туолуоҕа сүрэххит баҕата:
 
 
Мин көҥүл тылым кыымынан
Ыалдьыттыырым курдук, эһиэхэ
Эйэ, таптал киирэн кэлиэҕэ
Хаайыы халҕанын быыһынан.
Хандалыгыт хампы барыа,
Түүнүктээх түрмэ түҥнэстиэҕэ,
Көҥүлгүт эһиэхэ көстүөҕэ,
Бырааккыт үөрбэтин туттарыа.
 
 

* * *

Көмүскээ миигин, талисман,
Көмүскээ үүрүллэр үлүгэр,
Уолуйуу, кэмсинии күнүгэр:
Кэлбитиҥ санаабын тыыннаан.
 
 
Үөгүлүүр бааллаах акыйаан
Үөһүгэр хаайыллар кутталтан,
Этиҥнээх буурҕаттан, күүс тыалтан
Көмүскээ миигин, талисман.
 
 
Туспа дойдуга харыстаан,
Санааргыыр сыньньалаҥ иһигэр,
Төлөннөөх охсуһуу үөһүгэр
Көмүскээ миигин, талисман.
 
 
Барда маньньытан, албыннаан,
Тимирдэ, көстүмнэ күрэннэ
Мичилийэр сүрэҕим күнэ…
Көмүскээ миигин, талисман.
 
 
Саллар сааспар саныыр санаам,
Сүрэх бааһын тыытыма, уоскуй,
Бастыҥ баҕам быраһаай, утуй,
Көмүскээ миигин, талисман.
 
 

Анчар

Дьааттаах мас
Куорсуйа куурбут киэҥ дуолбут
Куйаастан умайбыт буоругар
Соҕотох манабыл буолбут
Кутталлаах анчар мас ол турар.
Степь утаппыт айылҕата
Ыар күҥҥэ төрөтөн кээспитэ,
Өспүт күөхтээх лабыкчата
Силиһэ сир дьаатын испитэ.
Күн отто куйаастан ууллан,
Ол дьаата таһыгар таммалыыр,
Киэһэтин сымала буолан
Тымныйан, хойдон чаллырыынныыр.
Кэлбэттэр, көтөрдөр, тигрдэр,
Киниэхэ холорук сөрүөстэр,
Тохтуур ол өлүү тиитигэр –
Сүлүһүн сүмэтин мэҥиэстэр.
 
 
Кини мутугун халлаантан
Ибиирдин ичигэс уу самыыр –
Дьааттаах таммах лабаалартан
Умайбыт кумахха саккырыыр.
Биирдэ ол ааттаах анчарга
Киһи киһини кыйдаабыта:
Ол муҥнаах аар маска баарта,
Сассыарда дьааты баар гыммыта.
Өлөр өлүү сымалатын,
Өспүт мутугун аҕалбыта,
Өлбөөдүйбүт сырайыттан
Тымныы көлөһүн халыйбыта.
Аҕалаат – отуу талаҕар
Өлүү түбүлээбит кулута
Тойон атаҕын анныгар
Турбат охтуутун охтубута.
Бэйэтин бэргэн охторун
Öарь ол дьаатынан сыбаабыта,
Өһүөмдьүлээх өлүү сорун
Атын сирдэргэ атаарбыта.
 
 

Кавказ

Анныбар Кавказ. Үрдүккэ мин эрэ
Кый-бырах эмпэрэ үөһэ турабын бу:
Хамсаамна тэлээрэр хотой кыыл обургу
Кыырай чыпчаалтан миэхэ тэҥнэһэ.
Мантан көрөбүн сүүрүктэр төрүүллэрин,
Уордаах сиҥниилэр маҥнайгы күүрүүлэрин;
Манна анныбар усталлар былыттар;
Олор быыстарынан күрүлгэн күүгүнүүр;
Очуостар тараҕай таастара күлүмнүүр;
Ол бааллар муохтар, кураанах талахтар;
Ол анна – күөх сөрүүн күлүктэр, ой тыалар;
Табалар ойоллор, чыычаахтар туойаллар.
 
 
Ол хайа тэллэҕэр дьиэлэр тураллар,
Барааннар сыылаллар бурдуктаах быллаарга,
Пастырь түҥкэлийэр бэһиэлэй дуолларга,
Күөх биэрэктэн Арагва күүгэн аллар;
Терек уор көрүгэр күүгүнүүр сиригэр
Умнаһыт айанньыт хаспахха кирийэр.
Клетка тимиртэн мэҥиэни харахтыыр
Адьырҕа кыыл кэриэтэ Терек улуйар, –
Кураанах өһүнэн кытылга хоруйар,
Аас долгун тылынан таастары салыыр…
Суох! Ас-таҥас киниэхэ наадата суохтар:
Ыгаллар кинини халҕаһа таастар.
 
 

Сиҥнии

Күүстээх долгун тааска сааллар,
Көтөр-мөҕөр, күүгэн аллар,
Хотой кыыллар чаҥыргыыллар,
Ыккый тыаһыыр.
Хайа чыпчаала чаҕыллар,
Түҥ түүн ыаһыыр.
 
