Текст книги "Мин көтөр кынаттааҕым буоллар"

Поэмалар

 

Тыраактар

Ээй, кэлэн көмөлөс,
Тыраактар көлө!
Көрүөхтэн күндэлэс
Күнү эн күллэр!
Эллэй
I
Сааскы бурдук ыһыытын
Охсуулаахтык атааран,
Холкуос чээл күөх сыһыытын
Баайын хостоон таһааран –
Саҥа олох дьолунан
Сайдан-үүнэн иһиэхпит,
Охсуулаах суолунан
Сэссийэлиисимэҕэ тиийиэхпит,
Быйыл биир да туорааҕы
Хаалларбакка ыһыахпыт.
Ити курдук уурааҕы
Уопсай мунньах таһаарбыт.
Баайы-тоту – кулааҕы
Самнарарга туруммут,
Күөх көппө көлөөгү
Ыраастыырга соруммут
Куоталаһар дуогабар
Истиэнэҕэ ыйаммыт.
Холкуос көҕөрөр сонуогар
Үүнэн тахсыа быйаҥмыт,
Сүүстэн тахса сиэтиниэр (центнер)
Ыһылларга анаммыт,
Холкуос ону кэмигэр
Толорорго санаммыт.
Баран-кэлэн, элэҥнээн,
Массыынаны бэлэмнээн
Холкуостаахтар дьулуһан, –
Хонуу устун субуһан,
Ыһар сири көрбүттэр,
Ыллыы-туойа күүрбүттэр.
Биригэдьиир Мэхээлэ
Күүлэйдээбэт таак мээнэ,
Бигэ сорук ылынан,
(с) Чилиэттэрин ыҥыран,
Ыһар сиэмэ бурдугун
Ыраастатан кээспитэ.
(Сыыһын-бөҕүн ордугун
Кууруссаҕа биэрбитэ).
Ыраастаммыт сиэмэҕэ
Армалыыны куппута,
Сааскы күннээх киэһэҕэ
Сараҕыта уурбута.
Мэхээлэттэн ураты
Бааллар эмиэ уустар,
Бэлэмнииллэр оҕуһу, аты
Маарыйалар, Ньукуустар.
II
Холхуостаахтар мунньустан
Хоту ыалга өр буолтар,
Хойдон түмсэн мунньахтаан –
Үгүс суолу көрбүттэр.
(Средняк) Сэрэдиньээх Сэмэни, Бүөтүрү
(с) Чилиэнинэн ылбыттар.
Борокуоппайап түөкүнү
Холхуоһуттан сыыйбыттар,
Кулаак кутуруга үөнү
Мүнүүтэҕэ да көрбөттөр.
 

* * *

 
«Холхуоска киирбэтэх
«Куһаҕан» Кууһума,
Табаарыс, кэл бэттэх,
Чугуйан турума!
Күүстэнэн-уохтанан
Үлэҕэ иитиллиэҥ,
Сүрэҕиҥ уоттанан,
Дьолгуттан эн тиллиэҥ».
Инньэ диэн актыыптар
Ыҥыран барбыттар.
Кууһума чугуйар,
Холхуостаах дьулайар.
Куһаҕан эрэйдээх
Эргэҕэ дьулуйар:
«Түбүккүт сүрдээх,
Доруобуйа мөлтөх». –
Диэбитэ,
Кэннинэн
Тэйбитэ…
 
 

* * *

«Оҕустар, отучча аттар
Мөлтүүллэрин саҕана
Куораттан тыраактар
Таҕыстаҕына,
Ыһыыбыт үлэтэ
Сотору бүтүөхтээх,
Тутуубут сүгэтэ
Дьорҕойон туруохтаах».
Ити курдук былааны
Бигэргэтэн биэрдилэр,
Табаарыс Куонааны
«Куораттаа» диэтилэр.
 
 

III

Батталлаах үйэ «маладьыаһа»
Баһылай кулаак уордайбыт,
Күн аайы «ыстыыр ыаһа»
Холхуос үлэтэ буолбут:
«Холхуостар, бээһээҥҥи бэдиктэр,
Олус аһара тэһииккээмэҥ.
Тохтооҥ, топпут мэниктэр,
Тосту-туора киһиргээмэҥ».
«Сэттэ сүүс бууту
Ыһаргытын көрүөхпүт.
Бу туос кураан суту
Туораабакка өлүөххүт».
«Бачча үлүгэр сирин
Туох көлөтө кыайдаҕай.
Оо, дьэ даа, сүрүн!
Ким барытын ыстаҕай».
«Былыргы буоллар, мин
Арай ыһыах этим.
«Хамначчытым хара тыа саҕа»
Диэхтиирим саҕана».
Холхуоһу курҕаллаан
Айдаарда кулаак,
Эстэр күнэ чугаһаан
Иэдэйбит быһылаах.
IV
Тыалары быыһынан
Тыраактар сүүрбүтэ.
Кыһыл уот кыымынан
Сүрэҕи үөппүтэ.
Дьиримниир көлөһө
Тыкааран испитэ.
Хомууна көлөтө
Бу тиийэн кэлбитэ.
Үс тимир тэлиэгэни
Холбонон кэбиспит.
Булуугу, араас тэриэбэни
Ол онно тиэйиммит.
«Табаарыстар, туорааҥ,
Холхуоспут миҥэтин
Бу аҕалан иһэбин», –
Диэн хаһыытаабыт Куонаан.
Тыраактар тыаһыырын
Баһылай кулаак истибит,
Көрбүт тыа быыһын,
«Табык түстэ» диэбит.
Көрөөччүтүн уолуйан,
Олоро түспүтэ,
(Кэнники өй булан
Таҥараҕа үҥпүтэ).
Үгүс киһи мунньустан
Сонун сэби көрбүтэ.
Хараҥа кыраай муннуктан
Үгүс сүрэх үөрбүтэ.
V
Бүгүн, сассын бүтүөхтээх
Бурдукпут ыһыыта,
Отчуота түһүөхтээх
Холхуоспут кыайыыта.
 

