Текст книги "Татар баянчылары"

Татар баянчылары. Белешмәлек

Нәби Дәүли
МОҢЛЫ ГАРМУН11
  Рөстәм Яхин музыкасы.


[Закрыть]

 
Әй гармун, гармун, яшьлек юлдашым,
Син йөрәгемдә сөю уяттың.
Моңланса минем кайгылы башым,
Җырларың белән мине юаттың.
 
 
Айлы бу кичтә яңгырый урам,
Җыр тәрәзәмә килеп кагыла.
Мин тын бүлмәдә ишетеп торам,
Гармун урамга мине чакыра.
 
 
Онытмадым мин әле ул җырны,
Тагын күңелдә кузгалды ул моң.
Алып кил миңа сөйгән ярымны,
Яшьлек юлдашым – гармун, әй гармун!
 

УРЫНЫГЫЗ ҺӘРЧАК ТҮРДӘН

Гармунчының урыны һәрчак түрдән: йөрәктә дә, туй-мәҗлестә дә, бәйрәмдә дә.

Биюче гармунчыга карап бии – гәүдәсе орчык кебек бөтерелә, ә күзе гармунчыга береккән, чөнки ул аңа дәрт һәм ритм бирә.

Җырчы гармунчыга сыенып-елышып җырлый, чөнки гармун аның тавышына моң һәм ныклык өсти, үзенә терәк була.

Гармунчы, әлбәттә, тылсымчы. Оста гармунчының ялгыз уйнавын карап тору үзе бер гаҗәеп тамаша. Бик еш күрергә туры килә – гармунчының бармаклары гармун бакалары өстендә могҗизалар ясый, ә йөзе таш битлеккә әйләнгән, әйтерсең лә дөньяда берни дә эшләнми: тумый-үлми, тантана итми, кайгырмый-уфтанмый… Югыйсә бит гармуннан «Олы юлның тузаны», «Шахта көе», «Тәфтиләү», «Алма бакчасы», «Ай, былбылым», «Каз канаты», «Кара урман»нар агыла! Гармун күреге Сабан туе батыры күкрәге сыман киерелеп тын ала, кабыргаларын бәрә-бәрә тетрәнә, елаган хатын иреннәре кебек дерелди. Гармунчының кайвакытларда тартышып куйган ирен читләре, курыккан кош канаты кебек еш кагынган керфекләре һәм көтелмәгәндә кискен чайкалып киткән башы гына йөрәгендә нинди кичерешләр давылы хөкем сөргәнен сиздереп куя. Шундый чакларда синең дә җисми тәнең моң дулкыннары белән тоташа-берләшә, һәм шуннан туган сихри көч сине яңа бер халәткә, яңа бер дөньяга – гүзәллек дөньясына алып кереп китә. Гармун тавышы колак аша гына түгел, хәтта йөрәк аша гына да түгел, ә һәр күзәнәк аша агыла башлый. Күңелдәге барлык авыр хисләр, андагы яман уйлар, язгы ташкынга эләккән чүп-чар сыман, гармун моңына ияреп агып китә. Күңелдәге бушап-чистарып калган урыннарга гармун тавышы тынлык-тынычлык тутыра. Ә күңел тынычлыгы – бәхет!

Гармун – аккордеоннарның, баяннарның олы агасы. Гармуннарның төрлесе бар: тальяны, саратовские, хромкасы, төймәлесе, бакалысы, күреген кул белән тарта торганы, аяк көче белән хәрәкәткә китерелгәне, авызныкы. Күпчелек баянчыларның, аккордеончыларның иң беренче уен кораллары, һичшиксез, әнә шул гармуннарның берсе булган. Бер-ике төр гармунда уйный белмәгән баянчы бездә сирәктер. Димәк, баянчыларны да, аккордеончыларны да рәхәтләнеп ГАРМУНЧЫ дип атарга безнең хакыбыз бар. Бу – музыка осталарын олылау, аларга күңел түрендә йөргән иң халыкчан, иң дәрәҗәле исем белән эндәшү.

Без үзебезнең гармунчыларыбызны һәрвакыт барлап торырга һәм белергә тиешбез, чөнки күңелебездәге матурлыкның иң җылы өлеше алардан.