 
Онтон биирдэ сүрдээх дьулаан
Суулла сүҥ таас тыаһаан-ууһаан,
Очуос быыһар хара хапчаан
Суолун бопто,
Терек баалын хаайан, сыаптаан
Кыайда-хотто.
 
 
Эмискэччи күүһүҥ эстэн,
Им-дьим бардыҥ, Терек, дьэ эн;
Кэннигиттэн долгун үтэн,
Хаары хастыҥ…
Биэрэктэргин күөйэ көтөн
Уунан ыстыҥ.
 
 
Онно сиҥнэн түспүт дьапта
Уулбат туорай буолан сытта.
Уордаах Терек аннын хаста
Бэрт өр кэмҥэ,
Күүгэннирбит уутун ыста
Мууска, чэҥҥэ.
 
 
Манна былыр киэҥ суол бэрдэ:
Аттаах-сатыы тиэстэн биэртэ,
Тэбиэн кыылын сиэтэр этэ
Баай атыыһыт,
Билигин Эол киэптээтэ
Хайа быыһын.
 
 

Ой дуораана

Халыҥ тыаттан кыыл улуйдун,
Халлаантан этиҥ доргуйдун,
Халдьаайы сиртэн кыыс туойдун –
Мэлдьи бу эн
Ханна баҕарар тыас турдун
Хардаҥ түргэн.
Этиҥнээх буурҕа ньиргийээт,
Эйиэхэ тиийэр эбээт,
Пастук да хаһыытын истээт –
Эппиэт улгум:
Бэйэҕин сэргиир суох… Поэт
Син оннуккун.
 
 

Былыт

Мөлтөөбүт буурҕабыт бүтэһик былыта!
Эн эрэ халыйдыҥ халлааны саньньыта,
Эн эрэ түһэрдиҥ барыар күлүккүн,
Эн эрэ саптыҥ бу күлэр күммүтүн.
Билигин аҕай эн халлааны кууспутуҥ,
Чаҕылҕан уотунан курбуулуу турбутуҥ,
Ыар этиҥ тыаһынан ньиргийэн баартыҥ,
Умайбыт сирбит утаҕын ханнаартыҥ.
 
 
Дьэ, түксү, халбарый! Күн тыкта, кэм кэллэ,
Дьэ буурҕа кыйданна, дьэ бу сир киэргэннэ,
Тииттэри биэбэйдээн итии тыал үрдэ,
Уоскуйбут халлаантан эйиигин үүрдэ.
 
 

Exegi monumentum

Памятник туруоруннум кэхтибэт кэс тылтан,
Онно норуот ыллыга бүөлэниэ суоҕа,
Өргөс төбөтө Александр столбатыттан
Үйэ-саас үрдээн туруоҕа.
 
 
Өлүөм суоҕа – дууһам кэриэс лирам тыыныгар
Өлүгүм үйэтин өлбөккө бүгүстүө –
Күн анныгар биир тиит баарын былаһыгар
Албан аатым үүнэн үрдүө.
 
 
Сурах барыа мин туспунан, ааттыаҕа киэҥ Русь
Имири хамсыыр тыллааҕа бары миигин,
Славян туйгун сиэнэ, билиҥҥи дьиикэй тоҥус,
Стептээҕи калмык уонна финн.
 
 
Үтүө санаалары лиранан уһугуннаран,
Күтүр үйэбэр көҥүлү эҕэрдэлээммин,
Быстыбыт аймаҕын салгыыр өйү булларан
Өр таптатыам бар дьоммор мин.
О, Музам, таҥара дьүүлүттэн киэр тэйимэ,
Хопко, хайҕалга санааҕын саймаардыма,
Батталтан саллыма, венецкэ көҕүйүмэ,
Ааргы да тылын аахсыма!
А.Пушкинтан
 
 
Диэмэн
Илиҥҥи дойду номоҕо
Бастакы аҥаара
1
Аньыылаах-харалаах аан дойдум үрдүнэн
Диэмэн диэн сордоох тыын дапсыҥныы көппүтэ;
Кыраайтан-кыраайга кый-бырах үүрүллэн,
Кырыыска барбытын толкуйдаан көрбүтэ.
Үчүгэй күннэрэ, урукку дьоллоро
Өйүгэр-сүрэҕэр бу кэлэн турара.
Өйдөөтө дьэ кини оччоҕо сырдык тыын
Күн араай тапталлаах аанньала буоларын,
Сандаарар кыымнардаах умайар сындыыстыын
Дорообо бэссиһэн мичээрдии турарын.
Өйдөөтө дьэ кини киэҥ улуу куйаары;
Ол онно үөр сулус олоҕун булаары
Убаабат бурҕаҥнас туманы быыһынан
Айманан-сайманан бураллан устарын,
Билиэҕин-көрүөҕүн баҕарбыт быһыынан
Ол ону көҕүтэн одуулаан турарын.
Өйдөөтө дьэ кини сүрэҕэ аһыллан
Урукку тапталын, күлэрин-үөрэрин,
Аан ийэ дойдуга аан бастаан айыллан,
Дьоллоохтук олорбут күөгэйэр күннэрин
Куһаҕан санаанан, хатааннаах хаанынан,
Хараҥа сыл-хонук ыытынан-дьаарынан
Төбөтүн оройо симиллиэн иннинэ
Олорбут олоҕор дьол баарын дьэ биллэ,
Санньыйда, онтон да атыҥҥа… элбэххэ…
Санаахтыыр санаата, күүстэрэ тиийбэккэ.
 