* * *

 
Киэҥинэн киэбирэ долгуйбут
Бааһына иһигэр
Уоҕурдар ньыманан оргуйбут
Холхуоспут сиригэр –
Аан бастаан
тыраактар
тырылыы
сүүрбүтэ.
Дьадаҥылар,
батараактар,
оттолор
күүстэрэ
күүрбүтэ.
Биэс-алта булуугу холбонон
Тыраактар бирилии турара,
Тыастарын дорҕооно ол онон
«Холбоһук ырыатын» туойара,
Тыраактар силэйбит кырыһын
Күн уота күлүмнүү уураата.
«Баар! Сүүстэн тахса бырыһыан!»
Ньиргийдэ холхуоспут ураата.
 

* * *

 
Саталаах саҥалаах,
Самныбат санаалаах,
Холхуостар үлэлээн,
Хойдоннор көрүлээн,
Холбоһон бардылар,
Саҥаны айдылар,
«Үлэлээбиппит курдук
Үлэлии туруохпут,
Үүнүүлээх от, бурдук
Быйаҥын тутуохпут», –
Дэһэннэр
саҥалара
сатарар.
«Тыһыынчанан бэрэбинэни
Күн ахсын кэрдиэхпит,
Саҥа дэриэбинэни
Сандаардан кээһиэхпит», –
Ити курдук
Эккин хаһыата
Хаһыытаата
(хаһыаппыт аата – «Холхуос кыһата»).
 
 

* * *

Тыраактар бухатыыр
Тыа диэки сүүрбүтэ,
Боруода сур атыыр
Муодарҕаан көрбүтэ.
Тыаттан соһон киллэрдэ
Элбэх маһы тыраактар.
(Ыытылланнар саас эрдэ
Сынньаммыттар дьэ аттар).
Уопсай сүөһү хотонун
Оҥордулар барытын.
Тыраактарбыт соҕотоҕун
Таһар элбэх дьиэ маһын.
«Дьэ накаас, бэт эрэй»
Диэччи киһи манна суох,
Удаарынньык Миитэрэй
Үлэлиирэ – сындыыс уот.
«Эһиил ыһар сирбитин
Эмиэ тиэрэн кээһиэҕиҥ,
Хомуур үлэтин эрдэттэн
Ыытар соругу ылыаҕыҥ».
Уураахтар
Уотунан
Ойбуттар.
Ыһыллыбыт сирдэрбит
Күөҕэ күлэ чэлгийбит,
Хойуу бурдук килэччи
Тахсан эрэр дэлэччи.
Куһаҕан Кууһума
«Холхуоска ылыҥ» диэн
Көрдөһүү суруга
Күөрэйдэ.
 
 

Долгуннар

Мин бүгүн кынаттаах аппынан
Былыкка куйаардан эрэрдии,
Хомуһун-кубулҕат аппынан
Хоһоонум кутуллан эрэр дии!
 
 
Таптыыбын бу манна бааллары –
Бу күөҕү, бу халлаан саҕаҕын,
Эҥсиллэр иҥсэлээх бааллары,
Кирис тыам! Эн кэрии саҕаҕын.
 
 
Таптыыбын күөх быйаҥ сааһынан
Ньургуһун сибэкки тылларын,
Бу тойук маннык саас-сааһынан
Суккуллар дьиэрэҥкэй тылларын.
 
 
Аттыбар кыракый көлүйэ,
Анныбар Ленэ биир салаата.
Көбүөхтүүр күүстэрин көлүйэ
Күөх долгун биэрэги салаата.
 
 
Көрүлээ, күүгүнээ, чэ, Лиэнэ!
Эн уоргун, уо, дьэ туох тохтотуой!
Киэргэннэ биэрэгиҥ чээл иэнэ,
Киниэхэ күөх уунан тохто туой!
 
 
Таас хайа! Кылбайар кырыыгын
Көй салгын сууйбатах муҥунан
Көбүөхтүүр сүүрүгү кырыыгын,
Күрбэ таас, күөмэйиҥ муҥунан.
 
 
Эйиэхэ бокулуон уураары
Элиэнэ бэккэ да кыһаллар,
Эн уоттаах уостаргын уураары
Долгуннар таастары кыһаллар.
 
 
Турдулар бараммат баараҕай
Көбүөхтүүр долгуннар. О, Лиэнэ,
Эн түллэр бардамыҥ баар аҕай,
Уордайда кэй киэбиҥ ол иэнэ.
 
 
Силлиэ тыал силлиэрдин баҕардар!
Синэ биир – бар ытаа, бар ыллаа.
Эбиитин элбэххэ баҕардар
Эрэй уон арааһын барыллаа!
 
 
Хаһыырар буурҕалаах сатанан
Ыар былыт халлааны сабыыта,
Сылдьыбыт сырыым дьэ сатанан
Суйданна саарбах өй сабыыта.
 
 
Мин уҥуор биэрэккэ бараммын
Уоттаах түүн кистэлин уордарбын,
Ол мүөтүн ыймахтаан бараммын
Уоскутуох этим ыар уордарбын!
 
 
Мин санаам ыарахан тимирэ
Долгуну туоруурга сорунан,
Киэҥ үөскэ тимирэ-тимирэ
Күөрэйдэ тыын быстар сорунан.
 