Бу китапның өлгесе «Татарстан хәбәрләре» газетасы битләрендә туган иде. Газета берничә ел гына (1990 – 1995) яшәде дә үзгәрде, тарихка күчте. Ләкин ул татар халкының милли аңына бер терәк булырдай энциклопедик хезмәт калдырды. Бу хезмәтне җиренә җиткереп башкаручы танылган гармунчы Кирам Сатиев, аңа саф күңелдән ярдәм иткән шагыйрь Нияз Акмалов мәдәниятебез өчен зур эш эшләделәр. Мондый фикернең башыма килүе белән мин дә чиксез горурланам.

Ренат Харис, Татарстанның халык шагыйре

Сибгат Хәким
«Урны аның түрдә, югарыда…»

 
Урны аның түрдә, югарыда,
Баш иям дә тынам эчемнән;
Зур заллардан орган тавышлары
Ишетелә томан эченнән.
 
 
Миңа гармун, гармун җитми читтә,
Юлларыма ятар таң нуры,
Яңгырасын иде Европаның
Уртасында татар гармуны.
 
 
Яңгырасын иде бер минутка
Европада «Арча», «Сарман»нар,
Түзмәс, торыр татар егетләре,
Сугышларда башын салганнар.
 
 
Түзмәс, торыр татар егетләре,
Аларнымы туфрак, кар каплар!
Иярерләр шул гармунга алар
Германия һәм Польша, Карпаттан…
 
 
Күрегендә «Кара урман» шаулый,
Юллар авыр, юллар бормалы,
Сикәлтәле, үз язмышы кебек
Бу татарның бөтен моңнары.
 
 
Азат итә, сугыша, һәлак була
Батырларча типкән мең йөрәк;
Үлгәннәр дә шул гармунны сагына,
Үлгәннәргә хәтта моң кирәк.
 

Фәйзулла Туишев

1937 елны Казанда Татар дәүләт филармониясе ачыла. Фәйзулла Туишев исә шушы филармониянең иң төп солистларыннан берсе булып китә. Ул филармония каршында баянчылар ансамбле оештыру белән шөгыльләнә. 1939 елдан даими рәвештә дәресләр бирә башлый. Ансамбльдә 15 кеше. Алар төрле гармуннарда уйный. Ел саен уздырыла торган конкурслар, смотрлар һәм олимпиадаларда катнаша. Нәкъ менә шундый смотрлар 30 нчы елларда талантлы музыкантлар үсеп чыгуга булышлык итә.

1939 елның сентябрендә Мәскәүдә, халык музыка уен коралларында уйнаучыларның Бөтенсоюз смотры була. Анда элекке Советлар Союзының төрле почмакларыннан җыелган 2 меңнән артык кеше катнаша. Смотрның өченче турына иң яхшы 50 музыкант сайлап алына. Жюри Ф. Туишевка икенче урынны бирә.

Атаклы гармунчы Фәйзулла Туишев Самара губернасы Мәләкәс өязе Ялхов волосте Түгел Бага авылында 1884 елда крестьян гаиләсендә дөньяга килә. Аның әтисе батрак була. Гаиләдәге ундүрт баланың җидесе генә исән кала. Җиде яше тулгач, Фәйзулланы мәдрәсәгә укырга бирәләр. Өч ел укытканнан соң, әтисе малайны мәдрәсәгә йөрүдән тыя, аны җитәрлек белемле дип саный. Озакламый Туишевлар гаиләсе Мәләкәскә күчеп килә. Биредә гармунда уйнарга, җырларга бик яраталар. Фәйзулланың музыкага һәвәслеге шушы елларда ачыла. Ул озын буйлы, чандыр гәүдәле, кызыксынучан бер малай булып үсә, бөтен күңеле белән музыкага тартыла. Бу шәһәрдә Фәйзулла шарманщикларны, ярминкә балаганнарын һәм карусельләрне карый. Әлбәттә, ишек төбендә торып кына булса да, сәгатьләр буе музыка тыңлый.

Фәйзулланың да гармунлы буласы, үз гармунында уйныйсы килә һәм ул, концертларда биеп, гармунлык акча җыя – 4 сум 50 тиен сәмән туплый. Ниһаять, малайның хыялы тормышка аша. Ләкин әти-әнисе гармунны бигүк өнәп бетерми. Әтисе улын бер якка, гармунын икенче якка селтәп ташлый. Шуннан соң Фәйзулла өчен иң тыныч, иң аулак урын булып сарай артындагы печәнлек кала. Иртән әтисе эшкә китү белән, ул инде гармунга тотына. Үзлегеннән уйнарга өйрәнеп шулкадәр остара – аны төрле кичәләргә чакыра башлыйлар. Өйгә акча кайта башлагач, әтисе дә улы белән ягымлырак сөйләшә, гармунны күрмәмешкә, аның тавышын ишетмәмешкә салыша.