 
2
Өр да өр киэҥ куйаар кураанах хоонньугар
Үтүөнү көрбөккө үүрүллэн сырытта,
Хас да сүүс үйэ ахсаана суох хонуга
Биир кэмник элэҥнээн бэрт элбэх сыл бүттэ.
Бу дойду дуона суох тунаархай күөх ньуурун
Буулаабыт манньатын кыыһыран иҥиэттэр,
Тууйуллан, бобуллан тоҥ хаана оонньуурун
Тохтотор күүстээхтэр көстүбэт эбиттэр.
Абалаах-саталаах хараҥа санаата
Өһүөннээх сүрэҕин уотунан салаата.
3
Ол курдук Хапкааһым хайатын үрдүнэн
Араайтан кыйдаммыт сордоох тыын көппүтэ.
Үйэлэр тухары мууһунан үллүнэн
Алмаастыы күлүмнүүр Казбиэги көрбүтэ,
Аллараа көрбүтэ, ол үрдүк хайаттан
Эриэн кыыл уйатын, Дарыйаал аппатын
Эриллэр-мускуллар, тырыттар-хайыттар
Хараҥа хапчаана айаҕын аппытын.
Арҕаһын түүлэрэ арбайан-сарбайан
Дьохсооттуу суоһурбут хахай кыыл курдуктук
Бу Тиэрэк үрэҕим аллараа харбаһан
Суһумнуур долгунун өрүтэ оргуппут.
Көҥүлгэ көччүйбүт халлаан көтөрдөрө
Дьэндэйбит үрдүктэн тэлээрэ-тэлээрэ,
Таас хайа кыыллара чөрбөйө-чөрбөйө
Ол сүүрүк сарылыыр тыаһын истэллэрэ.
Ыраахтан, ыраахтан, соҕуруу диэкиттэн
Хотугу дойдубут хонноҕор-быттыгар
Кинини кэлэннэр утааран иппиттэр
Көмүстүү күлүмнүүр быстаҕас былыттар.
Оллороот-быллараат хайалар таастара,
Ыгыта симсибит тараҕай бастара
Суһумнуур долгуну таҥнары одуулаан
Нуурайан тураллар. Дьүһүн-киэп дьэ дьулаан!
Хапкааһы сыл аайы, күн аайы, чаас аайы
Кэтэһэр-манаһар киэҥ айдам уоруктар.
Ол онно былыргы кириэппэс таас дьиэлэр
Туманы быыһынан барыйан турбуттар.
Таҥара дойдутун устата, туората
Тааллыбат таабырын, таас да муус барыта…
Ол онтон толлубат дохсун тыын обургу
Тобулу көрбүтэ тулатын судургу.
Халлааннаах таҥара таптайбыт сиригэр
Хатааннаах хараҕын ааллара турбута
Кини сүрэҕэр, хараҕар, сирэйигэр
Үчүгэй бэлиэ диэн мэлигир буолбута…
4
Дьэ кини иннигэр туһунан хартыына
Биир тыыннаах оһуора тырымныы түспүтэ,
Күндү Куруусуйа чэлгийэр киэҥ дуола
Дьэрэкээн көбүөрүн тэлгэтэн кээспитэ.
Бу буолар толору дьоллордоох сир киэнэ
Мичиҥниир кыраайа, килбэйэр кииннэрэ.
Көстөрө күөх дуолум күөгэйэр көхсүгэр
Көнөтүк чоройбут күндү арайыына,
Араас суол дьүһүннээх дьапта таас үрдүгэр
Долгуннаах үрүйэ сүүрдэн чарылыыра.
Тапталы көбүтэр эгэлгэ тыллаахтар,
Кутуллар куоластаах солобуой чыычаахтар
Түһүлгэ оҥостон мунньустар сирдэрэ,
Симэхтээх, оһуордаах сибэкки быыстара.
Тэлим сэбирдэҕин тэнитэн-тэлгэтэн,
Киэҥ толоон киэлитин киэбирдэн-киэргэтэн,
Көҕөрө-көҕөрө, тунаара-тунаара
Күөгэйэн турбута тырымныыр чынаара,
Хоп-хойуу ситим от киниэхэ хатаастан
Күн уотун күлүктүү-хаххалыы саппыта.
Куттаҕас табаны кутаалыыр куйаастан
Хоонньугар кистиирэ таас хайа аппата.
Күн көрө, күөх тунаар, сэбирдэх сипсиэрэ
Сүүс аҥыы дьиэрэтэн кутуллар куоластар
Тыһыынча ньыргыл күөх от киэнэ, мас киэнэ
Минньигэс сыттара салгыҥҥа туолбуттар.
Сытыытык тыгаахтыыр сыралҕан уот куйаас,
Күөгэйэр күн отто күлбүт көр күннэрим!
Өрүүтүн көмүстүү күлүмнүүр ып-ыраас
Мүөт таммах сиигинэн бүрүммүт түүннэрим.
Курусуун оҕото, эдэр кыыс барахсан
Тыргыллар хараҕар маарынныыр сулустар
Түүннээҕи халлааным оройугар тахсан
Дьиримниир уотунан симиктии турбуттар.
Кыһыыттан-абаттан, күнүүттэн атыны
Үс дойду дьэллигэ букатын билбэтэх,
Айылҕа кэрэтэ, күлүмэ, чаҕыла
Киниэхэ саҥаны тугу да биэрбэтэх…
Иннигэр көрбүтүн барытын, туох баарын
Иһигэр киллэрбэт, барытын таптаабат.
Туохха да, туохха да санаатын таптарбат,
Кыыһыран кытыастар тоҥ уорун тохтоппот.
5
Киэҥ даҕаны олбуору, үрдүк да дьиэни
Туттаран кэбиспит баай Гудаал оҕонньор.
Ол онно бэрт өртөн эрэйдээх үлэни,
Сыраны тохпуттара хамначчыт дьоннор,
Бу дьиэ сассыардаттан күн киириэн тухары
Улуу таас хайаҕа күлүгэ хараарар.
Ол муннук ампаартан таас хайа сыырыгар
Үрэххэ киирэргэ суол буоллун дэһэннэр,
Кирилиэс оҥооттор кэрдиистии кэрдэннэр.
Сэгэйэн доҕуйан сис туттан тэлээрэн
Сирэйин сабыыта кылбайан, мичээрэн
Ол Араагыбаттан уу баһан таһаара,
Элэстэнэн киирэр эдэр кыыс Тамаара.
 