 
Силлиэ тыал часкыйан ытыырын
Улахан куттал диэн көрбөккө,
Туораатым күрүлгэн ытыырын
Харахпын кэннибэр көрбөккө.
 
 
Этиҥнээх буурҕабыт аһынна,
Мин буллум үрдүк таас хайабын.
Тыал тоҕо бу миигин аһынна? –
Биллэҕэ мин киммин-хайабын.
 
 
Дьэ куоттум дьиктибин айаммын…
Туох баарай бу мантан ыар, этиҥ?
Көрдүгүөт баламат айаммын –
Күөх долгун, таллан таас, ыар этиҥ!
 
 
Оол, мииҥин куоттаран, кыһыйан
Эбэккэм хараҕын симмэхтиир,
Кырылас кумаҕын кыһыйан
Кыллырҕас куттаҕар симмэхтиир.
 
 
Уотунан кытыастан, кытаран
Силлиэ тыал күрэнэ турбута.
Сүрэҕэр үөрүүтүн кытаран
Биэрэккэ поэт уол турбута.
 
 
Киэҥ халлаан аһаҕас уолугар
Буурҕа тыал күрэнэн хааллар да,
Тыл ууһа тойуксут уолугар
Бэйэтин бэлиэтин хаалларда.
 
 
Ол бэлиэ сүрэхтэн сууллубат…
Мин үрдүк ыллыкпын ыйыаҕа,
Буурҕаттан охтубат, сууллубат
Маягын үрдүбэр ыйыаҕа.
 
 
Хараҕым иирдэ дуу? Суох, атын –
Халлааҥҥа көтөллөр паарустар –
Ол уордаах Элиэнэ суо-хатын
Аныардаах үөһүттэн паар устар.
 
 
Долгун! Биир чаас баран эрээри
Кыл тыыннаах сордонор сорунуу,
Сотору да бүтүөх эрээри
Суоһурдуҥ ол быстах сорунуу.
 
 
Айылҕам! Утуйан аҥаарый…
Бу сири дьиктилээх сир дииллэр,
Халлааҥҥа дьаарбайдын аҥаар ый,
Кинини дьай тыыннар сирдииллэр.
 
 
Күөх биэрэк дьэҥкэрэ түһээтин
Киэргэлгэ киэргэлин эппитэ,
Утуйбут түүлүгэр түһээтин –
Санааҕа бу курдук эппитэ:
 
 
«Дьэргэлгэн үҥкүүлүүр сирэ мин
Киэҥ кыраай бараммат баайабын,
Мин тыыннаах айылҕа сирэмин
Тырымныыр букеты баайабын».
 
 
О, чахчы, дойҕохтоох сир, бэккин.
Уус тылтан күндү таас кыһыллар,
Күн сирин киэргэлин сирбэккин,
Көстөллөр бу күөхтэр, кыһыллар.
 
 
Кэрэ түүн кээмэйдээх чааһынан
Кинини кэтэһэн турабын.
Ол кими кэтиирим чааһынан
Сүүс төгүл мин туойан турабын.
 
 
Турбутум күөх талах иннигэр,
Турбутум, турабын, туруоҕум.
Кэл! Биирдэ куустуһар иннигэр
Мин тыыммын даҕаны туруоҕум!
 
 
Эн солко былааккын эринэн
Манна кэл, мин күнүм күлүмэ!
Мин курдук эрэллээх эринэн
Дьоллонор дьылҕаҕын күлүмэ.
 
 
Манна баар мээр таптал, мээр эйэ,
Бааллар күөх төлөннөөх сайыннар.
Эн манна барҕата, мээрэйэ,
Муҥура суох дьолгун сайыннар!
 
 
Миэхэ биэр сүрэххин, биэр эккин,
Өйдүүбүн, саныыбын өрүүтүн
Субу эн дьаарбайар биэрэккин,
Эн солко суһуоҕуҥ өрүүтүн.
 
 
Дьэ кэллэ! Кинини кытары
Таҥара тыыннара түстүлэр,
Хараҥа күлүктэр кытары
Көмүстүү күлүмнүү түстүлэр.
 
 
Ол тыыннар санаабын табаннар
Сүрэҕим күлүүһүн астыннар,
Тапталыҥ охторо табаннар,
Таҥара, баҕабын астыннар!
 
 
Бэрт элбэх төннүбэт сыл ааста…
Мин туран дьол-соргу көрдөстүм.
Сүрэхпэр төлөннө, сылааста
Кулу диэн Киниттэн көрдөстүм.
 
 
Мин биллим уон илбис үөрэҕин,
Мин баарбын үрдүк тыын былааһар.
Эн бүгүн мииҥиттэн үөрэҕин,
Үөрүүгэр хомолто былааһар.
 
 
Бил мииҥин, мин аптаах талааммын,
Бил мөлтөх быһыыбын, бил бэппин –
Мин тугу кимтэн да талааммын
Умналаан ылары билбэппин.
 
 
Мин хадаар майгылаах эристин
Сүүс дьылҕа кэриэһин кэспитим.
Аны ким да кэлэн эристин –
Элбэҕи кэйгэллии кэспитим.
 
 
Тымныйбыт сүрэхпин, түөстэрбин
Мин халлаан уотунан сиэтэбин,
Сир-дойду сиксигин түөстэрбин
Сүүс сылы тэһииннээн сиэтэбин.
Оттон эн – сэттэ сир кэрэҕэр
Кэрдиллэ кэлбэтэх барахсан!
Баҕардым эн дьикти кэрэҕэр
Бар дьоннуун барасыай бырахсан.
 