Фәйзулла Мәләкәстә танылган гармунчы булып китә. Гастрольләргә килгән артистлар аны үзләре белән алырга уйлый, ләкин әтисе кискен рәвештә каршы төшә һәм Фәйзулла, әти-әнисенә әйтмичә, Мәләкәстән китеп барырга мәҗбүр була.

Фәйзулла Туишев Казанга килә. Рус киемнәре киеп, рус көйләрен үзенә күрә зур бер осталык белән башкара, аны татар егете дип уйламыйлар да. Бервакыт шулай Туишевның мөселман икәнлеге беленә. «Печән базары» әһелләре шәригатькә, исламга каршы килгән егетне тотып кыйный һәм канауга чыгарып ташлый. Заводтан төнге сменадан эштән кайтучы бер кеше Фәйзулланы өенә алып китә һәм, тәрбияләп, «аякка бастыра». Шушы хәлләрдән соң Фәйзулла яңадан Мәләкәскә әйләнеп кайта. Беркөнне, бик бирелеп, моңлы итеп «Ончы Фәхри»не уйнап утырганда, әтисе кайтып керә һәм, улының башыннан сыйпап: «Уйна, улым», – дип, үзенең хәер-фатихасын бирә. Моннан соң инде аны өйдә гармун уйнаудан беркем дә тыймый башлый.

Мәләкәскә бәйрәмгә Михайлов каруселе килә. Туишев аена 11 сум хезмәт хакы белән шунда эшкә урнаша. Бала карый, су ташый, вак-төяк эшләрне башкара; гармунда уйнарга да вакыт таба, гармунчы буларак тиз үсә. Карусель хуҗалары тупас, тәрбиясез булу сәбәпле, Фәйзулла аннан китә һәм Чабаксар балаган театрына күчә, 1894 елга кадәр шунда эшли. Идел буйлап – Самарадан Әстерханга кадәр – гастрольдә йөри. Туишев шунда капельмейстер булып эшли, музыкаль әсәрләр иҗат итә башлый. Аның «Балалар полькасы», «Авыл полькасы» кебек әсәрләре шул чорда иҗат ителә.

Шуннан соң Фәйзулла Туишев күчмә циркка эшкә керә, кем әйтмешли, аның өчен «күчмә тормыш» башлана. Ун ел буена күчмә циркларда эшләү Туишев өчен иң авыр чорларның берсе: штрафлар, эш хакының начар булуы, труппаның ат урынына җигелүе – ул боларның барысын да үз җилкәсендә татый. «Банкротлыкка чыгу» сылтавы белән, цирк хуҗалары кассадагы акчаларны алып качкалый торган була. Самарада цирк директоры янгыннан соң 40 кешелек труппаны бер тиенсез калдырып качып китә. Фәйзулла җырчы Зинаида белән урамда җырлап йөреп тамак туйдырырга, шул рәвешле юллык акча җыярга мәҗбүр була. Шундый ук хәл Бакуда да кабатлана.

Россия шәһәрләре буйлап йөргәндә, Фәйзулла Туишев төрле халыкларның милли музыкаль традицияләрен үзләштерә.

1907–1910 елларда егет Сембер шәһәре циркында эшли. Эш хакы аз түләнү сәбәпле, һөнәрләрен гел алыштырып тора: җырчы да, жонглёр да, ат өстендә чабучы да була…

1910 елда Фәйзулла данлыклы Мәкәрҗә ярминкәсенә килгән «Сәйяр» труппасы артистлары белән очраша. Әнә шул очрашу-аралашулардан соң ул үз халкының милли көенә, музыкаль культурасына ныграк игътибар итә башлый, татар көйләрен һәм җырларын өйрәнә. Ул елларда Фәйзулла Туишев, өч рәтле гармунны ташлап, шырпы тартмасы кадәр 16 концерт гармуны җыя. Үз репертуарына халык арасында таралган «Иске кара урман», «Агач башы», «Туганай», «Ташлар аттым Болакка» кебек көйләрне ала.