 
6
Одуулуу турбута бу көстөр күөх дуолу
Сыл аайы улуу дьиэ киэҥ кэтит таһаата.
Дьэ бүгүн ол дьиэҕэ томточчу дьол туолла,
Арыгы халыйда, сууруна тыаһаата.
Кырдьаҕас Гудаал кыыһын эргэ биэрээри
Сыбаайба бөҕөтүн дьэ бүгүн оҥордо,
Ол онно оонньууну-көрү тэрийээри
Ыалларын-дьоннорун барытын ыҥырда.
Чарапчы сабыыга аас тэлгэх үрдүгэр
Атастарын-доҕотторун быыстарыгар
Киньиит кыыс олорор. Оонньуу-көр үлүгэр
Оргуйар, улаатар улам быыстала суох
Ол арҕаа халлааҥҥа, таас хайа кэтэҕэр
Күлүмнүү-күлүмнүү күн уота тимирдэ,
Күлүүнү-оонньууну күүстээхтик көтөҕөн
Тыас, айдаан сүрдэннэ, көр ырыа дьиэрэйдэ.
Тыаһатар оонньуурун киньииппит тутта да,
Долгуйда, нусхайда, туллуктуу туттайда,
Төбөтүн үрдүнэн тэлээрдэ-тэлээрдэ,
Күөрэгэй чыычаахтыы күөрэйэн таҕыста.
Ардыгар уоскуйан турбахтыыр этэ дьэ,
Ардыгар хамсыыр кыламанын анныттан
Сиигирбит уу хараҕа чаҕылыйара,
Ардыгар кыратык бүк түһэн ылара,
Ардыгар тулатын эргиччи көрөрө,
Ардыгар чүөчэйэр синньигэс атаҕа
Аас тэлгэх үрдүгэр күөрэҥнии көтөрө,
Эдэр саас кыымынан бэһиэлэй хараҕа
Минньигэс үөрүүнэн мичээрдии күлэрэ
Ньалхааххай сиик түспүт күөх толоон отугар
Таҥнары таммалыыр ый уота даҕаны
Олох курдук, эдэр саас курдук оргуйар
Ол тыыннаах мичээргэ тэҥнэспэт буолуоҕа.
 