 
Эн дьылҕаҥ силбэһэр ситиитэ
Сирэм күөх ньаассынтан өрүллэр,
Таптаһар кэм кэлэн ситиитэ
Кистэлэҥ чувстваҥ син өр үллэр.
 
 
Ол таптал охторо түһэннэр
Эн уоттаах сүрэххин кэйэллэр,
Имэҥнэр муньньуста түһэннэр
Имнэриҥ тыргылла кэйэллэр.
 
 
Биһиги тааһынан тапталлар
Биэрэги кэрийэн испиппит,
Мичээрдиир эйэҕэс тапталлар
Миньньигэс мүөттэрин испиппит.
 
 
Биһиэхэ кынаттаах тыл баара,
Санаабыт үрдүккэ көтөрө,
Халлааҥҥа тырымныы тылбаара
Ыллыыра күн айыы көтөрө.
 
 
Таалалыыр талахха таарыйан
Дьапталҕа таастарга киирбиппит;
Тапталбыт өһүөнүн таарыйан
Тапсыбат санааҕа киирбиппит.
 
 
Ардыгар дьол тускул түөрэҕин
Дьоло суох өттүнэн кээһэҕин.
Кыайбаккын төһүүнэн түөрэҕин,
Билбэккин кэннигэр кээһэҕин.
 
 
Киһи сүүс көһүнэн быыһанар
Тус-туспа майгылаах-быһыылаах;
Атыҥҥа бэйэттэн быыһанар
Адьаһын кыайтарбат быһыылаах.
 
 
Киниэхэ хайгыыра-сирэрэ
Уустуга суох түргэн буолара,
Бэрт чугас биир хардыы сир эрэ
Куоскаттан тиигир кыыл буолара.
 
 
Суох буолла кэмчиэрбит быһыыта –
Мин толло, дьиксинэ барабын.
Кэпсээтэ: «Кэм кэллэ, быһыыта,
Быраһаай, атыҥҥа барабын!..»
 
 
Бараҕын… Мин эмиэ барыаҕым…
Илиигин ыл түөспэр уур, атаар…
Ахтаммын күдэхпин барыаҕым…
Ааттаһыа диир тылгын ууратаар!
 
 
Сассыарда тыргыл күн ойуута
Тапталбыт тымныйан хаалбыта,
Күөх биэрэк дьэрэкээн ойуута
Ыраатан кэннибэр хаалбыта.
 
 
Күөх түүнтэн уһуктан турууга
Көрүстүм көтөрдөр үөрдэрин –
Тураҕас туруйам «турууга»
Тууйуллар сүрэхпин үөрдэрин!
 
 
Атын тыл абыгар түбэһэн,
Атыҥҥа санааҕын уур, астын –
Туспа сир туйгуна түбэһэн
Эйигин кытары уурастын.
 
 
Иккиһин көссүһэ кэл, этиэм
Эргийбэт арахсыы туһунан;
Олуурдаах тылбынан кэлэтиэм –
Ол аата суолбут тус-туһунан.
Эн – таптал муҥутуур Кыыһаҕын,
Мин – кырыыс төрөппүт Уолабын,
Эн – күннүү күндээрэ кыыһаҕын,
Оттон мин – күүгэннии уолабын.
 
 
Айылҕам! Көргүн киэр уур; аһыы
Аймалҕан. Ким тугун аһыйар?
Урукку сымнаҕас уураһыы
Мин уоспар дьаат буолан аһыйар.
 
 
Ытаата ол имэҥ, ол омун:
«Быраһаай, күн диэки көр үстэ!»
Оһоллоох олоҕум оломун
Эҥсэр баал утары көрүстэ.
 
 
Ырыабын саптылар ыар ааннар.
Ыллаары сорунан көрбүтүм –
Кынаттаах тылларым ыарааннар
Кытаанах эрэйи көрбүтүм.
 
 
Үөрүүнү бүгүн киэр уур, айдым
Ынырык тыллары, хараны –
Үтүөнү туойартан уурайдым,
Тойугум күөмэйбэр хар аны.
 
 
Туох буолуой биир тойук өлүүтэ –
Таһааран ону киэр кээс, бырах!
Олоххо биэрэр биир өлүүтэ
Поэкка суох дииргин, кээс, бырах.
 
 
Мин үрдүк магиям, ханнаҕын?
Кэл эрэ, киир – ханна бааргыный?
Киир – туохтан кэхтэҕин-ханнаҕын?
Кинини саманна баар гыныый!
 
 
Билигин биһиги хайабыт
Хараҕын таммаҕа тахсыаҕай?
Көмүстүү күлүмнүүр хайабыт
Көхсүгэр хайабыт тахсыаҕай?
 
 
Бигэтик мин өйдөөн кэбистим;
Эн мииҥин да саныы тур, аҕын.
Эйиэхэ сэрэбиэй кэбистим –
Тумарык быыһыгар тураҕын…
 
 
Кэрэ кэм сүрэххин үөрдүүтэ
Күөх сааскар көрүлээн хаалыаҕыҥ,
Көтүгэс кыталык үөрдүүтэ
Кыһыҥҥы кыраайгар хаалыаҕыҥ.
 
 
Олох ыар төлкөнү кэбиһиэ,
Оччоҕо дьэ уоххун харатыаҥ,
Оччоҕо муннаран кэбиһиэ
Ол сүүстэ дьаарбайбыт хара тыаҥ.
 
 
Кыыс кындыа сүрэҕиҥ тэбиитэ
Көссүһэр күүлэйтэн ырыаҕа,
Ол ону дьылҕа киэр тэбиитэ
Киллэриэм мин кэриэс ырыаҕа.
 