Казанга өченче мәртәбә килүендә Фәйзулла Туишев Габдулла Тукай белән таныша. 1912 елны Мәскәүдә зур уңыш казанганнан соң, ул Петербург каласында да күренергә кирәк дигән кыю фикергә килә. 1914 елда Петербургка китә. Аның «Халык йорты» залында оештырылган беренче концерты зур уңыш белән үтә: Туишевның исемен танылган рус гармунчылары Пётр Невский һәм Павел Малазов исеме белән янәшә куялар.

1918 елдан соң Ерак Көнчыгыш һәм Себер якларында яшәп, Фәйзулла 1926 елда кабат Казанга кайта. Аның Казандагы концертлары зур уңыш белән үтә. Бу инде композитор Салих Сәйдәшевнең иҗаты чәчәк аткан чор. Сәхнәдә җырчылар Г. Сөләйманова, С. Садыйкова, С. Айдаров, А. Измайловалар күренә башлый. Г. Әлмөхәммәтов, С. Габәши һәм Ю. Виноградов иҗат иткән беренче татар операсы «Сания» театрларда зур уңыш белән бара.

1926 елда, артистлык эшчәнлегенә 25 ел тулу уңае белән, Ф. Туишевка «Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе» дигән мактаулы исем бирелә.

Ф. Туишевның башкару осталыгы һәм иҗади сәләте үсүдә композитор А. Ключарёв мөһим роль уйный. Ключарёвны Туишев 20 нче еллардан ук белә. 1927 елда алар бергәләп Кырымга бара, якыннанрак таныша һәм дуслашып китә.

1944 елда Татарстан җәмәгатьчелеге Фәйзулла Туишевның сәхнә эшчәнлегенә 50 ел тулуны билгеләп үтә. Шушы уңайдан Фәйзулла Кәбир улы Туишевка ТАССР Югары Советы Президиумы Указы нигезендә (1944 ел, 15 февраль) «ТАССРның халык артисты» дигән мактаулы исем бирелә.

Бу елларда Ф. Туишев, өлкән яшьтә булуы сәбәпле, гастрольләргә сирәк чыга, шуңа күрә күп вакытын Казанда үткәрә, иҗат белән шөгыльләнә. Ул Казан гармун фабрикасы белән тыгыз элемтәдә тора, фабрика ачылганнан бирле (1933 ел), аның сәнгать советы әгъзасы була.

Атаклы музыкантыбызның якты истәлегенә багышлап, 1988 елда Татарстанда Ф. Туишев исемендәге гармунчылар конкурсы уздырыла башлады. Ике елга бер үткәрелеп килгән бу бәйге тора-бара халыкара конкурс статусы алды.

Кирам Сатиев

Гани Вәлиев

Ул Нижгар өлкәсе Кызыл Октябрь районы Пече (русча – Пица) авылында туа. Шул ук авылдан аккордеонда һәм концерт гармуннарында уйнаучы, Татар дәүләт филармониясендә эшләп, лаеклы ялга чыккан һәм 1993 елда вафат булган дустыбыз Мостафа Сәләхетдинов, Актүк авылыннан Рәшит Ваһапов, Красный Остров авылыннан атаклы язучыбыз Кави Нәҗми, Суксудан җырчы Сайра Сәләхетдинова әдәбият һәм сәнгать дөньясында тирән эз калдырды.

Гани ага яшь чагында Мәскәүдә эшләгән һәм шунда гармунда уйнарга өйрәнгән. 1920 ел азагында булса кирәк, Мәскәүдә ниндидер гармунчылар ярышында җиңеп чыккан, һәм (үзенең сөйләвенчә) Луначарский аңа бик яхшы, зур гармун бүләк иткән. Ул шул гармунда гомере буе уйнады, гөрләтеп уйнады.

Шул елларда Г. Вәлиев Мәскәүдәге Татар дәүләт эшче театрында эшли һәм, театр ябылу сәбәпле, Казанга кайтып, Татар дәүләт академия театрына эшкә урнаша. Ул, спектакльләрдә уйнаудан тыш, тамашадан соң гармунын яңгырата; шундый итеп уйный – халык тыңлап туймый. Бигрәк тә «Каз канаты»н һәм авыл көйләрен оста башкара иде Гани Вәлиев.

Гани ага белән мин театрда эшләгәндә танышкан идем. Күп тапкырлар бергә гастрольләрдә дә булырга туры килде.