 
7
Андаҕайабын хараҥа түүн үөһүгэр
Дьиримнии турар сулустар уоттарынан,
Киҥкиниир киэҥ иэннээх күөх халлаан үрдүгэр
Тырымныы тыгар сардаҥа сырдыгынан,
Пиэрсийэ даҕаны бастыҥ баһылыга
Улуу дойду муҥур ыраахтааҕыта да
Көрүлээн олорбут күндү саастарыгар
Бу маннык иэдэһи уураабатахтара,
Гариэм өрүтэ бырдаҥалыыр бантаана
Кутаалыыр куйааска ханнык да өттүнэн
Көмүстээх таммаҕа күндээрэн-сандааран
Биирдэ да сууйбатаҕа маннык өттүгү,
Киэҥ ийэ дойдубар кимнээҕим даҕаны
Дьахтары таптаабыт талааннаах илиитэ
Бу маннык суһуоҕу, бу маннык баттаҕы
Тутан, имэрийэн көрбүтэ суох этэ.
Ол күнтэн аан дойдум араайтан арахсан
Ат таппат аньыытын сүүкэйдиэх быатыгар,
Андаҕайабын маннык мааны барахсан
Суоҕа соҕуруу күннээх халлаан анныгар.
8
Бу манна дьэ кини кэриэһин оонньоото.
Ол күҥҥэ кинини көһүтэн турара
Көҥүлгэ үөскээбит туспа сир оҕото,
Кырыыс, муҥ, кыһалҕа сор суоллаах анала;
Көһүтэн турара туспа дьиэ тиэргэнэ,
Биирдэ да билбэтэх-көрбөтөх кэргэнэ.
Ардыгар кинини сып-сырдык көрүҥүн
Кистэлэҥ саарбах суол хараарда турара;
Cэрэнэн-сэрбэйэн тулатын көрүнэн
Аргыыйдык, тыаһа суох, атыллыыр буолара.
Арай Диэмэн обургу күөх халлаан үрдүттэн
Ол кэмҥэ кинини одуулаан көрдүн дьэ,
Оччоҕо урукку олоҕун өйдөөхтөөн,
Төбөтүн санньытан, үөһээ тыыныах этэ…
9
Диэмэн кырдьык көрдө… Эмискэччи үлүгэр
Сүрэҕин хаана долгуннурда, долгуйда
Сарбыллан санньыйбыт, тымныйбыт өйүгэр
Дьикти тыас дорҕооно ньиргийдэ, чоргуйда.
Аан ийэ дойдубут эйэтин-эккэтин
Иккиһин дьэ кини иннигэр көрүстэ;
Таһымныыр тапталын, эгэлгэ дьиктитин
Иһигэр иҥэрэн сүрэҕэ мөҕүстэ…
Ол кэрэ көстөрү өр соҕус одуулаан
Сүрэхтээх быарыттан күүстээхтик таптаата;
Оннооҕу дьоллорун, оһуордаах-ойуулаах
Урукку олоҕун өйдөөтө-санаата.
Көтөр уот сулустуу субуллан-сыыйыллан
Хараҕар көһүннүлэр ол хонуктара.
Көстүбэт күүһүнэн бобуллан, тууйуллан
Биллэ дьэ кини биир туспа хомолтону.
Иһиттэ былыргы төрүөбүт тылынан
Өйүгэр сүрэҕэ кэпсээбит дуораанын.
Тапталлаах олоҕу күнүнэн-дьылынан
Иккистээн эргийэр бэлиэтэ буолаарай?
Ол тылы хараардар илбистээх саҥаны
Умнубут курдуктук биири да саҥарбат…
Умнуо дуо? Умнары таҥара даҕаны
Биэриэ суох, – бэйэтэ даҕаны баҕарбат!..
 
 

Баллада

Муора үрдүгэр кэрэ кыыс олорор,
Бу курдук диэн этэр таптыыр уолугар:
 
 
«Таһааран кулу ыл киэргэл симэхпин;
Муора түгэҕэр түһэрэн кэбистим!
 
 
Миигин таптыырыҥ чахчыта көстүөҕэ!»
Оргуйа түстэ уол уоттаах сүрэҕэ,
Соһумар дьайга санаатын туттарда,
Күүгэннээх түгэххэ куугунуу турда.
 
 
Көмүс бырдааттар түгэхтэн көбөллөр,
Долгуннар симсэллэр, тохтоон төннөллөр,
 
 
Иккиһин тахсан кытылга сапталлар,
Таптыыр доҕорун тыыннаах таһаараллар.
 
 
О, дьол! Уол тыыннаах; очуоһу харбаата,
Сүппүтү булбат да, саньньы санаата.
 
 
Сылайбыт атаҕар үктэниэн саллар,
Сииктээх баттаҕа санныгар сахсыллар…
 
 
«Таптыыгын дуу, суох, билигин этиий эн.
Эн кэрэ киэргэлгэр мин тыыммын биэрэн,
Этэргин кытта тимирдим аллара,
Коралл быыһыгар ол онно сытара.
 
 
Ыл», – диэт көрдө саньньыйбыт харахтарын,
Көрдө тыыныттан да күндү тапталын.
 
 
Кыыс эттэ: «Кырдьык, о, сэгээр, эн аны
Таптыыр буолларгын таһаар ол коралы».
 
 
Саарабыл дьэ буолла ол хорсун уолга,
Түстэ өлөргө, биитэр таас буларга.
 
 
Көмүс бырдааттар түгэхтэн көбөллөр,
Долгуннар симсэллэр, тохтоон төннөллөр,
 
 
Иккиһин тахсан кытылга сапталлар,
Таптыыр доҕорун мэлдьэһэн бараллар.
 
 

Баҕа санаа

Тоҕо көтөргө кыната суохпунуй,
Хара суор буолбатах сорбунуй?
Тоҕо халлааҥҥа көрүлүү көппөппүн,
Биир эрэ көҥүлү көрбөппүн?
 