 
Эн тыыныҥ тобоҕо баарына
Өйдүөҕүҥ мин күүспүн, мин уорбун,
Таптыаҕыҥ, таҥара баарына,
Субу мин айманар минуорбун.
 
 
Сүрэххэр биирдэ уот эстиэҕэ –
Сылайан ыран-күр түһүөҕүҥ.
Сэгэриэм! Эдэриҥ эстиэҕэ,
Ынырык түүллэри түһүөҕүҥ.
 
 
Мин эмиэ манна сор суолбунан
Муҥура суох уостан барабын,
Сүүс төгүл тэпсибит суолбунан
Мин аргыый арҕахпар барабын.
Ардыгар туран кэп туонабын
Айдааннаах суорума сорукпун,
Алгыыбын күөх чэлгий туонабын,
Көрдүүбүн көстүбэт сорукпун.
 
 
Соҕотох мунчаарбыт куттас уол
Мин бара сатыыбын, сатыыбын…
Сүрэхпэр тоҥ тыалы кутта суол –
Сатыы да барарбын сатыыбын.
 
 
Сыньньалаҥ олохтон ырабын,
Эрэйтэн буһабын-хатабын;
Таптыыбын мин албын ырабын,
Тылбынан кумаҕы хатабын.
 
 
Таптыыбын төрөөбүт уйабын –
Буурҕанан биэбэйдиир биһиги;
Кыйданыы кырыыһын уйабын –
Поэттар манныкпыт биһиги.
 
 
Биһиги дорҕоонноох долгуттар
Туруору түөстэрин кимэбит,
Тыл күүһэ тыыҥҥытын долгуттар,
Билиэххит поэт диэн ким эбит.
 
 
Поэт сир сокуонун кэһиитэ
Маарынныыр биир тылы сотору…
Айылҕа бэлэхтиир кэһиитэ
Тыл тыынын төрөтүө сотору.
 
 
Оҥорбут буруйбун-айыыбын
Барытын сатана салаатын!
Ырытыҥ мин айбыт айыыбын
Силиһин-мутугун, салаатын.
 
 
Эргэрбит иэйиини саҥардан
Дьэргэтиэх сассыҥҥы саҥанан!
Долгуну киһилии саҥардан
Кэпсэтиэх ол кэрэ саҥанан!
 
 
Манна дьол салгынын тыыныллар,
Поэт ыар тыллартан салҕааччы,
Кыратык сыньньанан тыын ыллар,
Тыһыынча быстаҕы салҕааччы.
 
 
Таптаабыт кыыс оҕоҥ сириитэ
Кыракый сылтахтан буолуохтаах.
Ол онтон хамсаабат сир иитэ,
Кытаатан буол модун, буол уохтаах!
 
 
Сүрэхпит ыллаатын үөрүүнэн,
Ыарахан тыллары талбатын!
О, поэт, үөр сайдан, үөр үүнэн,
Аны бил эдэр саас талбатын.
 
 
Көччөхтөр көттүлэр-дайдылар,
Күннэрбит күөрэйдэ, көмүстээр!
Тойуксут! Бу талыы дайдылар
Ньуурдарын ырыанан көмүстээр.
 
 
Айылҕа маанылаах иитиэҕэ
Билиэм дуо тостору-бэттэри!
Улуу сир уһааран иитиэҕэ
Сүүһүнэн мин курдук бэттэри!
 

Кэпсээннэр

Этиэм суоҕа

Биир доруобай оҕо киһини түҥ-таҥ аньньан киллэрдилэр. Түүн икки чаас этэ.

– Быраат атамаан, аҕалыах буолбут бассабыыкпыт бу баар, тут.

– Ыалдьыт, кэл эрэ манна, сырдыкка, – диэн сыыйда тойонноро буолуохсут уонна лаампатын битиилин таһааран биэрдэ.

Киһини көрөөрү остуол тула үөмэхтэһэ түстүлэр.

– Дьэ бу эн эбиккин дуу?! Көссүөхпүтүн баҕарбыппыт ыраатта. Олор, кэпсээҥҥин ыһан-тоҕон кэбис.

– Кэпсээн ханна барыай, дьэ тугу ыйытаҕыт?

– Эн бассабыыктарга тугу оҥордуҥ? Манна кистээн кэпсээ эрэ.

– Мин элбэҕи оҥордохпуна аҕыйаҕы кэпсиир идэлээхпин уонна итинник ыйытыыга хоруйдуохпун да баҕарбаппын.

– Туох-туох диигин! – диэн баран атамаан остуолу кырбаата.

– Бэйэ, бу остуолгун алдьатаары гынныҥ ээ, быһыыта, хайа наада буолаарай, – диэтэ доппуруостанан эрэр киһи. Атамаан ойон тура-тура дөксө улаханнык остуолун кырбаата.

– Сүбэлиибин, бу маһы кытта охсуһума. Мас ыалдьыа суоҕа, мин оннубар бассабыыктары да биэриэ суоҕа.

– Сөп! – атамаан өс киирбэх олоро түстэ, – эйигин да этитэр баҕайыбыт ини… – сонно балтараа былас өрүү кымньыыны, тимир чуумпуру, бэстилиэтин, быһаҕын барытын бэлэмнээтэ. Утуйа сытааччылар сорохторо уһугунна, бары бэлэмнэнэн турдулар. Атамаан салҕаан барда:

– Итинник бөппүрүөктүк эппиэттиир дьоҥҥо дьаһал судургу буолуоҕа. Ону эрдэттэн сэрэтэбит. Эн доҕотторуҥ, «табаарыстар», ханна баалларый?