Еллар узды, үзгәрә торды, заман үзе баянның кирәклеген таләп итте. Татар дәүләт филармониясе оешкач, эстрада бүлегендә баянсыз эшләү мөмкин түгел иде. Гани ага, заман таләпләренә буйсынып, әкренләп баянга күчте, ләкин тальянын да ташламады.

Ул бик тә эшсөяр кеше иде: гастрольгә баргач, йөзәр, хәтта аннан да күбрәк концертлар куюы – моның ачык дәлиле. Ул елларда концертларда бигрәк тә өч артист зур уңыш казана иде: Гани Вәлиев, Җәваһирә Сәләхова һәм Рәшит Ваһапов. Алар халкыбызның «Зөләйха», «Мәрфуга» кебек җыр-көйләрен искиткеч аһәң белән яңгырата иде. Бүгенгедәй хәтеремдә: мәшһүр композиторыбыз Салих ага Сәйдәшев театрда бу башкаручылар адресына: «Татар халык көйләрен менә ничек башкарырга кирәк», – дигән иде.

Ул чагында баянчылар йөзәрләп түгел, ә бармак белән генә санарлык иде. Менә алар: Рокыя Ибраһимова, Габдулла Халитов, Габдерахман Биккинин, Гали Җәмлиханов. Баянчы булу белән беррәттән, Гани ага концерт гармуннары белән дә чыгыш ясый иде. 1957–1958 елларда без Башкортстанда гастрольләрдә булдык: «Галиябану»ны башкарганда, миңа шушы көйгә аккомпонемент уйнарга туры килде. Филармониядә эшләү дәверендә җитәкчеләр арасында Г. Вәлиевнең осталыгына шик белдерүчеләр дә табылды (ә бәлки, артык оста булуыннан көнләшептер!), һәм миңа Гани аганы (ул вакытта директор М. Боголюбов иде) яклап чыгарга, аңа татар артистларыннан иң беренчеләрдән булып «Татарстанның атказанган артисты» дигән мактаулы исем бирелүен искә төшерергә туры килде… Кызганычка, язмыш үзенекен итте. Гани Вәлиев Казахстанга китәргә мәҗбүр булды һәм, Казахстан филармониясендә татар бригадасы төзеп, шактый еллар шунда эшләде. Аның бөтен гомере юлда узды. Ә юл газабы – гүр газабы, диләр. Ләкин юлның да төрлесе була бит. Гани аганың гомере изге юлда – халыкка хезмәт итү юлында узды. Элеккеге СССРның Гани Вәлиев булмаган төбәкләре сирәк калгандыр.

1976 елның 23 гыйнварында Гани ага Вәлиевкә 70 яшь тулу уңаеннан уздырылган кичәдә мин аны филармония исеменнән ихластан котладым. Шул көнне безне фотога төшерделәр, ул фоторәсемне мин шәхси архивымда кадерләп саклыйм.

Әзәл Яһүдин

Рокыя Ибраһимова

Рокыя Ибраһимова 1913 елның 20 гыйнварында Казанның хәзерге Һади Такташ урамында яшәгән эшче гаиләсендә туа. Әтисе Габдерәхим ага 1900 елны хәзерге Питрәч районы Шәле авылыннан Казанга килеп урнаша. Әнисе, Шәле авылы кызы Сәхипҗамал апа кәләпүш тегү остасы була. Рокыя – гаиләдә туган унөч баланың унберенчесе. Алдарак туган балалар төрлесе төрле сәбәп белән үлеп китә. Унөченче бала Исмәгыйль Ибраһимов исә 1941 елның июль аенда Эстония урманнарында партизанлыкта йөргәндә һәлак була.

Рокыя туган йортның икенче катында бер аягын югалткан гармунчы Галимулла абзый яши. Ул үз өендә еш кына гармун уйнап утыра. Биш яшьлек Рокыя кечкенә чиләкләр белән аңа су ташый, кибеттән ипи алып кайтып бирә, күрше абыйсының гармунда уйнавына сокланып йөри. Менә шул гармунчы Галимулла Рокыяның кечкенә бармакларын гармунга өйрәтә. Кыз бик яхшы хәтерле һәм сәләтле булып чыга, тиз арада шактый көйләрне отып-өйрәнеп ала.

Кечкенә Рокыяны Галимулла гармуны белән бәби чәйләренә, туйларга йөртә башлый. Ул мәктәпкә укырга кергәч, әтисе-әнисе аңа гармун сатып ала.

Мәктәп елларыннан ук Рокыя бик күп халык көйләрен өйрәнә.