 
Мин арҕаа, мин арҕаа көтөрүм буоллар
Ытык өбүгэм толоонугар,
Тумарык тумулга иччитэх дьиэ турар,
Кинилэр өлүктэрэ онно баар.
Таас эркиҥҥэ куйахтар, кэриэс маллар,
Дьэбиннээх батастар тураллар.
Ол куйах, ол батас буорун тиийэммин
Кынаппынан ыраастыам этэ мин;
Шотландскай арфаны таарыйыам аара,
Таас эркин ньиргийэр дарбаана
Биирдэ тыаһаан, биир бэйэбэр эрэ дьэ
Иһиллээт, ах барыа баар этэ.
Дьылҕа сокуонун утары туһаны
Көрдөһөр тыл биэриэ суох аны.
Ийэ дойдубун миигиттэн хайалар,
Муора долгуннара хаайаллар.
Бардам сэрииһит бүтэһик төрүөҕэ
Туспа хаар быыһыгар өлүөҕэ;
Манна төрөөтүм да мин дууһам атын…
О! Тоҕо хара суор буолбатым?..
 
 

Былыттар

Устар тоҥ былыттар, сүгүллэн-түөрүллэн
Киэҥ куйаар үрдүнэн долгуһа-долгуһа,
Көттүгүт, көстүгүт мин курдук үүрүллэн,
Хотугу кыраайтан соҕуруу дойдуга!
Бу туохтан куоттугут: туохтан, туох туһуттан?
Аналгыт маннык дуу? Буруйгут туох баарай?
Көстүбэт күнүүттэн, уор санаа уоҕуттан,
Холоонноох доҕоргут хобуттан буолаарай?
 
 
Суох, куурбут хонууттан салтыгыт эһиги…
Билбэккит эрэйи, билбэккит имэҥи;
Тымныылар, билбэккит уйаны-биһиги,
Көҥүллэр, көрбөккүт үүрүллэр муҥ диэни.
 
 

* * *

1
Соҕотоҕун тахсабын суол устун;
Субуллар адаардаах уһун суол;
Ньим түүн. Сулус кэпсэтэр сулустуун,
Айыы тылын сэргиир куйаар дуол.
2
Дьиктитик да дьиппиэрбит киэҥ халлаан!
Сир утуйбут көҕөрө кыыһан…
Тоҕо мин өстүм санааҕа хаалан?
Тугу күүтэбин? Туохпун аһыйан?
3
Суох, олохтон күүтэрим суох аны,
Аһыйа барбаппын ааспыппын;
Көрдүүбүн көҥүлү, сынньалаҥы!
Уоскуйа таалыахпын баҕардым! –
4
Суох эрэ буоллун иин тымныы тыына…
Уһун уубун утуйан хаалыым,
Түөспэр олох уота нуктуур гына
Аргыый сыккырыы сыттын хааным;
 
 
5
Түүнүн-күнүһүн тыыммын маньньытан
Кэрэ куолас тапталы туойдун,
Үрдүбэр күөх төбөтүн саньньытан
Үйэлээх дууп суугунуу турдун.
М. Лермонтовтан
 
 

Ытык сэрии

Турууй, улуу дойду, бүгүн,
Тур дохсун кыргыска,
Фашист ыар хараҥа күүһүн –
Кырыыһы кыйдыырга.
Үрдүк санаа уордаах уота
Долгуннуу оргуйдун,
Турда народ охсуһуута,
Ытык сэрии турда.
 
 
Киһи кэхтэр бииһэ киирэн
Сэрии уотун ыста, –
Турууй, туруу дойдум, күүрэн,
Тур дохсун кыргыска!
Тоһун ылыаҕа талаанньыт,
Дьоннору муҥнааччы,
Төлөннөөх өйү-санааны
Самнары баттааччы.
 
 
Ийэ сирбэр хара кынат
Кыайан көппөт буолуо,
Өстөөх тэпсиэ суоҕа кыайан
Кэтит хонуу буорун.
Сытыйбыт сидьиҥ фашистка
Буулдьа уоптарыллыа,
Дьонтон туора быртах биискэ
Хоруоп оҥоһуллуо.
Субу тапталлаах сирбитин
Союһу көмүскүү
Холбоһуохпут биир сүрэхпитин,
Барыахпыт үгүс күүс.
 