– Баҕар, бу киэһэ кэлэн эһигини дэлби тэпсэн барыахтара. Ону туох билэр?.. Мантан атыны тугу да эппэппин, ыйытыма даҕаны.

– Этитиэхпит! Эйигиннээҕэр буолуохтары этиппиппит, – диэн баран биир киһиэхэ тимир чуумпуру биэрдэ. – Мэ, маны уокка кытарт.

Киһитэ хара дьиэҕэ киирэн көмүлүөк оһоххо үс тимир чуумпуру сырайда.

– Итини бэйэҥ да билэриҥ буолуо. Этиэххэр диэри биэс мүнүүтэни биэрэбин. Эн соҕотоххун, биһиги элбэхпит, – дьонун ыйан кэбистэ, – аны эн биһиги илиибит иһигэр киирдиҥ. Туоххун эрэнэҥҥин маннык кытаанахтык туттунаҕын?

– Тылбын эрэнэбин. Мин тылым эһиги ыйытаргытын этиэ суоҕа, бэккэ буоллар эппин-тириибин моруу гыныаххыт.

– Ол үчүгэй буолуо дуу? Маҥнай эккэр бу маны түһэриэхпит, – кымньыыны көрдөрөр.

– Этиэм суоҕа.

– Сөп. Оччоҕо кытарбыт тимиринэн сиэтиэхпит.

– Этиэм суоҕа.

– Тарбахтаргын быһыахпыт, лабааҕын тоһуталыахпыт.

– Этиэм суоҕа.

– Иҥииргин сыыйыахпыт.

– Этиэм суоҕа.

– Кытарбыт тимиринэн хараххын тобулуохпут.

– Этиэм суоҕа.

– Оһоҕоскун субуйуохпут.

– Этиэм суоҕа.

Атамаан чаһытын көрдө.

– Сөп. Бириэмэҥ туолла!

Дьиэ иһинээҕи дьон бэлэмнэнэн үөмэхтэһэ түстүлэр. Онтон-мантан быа хомуйан харбыаластылар. Атамаан үөгүлээтэ:

– Сыгыньньахтааҥ! Уонна кэлгийиҥ! Бэйэ эрэ, тиһэх ыйытыым. Этиэҥ дуо?

– Этиэм суоҕа!

– Давай! Давай! – Дьиэ иһэ ньуу-ньаа буола түстэ. Бандьыыттар сырайдара-харахтара иҥсэтийдэ, олус кыыллара турда.

Бартыһаан илиитин өрө уунан иһэн остуолга турар таас лаампаны үнтү охсон түһэрдэ. Хараҕын уота биирдэ чаҕылыс гына түһэргэ дылы гынна да, бэйэтэ тигр кыыл ньымсатынан оһох кэннин диэки ыстанна. Бары мүлүр-халыр тутан хааллылар. Онно-манна «айык-ка!» дэһии буолла.

Киһи тахсан иһэн ааҥҥа турааччыны түҥнэри тэбэн кэбистэ. Караульнайы таһыттан киирэн истэҕинэ утары көссөн саатын эһэ охсон ылла, онтон бэйэтин түҥнэри дуксуйан кэбиспитэ, ааны туорайдыы охтон уҥан хаалла. Биир талыы ат үрдүгэр түһэн көтүтэ турда…

Кураанахтан куттаммыт

Кыһын. Биир былыта суох ыраас күн холкуос бырабылыанньатын дьиэтигэр мунньах буолла. Табаах буруота сибилигин аҕай ардаары турар былыт курдук, хамсаны ытырбыт дьон айахтарыттан өрө бурҕайан тахса-тахса, хойдон ыдьырыйан барар.

Боппуруос бары холкуостаахтары хаһаайыстыбаларын тупсаран сэниэ ыал оҥортуур уонна культурнайдык туттан олорор туһунан. Бэрэссэдээтэл Баабылап, урут лиик-пууну бүтэрэн, аҕыйах ый кууруска үөрэнэн холкуос салайааччыта буолуон иннинээҕи аата Арбаанай Бүөтүр, бэйэтэ улаханнык астынан баран, дьону астыннарыах киһи быһыытынан, кэпсиирин курдук кэпсии турар. Миитэрэй Тиитэп куолутунан остуол ыксатыгар олорон эрэн, сэкирэтээр да буолбатар, дакылаатчыт айаҕыттан туох таммалаабытын барытын кумааҕыга түһэрэн ылар быһыылаах.

Дакылаат бүттэ.

– Хайа, ким этиэх баарый?

– Миэхэ аҕал эрэ, – диэн баран Миитэрэй тура эккирээтэ. – Дакылаатчыт этиитин утарбаппын. Ол эрээри, сэниэ хаһаайыстыба буолар сөп да эбит буоллаҕына, улаханнык сэрэниэххэ наада. Сэбиэскэй былаас тирэҕэ от-мас таҥастаах дьадаҥы бааһынай буолар. Ол курдук Лиэньин үөрэппитэ, ол курдук Ыстаалын үөрэтэр. Холкуостаахтар бары сэниэ хаһаайыстыбаҕа олус дьулустахтарына, баҕар, кэнники онон сылтаан, уһун-устунан кулаак буолан барыахтара, дьадаҥы биир даҕаны суох буолуо, оччоҕо сэбиэскэй былаас тирэҕэ хантан кэлиэҕэй?

Мунньустубут дьон өрө чөрбөҥнөһө түстүлэр. Миитэрэй бириэмэтин тас өттүнэн үс төгүллээн уоннуу-биэстии мүнүүтэни көрдөөн ылан эттэ. Истиэнэ чаһыта, «чэ, түксү, бүт» диэххэ айыылаах, чуораанын үстэ тыаһатта.