 
Турууй, улуу дойду, бүгүн,
Тур дохсун кыргыска,
Фашист ыар хараҥа күүһүн –
Кырыыһы кыйдыырга.
Үрдүк санаа уордаах уота
Долгуннуу оргуйдун,
Турда народ охсуһуута
Ытык сэрии турда.
В. Лебедев-Кумачтан
 
 

Народтар сэриигэ киирэллэр

Күн бүгүн күүрэн турдулар сэрии уоттара,
Кыргыһа бардылар сталь харааптарбыт,
Дьэ хайдах Сталинныы дойду народтара
Доҕордуу буолтарын киэн туттабыт.
Оскуоланы, куораттары биһиги туппуппут,
Бүгүн мин дойдубар өстөөх түстэ,
Эйэлээх үлэҕэ мэлдьи бииргэ турбуппут,
Сэриигэ доҕордоһуу дөксө күүһүрдэ.
Көрөбүн Таджикстан чаҕылыйар уот күнүн,
Ол иилии эргийбит кылбаҕар таас Памир,
Таджиктар үлэлэрэ күүрдэ күнүн-түүнүн,
Өстөөҕү кыайарга сыаллара буолла биир.
Көстөллөр Белорус хотоол хонуулара,
Туркмения кумаҕар көс караван,
Украина сэлиэнньэтэ, Грузия сад тыалара,
Армения, былыргы Åреван.
Узбектар, нууччалар, татардар, чуваштар
Биир кэргэн, биир улуу дьиэ буоллулар,
Бары народтар, куораттар ыаллыы чугастар,
Өстөөҕү кыайар куоллары буллулар.
Кареллар аджарецтыын фроҥҥа бараллар,
Куттамматтар фашист буулдьатыттан,
Летчик-грузиҥҥа көмөлтө буолан,
Казах-артиллерист ол уот аста.
Кыраайдартан кыраайга нууччалар тураллар
Бырааттарын кытта өстөөҕү сууллара,
Ийэ Волгалара кинилэри атаарар,
Тайҕа тыа мутугунан сапсыйа хаалар.
Хара суор элиэтиир бу дьолбут үрдүнэн,
Народ охсуһар ньыгыл кэккэнэн,
Олоҕун туһугар, чиэһин туһугар,
Уйгулаах Ийэ сир дьолугар.
В. Гусевтан
 
 

Көмүскэли күүһүрт!

(«Бэлэмнэн! Тур! Тут!» диэн В. Маяковскай хоһоонуттан)
 
 
Көмүскэли күүһүрдүҥ,
инженердэр, токардар.
Эн шахтер,
Газетчик,
эн химик,
эн врач,
Көмүскэлгэ күүрэн тур!
Кэлэр сэрии
быһаарыллыа
аэроплан буойуннартан.
Союз куораттарын
Бомбалар
тоҕута түспэт буолуннар диэн
көтөр күүһү-уоҕу
Тохтоппокко тут, оҥор.
Уот кыһыл сулустаах
эскадрилья кынатынан
тэнийэ диэлий
халаан уҥуор.
Рабочайдар,
бааһынайдар,
бүтүн Союз –
күнүстэри-түүннэри
көмүскэлгэ бэлэмнэн.
Хас чаас ахсын
соргулаах Союзпут
пушка-тэргэн этиҥэр,
куттуур тылга хардаран
киэҥ маассаттан тирэҕирэн
хаһыытаатын:
«Куттаммаппын!
өстөөхпүн
өргөһүнэн көрсүөҕүм
уҥуохпун хамсаппакка!»
В. Маяковскайтан
 
 
Гимн
Мин – охпун, мин уоппун!
Түүн эһиэхэ күндээрдим,
Кыргыс күүрэригэр
Инники киирэммин
Мин сэриилэстим.
 
 
Тулабар сыталлар
Доҕотторум өлүктэрэ,
Ол эрээри – кыайдыбыт.
Кыайдыбыт биһиги,
Ол эрээри сыталлар
Доҕотторум өлүктэрэ.
Иһиллэр бу кыайыы
Өрөгөйдөөх ырыатыгар
Көтөр күүрүү хараала.
Үөрүүгэ даҕаны,
Кутурҕаҥҥа даҕаны
Бириэмэ суох биһиэхэ.
Эмиэ ньиргийдэ барабаан,
Саҥа сэрии саҕаланна.
Мин – охпун, мин – уоппун!
 
 

Силезия ткачтара

Хатыылаах харахтара таммах ууламмат,
Станок ыксатыгар ыыстаах тыл бараммат:
«Германия, эйиэхэ саабан хатабыт,
Үс хара кырыыһы холбуу кутабыт.
Хатабыт, хатабыт!
Үлүйэн, аччыктаан сылдьаммыт барыбыт
Үҥпүт таҥарабыт, эйигин кырыыбыт.
Күн ахсын күүппүппүт кураанах буолла:
Айбыт албыныгар харахпыт туолла.
Хатабыт, хатабыт!
Элэ-была тыллаах сырабытын быспыт
Уор тойон корольга тиийдин ыар кырыыспыт.
Баарбытын-суохпутун кини халыыра,
Ыт курдук өлүүгэ кини аныыра.
Хатабыт, хатабыт!
Сааттаах албыннарга дьолу биэрбит кыраайы
Төрөөбүт сирбитин кырыыбыт күн аайы,
Эдэр чэчир манна эрдэ тэпсиллэр,
Күөх ача быкпытын түүнүктэр сииллэр.
Хатабыт, хатабыт!
Станок талыргыыр, эргийэр мэлдьи,
Түүннэри-күннэри хатабыт эргиччи,
Кырдьаҕас Германия, саабаҥҥын хатабыт,
Үс хара кырыыһы холбуу кутабыт.
Хатабыт, хатабыт!»
 