Атыттар эмиэ бэйэлэрин санааларын эппитэ буоллулар.

Мунньах бүттэ.

Аҕыйах хонон баран Баабылап Тиитэптиин биир киэһэни быһа этиһэн ылахтаһан таҕыстылар. Этиспит сылтахтара биллэр, ону таайа сатыыр туһата суох буолуо.

– Чэ, бэйи, куоракка эрэ киирдэрбин хаһыакка баттаан, сахсайбыккын саайарым буолуо, – диир Миитэрэй. Хаһыат сураҕын истэн баран Баабылап киһитин буукса кыһытан биэрдэ. Миитэрэй дөксө улаханнык көөнньөн турда:

– Дьадаҥы олоҕун көннөрүөхтээҕэр, дьадаҥыны суох оҥоруоххутун баҕарар дьон буолбатаххыт үһү дуо! Эһиги тугу да толкуйдаан, сээбэрэссээйдээн көрбөккүт. Ити быһыыгытыгар хайаан да түбэһиэххит, улаханнык түбэһиэххит. Мин аны тыа сиригэр, эһигинньиктэр оттоҕутугар, олорорум сатаммат. Кэпсэтэр да буоллахпытына, хойут атынынан кэпсэтиэхпит, – диэн баран тилир гынан хаалла.

Тыл барыны барытын оҥорор. Кини, кырдьык, ити эппитин толорон, аҕыйах хонон баран куоракка буолбута.

Баабылап күнүстэри-түүннэри эрэй бөҕөтүгэр түспүтэ. «Аны хампаанньаны сыыһа ыытаммын дьыалаҕа түбэһэбин дуу, хайыыбын», – диир куттала өйүттэн хаһан да арахсыбат этэ.

Кини биирдэ сукулаан дьиэ остуолугар тобус-толору саҥа хаһыаттар кэлэн сыталларын көрө түстэ. «Аны манна миигин суруйбуттара буолуо», – диэн куттанан, илиитэ салҕалыы-салҕалыы кэлэн, саас-сааһынан хаһыаты ааҕан сыымайдаан барда. «Баабылап диэн араспаанньа, Бүөтүр диэн аат ханна эрэ бэчээттэнэ сылдьар буолла?» – дии саныыр. Биирдэ көрө түспүтэ – хата атын киһи буолан абыраата. Хас да хаһыаты инники ыстатыйатыттан тиһэх остуруокатыгар тиийэ ааҕан кэбистэ. «Миитэрэй хайаан даҕаны миигин хаһыакка суруйуо. Онтон хайдах гынаммын куотуох бэйэм буолла», – диэн Баабылап санаа бөҕөтүгэр түстэ да түстэ.

Миитэрэй – куоракка.

Кинини үөрэхтэн күрээбит, холкуостан күрээбит, Аллан көмүһүн үлэтиттэн күрээбит, Нуотара сопхуоһуттан күрээбит – лиэтуун диэн туох да үлэҕэ ылбатахтар. Билигин кини баһаарга кэлэр-барар, килиэп уочаратыгар турар, тыйаатырга сылдьар. Аны ойох ылаары тииһэн эрэр.

Биир киэһэ уулуссаҕа хааман иһэн билсэр кыыһын көрүстэ. Судургу соҕустук кэпсэтэ түһэн бараннар, киэһэ алта чаастан киинэҕэ сылдьыах буолан болдьостулар.

– Сөп, мин билиэти ылыаҕым. Сөпкө кэлээр, – диэтэ Миитэрэй.

Кини киэһэ тыйаатырга кэлбитэ, билиэт бүтэ охсон хаалбыт. Онон кыһыйан-абаран дьон сирэйин-хараҕын кыҥастаһа сатыы турдаҕына, хата өлүү болдьохтоох: «Кимиэхэ билиэт нааданый?» – диэн хаһыы иһилиннэ.

– Миэхэ, миэхэ наада! Миэхэ! – диэтэ биһиги киһибит.

– Нуу, ыл.

– Хаһый?

– Икки билиэт уон солкуобай. Саамай дорогуой и саамай хоруосай, – диэн буолла. Миитэрэй харчыта баара-суоҕа аҕыс эрэ солкуобай буолан биэрдэ. Дьэ кыһыы, улахан кыһыы!

– Чэ буоллун, ыл, – диэн баран атыылаабыт орой мэник уол мэлис гынан хаалла. Ити икки ардыгар кыыһа тиийэн кэллэ. Бастакы собонуок буолла.

– Хайа, хастыылаах билиэти ыллыҥ?

– Биэстиилээҕи. Киинэни чугастан көрөрбүн сөбүлээбэт идэлээхпин…

Үгүс кэпсэтии суох. Дьон бары көрөр саалаҕа киирэн бардылар. Хонтуруоллуур дьахтар Миитэрэйдээх билиэттэрин көрөн баран, иккиэннэрин төттөрү утаарда:

– Сатаммат, ааспыта икки хоммут билиэтинэн киллэрбэппит. Бара туруҥ!

Миитэрэй улаханнык ыксаан хос-хос кириэтэһэн көрдө да, туһа суох. «Милииссийэнэн туттарыахпыт» диэбиттэрин истэн баран, тэҥнэһиэхтэрэ дуо, тугу да кэпсэппэккэ эрэ иккиэн икки аҥыы тахсан бара турдулар.

Эмискэччи олбуор иһиттэн күтүр баҕадьы кугас ыт ырдьыгынаабытынан Миитэрэйгэ утары сүүрэн кэллэ. Миитэрэй ыты куттаары уулусса ортотугар туох эрэ хараара сытарын хабан ылбыта, инчэҕэй сылгы сааҕа буолла. Анараа күтүрэ сиргэммит курдук олбуор ис өттүгэр дьылыс гынан хаалла. Миитэрэй олорор ыалыгар кэлэн биир туспа киинэни көрдө – дьиэлээх киһи, итирэн хаалан баран, туох да иилэн ылбат куһаҕан ыыс тылынан үөхсэ тоһуйда:

– Ыт, дьиккэр! Икки харахпар көстүмэ! Эбэтэр харчыта аҕал! Мин дьиэбэр хас хонукка олордуҥ? Төһө аспын аһаатыҥ! Тыыҥҥын тардыам иннинэ төлүү тат! Эбэтэр ойохпун иирдэн ылаары сылдьаҕын дуу? – диэн баран, остуолу кырбаата.

Миитэрэй түүннэри ханна барыаҕай – кулгааҕын кулугута симиллиэр диэри үөҕүллэ-үөҕүллэ ол түүн хонно. Киниэхэҕэ куорат олоҕо эмиэ табыллыбата. Онон тыа сиригэр тахсыан баҕарталаан барда. Дьэ дьыала…

Бэрэссэдээтэл Бүөтүр Баабылап уруккутун курдук үлэлиир, уруккутун курдук куттанар. Буостанан хаста хаһыат кэллэҕин ахсын кини түөһүн иһигэр саламаат

бөҕө оргуйар. Куттал диэн дьэ оннук буолар эбит! «Хаһыакка таһаараллара дьэ чугаһаатаҕа буолуо. Оччоҕо мин баһым хаһый? Былырыын Миитэрэй кэппэрэтиип бырабылыанньатын Өлөксүөйэби сымыйанан хаһыаттаан үлэтиттэн уһултаран кэбиспитэ уонна хаайыыга киллэрэллэрэ чугаһаабытын кэннэ, хата киһилэрэ бэйэтэ өлөн куоппута», – диэн Баабылап эмискэччи саныы биэрдэ. Ол дьыала ирдэнэн кэнники сымыйата тахсыбытын эмиэ санаата.

Кини биир түүн түһээн көрбүтэ – бары билэр чугастааҕы дьоно «кулаах буоллубут, кулаахха таһаардылар» дэһэ-дэһэ, кэлэн-баран эрэллэр эбит. Кини бэйэтэ эмиэ кулаах буолбут уонна Миитэрэй Тиитэп диэн киһи илии баттаан хаһыакка сүрдээх уһун ыстатыйаны суруйбутун ааҕа олорор эбит. «Дьэ бу Миитэрэйи кытары ииссэммин хаһыакка таҕыстаҕым», – диэн куттал бөҕөтүн куттанан иһэн, хата уһуктан кэлбитэ.

Баабылапка биир күн сүрдээх саҥа дьикти санаа киирбитэ. «Бу дьыаланы эрдэ, уһуу-кэҥии илигинэ, ирдэһиэххэ наада. Куоракка хаһыаты көрөн таһаарар эрэдээксийэ диэн суут баар сурахтааҕа. Арай онно баран үҥсэн көрдөҕүм», – дии санаата. Аҕыйах хонук ааспытын кэннэ Баабылап, холкуос таһаҕаһын тиэйэринэн сылтанан, куоракка дьыалатын ирдэһэ киирдэ.

Киирэн баран түспүт ыалыгар биир оскуола оҕотун көрсөн ону-маны ыйыталаста: «Хайа хаһыакка туохтар-ханныктар тахсаллар? Миитэрэй миигин хаһыакка суруйуох буолан киирбитэ, туох диэн суруйбутуй? Аахтыҥ дуо?» Уол дьиибэтэ киирдэ быһыылаах: «Аахпытым-аахпытым. Эйигин улаханнык кыайбыттар этэ. Хата суукка барарыҥ буолуо!».

Баабылап тугу да саҥарбата.

Сарсыҥҥытыгар эрэдээксийэҕэ тиийдэ. Остуол аайы дьоннор сурук суруйа олороллор. Хас да ыскаапка тобус-толору кумааҕылар кыстанан тураллар. Бэчээттиир массыыналар тыастара талыгырас-тилигирэс үлүгэр. Баа-

былап биир киһиэхэ утары хааман тиийэн аатын, арас-

паанньатын эттэ уонна: «Миигин хаһыакка таһаарбыттар үһү. Ону хайдах быһыылаахтык, хайдах матыып-

таан таһаарбыттарын билиэхпин баҕарабын», – диэн ыйытта.

– Суох, мин билбэтим. Эһиги холкуоскут туһунан үчүгэй да, куһаҕан да сурах биллибэт. Хата ыл, туох сибидиэнньэлээххин аҕал эрэ, – диэтэ.

– Онон ким даҕаны мин чааспынан суруйбатаҕа дуо?

– Суох, суруйбатаҕа.

Баабылап хаһан даҕаны үөрбэтэҕин үөрдэ уонна туох ааттаах үп хомуура, соҕотуопка араас төһө туолбут сибидиэнньэтин, дохуот үллэһигин сибидиэнньэтин ол ки-

һитигэр кутан кэбистэ. Баабылап өр соҕус ону-маны кэп-

сэтэн баран таҕыста.

Икки хонон баран көрбүтэ, «Кыым» хаһыат бастакы сырайыгар кини үлэтин кыайыыта бэчээттэнэн тахсыбыт. Баабылап ол ыстатыйаны биэс-алта төгүл аахта уонна, атыыласпыт бартыбыалыттан биир лиис кумааҕыны ылан, Миитэрэйи бэйэтин хаһыакка суруйда.