 

* * *

Кутурҕан саньньыар санаабын
Соҕотох тылга куттарбыан,
Тыалым ыраах үүрэн илдьиэ…
Тылбын тыалга ыыттарбыан.
 
 
Саньньыардаах тылларым сататын
Тыал үүрэн эйиэхэ тиэртин,
Ол тылым куруутун даҕаны
Сүрэххэр кутуллан киирдин!
 
 
Хаһан сылайбыт хараххын
Түүҥҥү чуумпуга симэргэр,
Түүлгэр санньыардаах тылларым
Иһиллэр буоллун сэгэрбэр!
Г. Гейнеттэн
 
 

Баҕа санаа

Аллаах ат ырбат буоллун,
Эдэр саас эстибэт буоллун!
Таҥара буоллар барытын
Сөпкө оҥоруох этэ.
Кэрэ кэхтибэт буоллун,
Кыыс кырдьыбат буоллун,
Чэлгийэр күөх сибэкки
Хагдарыйбат буоллун даа!
Торҕо тохтубат буоллун,
Дьигиит охтубат буоллун,
Дьон өллөллөр даҕаны
Буорга киирбэт буоллуннар.
От хагдарыйбат буоллун,
Харах өлбөөрбөт буоллун,
Тыргыл хаан сүппэт буоллун
Кыыс ньуур мөлтүө суох этэ.
 
 
Кырдьаҕас саастарын
Сүүрбэ биэскэ төннөр даа,
Күндү кэрэ дууһаны
Илиинэн айбыт киһи!
Дойдубар дьонум туоллун,
Сааспыт бараммат буоллун,
Өлбөтүннэр эдэр дьон,
Үтүө киһи өлбөтүн!
 
 

Дьол

1
Сир дьоло диэн кураанах,
Биир күн кэлэн ааһыаҕа.
Субу дириҥ олоххо
Дьолу ким толору кэмниэй?
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Толору ый курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Куурбут өрүс курдуккун.
 
 
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Отонноох мас курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Хоччоххой буор курдуккун.
 
 
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Дохсун долгун курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Сылайбыт сарт курдуккун.
 
 
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Көмүс туруон курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Көппүт хотой курдуккун.
 
 
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Буурай боотур курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Саспыт саһыл курдуккун.
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Сүүрүк сылгы курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Токур талах курдуккун.
2
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Таас көтөрүн курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Таллан моҕой курдуккун.
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Хатан болот курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Сүтэр албас курдуккун.
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Чаллах тиит мас курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Тостор хомус курдуккун.
 
 
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Будьур күн тыа курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Эргэ таҥас курдуккун.
 
 
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Үрдүк дабаан курдуккун,
Дьол, арахсан бараргар
Үргүбүт кыыл курдуккун.
 
 
Дьол, аан маҥнай кэлэргэр
Ыраас халлаан уот күнүн
Эмдэй-сэмдэй сэлэлиир
Сааскы күөх тыа курдуккун.
Дьол, арахсан бараргар
Түлэй түүн үөһэ буолан,
Түбүлээбит киһигин
Түҥ-таҥ ыытар курдуккун.
Дьол маҥнай кэлэригэр
Дьон тыынын сыламнатар
Түүҥҥү нарын ый уотун,
Көр сайыны маарынныыр.
3
Дьол маҥнай кэлэригэр
Тыалга күөх от силэллэр,
Устар мүөттээх арамаат
Дьикти сыта тэнийэр.
Дьол ааһан барарыгар
Хаамар хардыы тууйуллар,
Тоҕус сору көрөҕүн,
Чугас дьонуҥ аһынар.
Дьол маҥнай кэлэригэр
Ини-бии таптаһыытын,
Күнүс-түүн күлүмүрдүүр
Күндү тааһы маарынныыр.
Дьол ааһан барарыгар
Өһүөннэрин өһүлбэт
Өһөс хатай санаалаах
Өстөөх дьону маарынныыр.
Дьол маҥнай кэлэригэр
Саас киэргэнэр тирэх мас,
Эдэргэ, кырдьаҕаска
Үөрүү бэрдин үксэтэр.
Дьол ааһан барарыгар
Түгэҕэ дьөллөх түспүт
Мас уһааты марынныыр.
 
 
Дьол, маҥнай кэлэригэр
Үүнэн турар үөт маһы,
Үтүө, күндү мүөт, саахар
Миньньигэһин маарынныыр,
Дьол ааһан барарыгар
Албын тылы марынныыр.
 
 
Дьол маҥнай кэлэригэр
Утах уутун кэриэтэ,
Дьол ааһан барарыгар
Уот өһөрүн кэриэтэ.
 
 
Дьол маҥнай кэлэригэр
Тула баарбыт барыта
Төлөнө суох оргуйар,
Күммүт уота күөрэйэр,
Күлүм үөрэ мичээрэр.
Оннук буолар улуу дьол –
Көҥүл көппүт мохсоҕол
Көрүлүүрүн кэриэтэ.
Т. Сатылҕановтан