1927 елның маенда Казанда үткәрелгән гармунчылар ярышында, саратовский һәм венский гармуннарында уйнап, ул беренче бүләкне яулап ала, ә инде жюри рәисе атаклы музыкант Фәйзулла Туишев үзе була. Җиңүче кызга гармун бүләк итәләр. Бу вакытта Рокыяга әле ундүрт яшь кенә була. Ул бик күп уйный һәм искиткеч зур тизлек белән остара бара. Рокыяны рәсемгә төшереп, аның хакында «Кызыл Татарстан» һәм «Красная Татария» газеталарында язып чыгалар.

Шушы газеталарны һәм I дәрәҗә конкурс дипломын кулына тоттырып, мәктәп укытучысы Хәдичә апасы Рокыяны Шәрык музыка техникумына алып бара. Анда Рокыяның сәләтен тикшереп караганнан соң, аны укырга кабул итәләр. Монда музыка дәресләрен Солтан Габәши алып бара. (Ул, хор оештырып, аны Татар дәүләт академия театрына беркетеп, «Эшче», «Сания», «Наёмщик» операларында җырлаткан һәм шул хорда Рокыя да җырлаган.)

Барысы да шулай матур гына барганда, Рокыя өчен зур бәхетсезлек килә. Аңа рухи көч бирүче, укырга ярдәм итүче Хәдичә апасы вафат була. Хәзер пианинода уйнарга да мөмкинлек калмый. (Укыганда, ул Хәдичә апасы фатирында пианинода уйный торган була.) Хәдичә апа аның бөтен өметен, тормышын үзе белән алып киткәндәй тоела. Шулай итеп, Рокыя Шәрык музыка техникумыннан китә һәм А. Луначарский исемендәге ФЗӨ мәктәбенә укырга керә. Аны 1931 елны тәмамлап, хәреф җыючы булып эшли башлый.

1933 елның җәендә Рокыялар өенә скрипкачы Хәбибулла Әхмәдул– лин һәм артист Хуҗа Шункаров килеп керә. «Безнең концерт бригадасының гармунчысы Җәмлиханов авырый, бер-ике концертка безнең белән чык әле», – дип үтенә алар, һәм Рокыя берничә концертта уйнап та кайта. Ә үзе исә хәреф җыючы булып эшләвен дәвам итә.

1934 елны Рокыя тормышында янә бер зур үзгәреш була. Аны эшеннән артистлыкка алып китәләр.

Шул елда Биләр районының Колбай-Мораса авылында колхоз-совхоз театры оеша. Директоры – Галиәсгар Камалның улы Әнәс Камал. Рокыя менә шунда артист булып эшли башлый. Әлеге театрда скрипкачы Хәбибулла Әхмәдуллин аңа бик күп борынгы көйләрне – «Озын су өсте», «Агач башы», «Абау, гөлкәем», «Алтынчәч», «Апакай-алмакай», «Аппагым-җанашым», «Алдым-бирдем», «Ах, җанаш», «Фәрхетдин», «Агыйдел каты ага», «Әхмәтсафа», «Абдулла ахун», «Бала тимри», «Камәр», «Сәфәр», «Кыр казы», «Төмән», «Төпле Якуп», «Чаталҗа» кебек көйләрне өйрәтә. «Хәйбулкин маршы», «Аккош маршы» исә – Хәбибулла Әхмәдуллинның үзе язган көйләр.

1935 елны әлеге колхоз-совхоз театрына директор булып Сабир Өметбаев килә. Элекке артистлар тарала. Яшь театр Чистай шәһәренә күчә, һәм анда яңа артистлар туплана. С. Өметбаев Чистайның гармун ясау остасы Вараксиннардан Рокыяга баян алып бирә.

Сабир Өметбаев, Мәскәүгә театр өчен акча сорарга барганда, үзе белән Рокыяны да ала һәм аны «Мәскәүнең гомуми музыкаль белем бирү курслары»на урнаштыра.

1937 елның 17 февралендә Рокыя Мәскәүдәге курсларны тәмамлап кайта һәм 1938 елдан Минзәлә театрында баянчы-концертмейстер булып эшли башлый, күп вакытын гастрольләрдә уздыра. Аңа яңа спектакльләрне халык көйләре белән бизәргә туры килә. Рокыя Минзәлә театрында эшләү дәверендә зур тәҗрибә туплый. Гастрольләрдә чакта спектакльдән соң һәр көнне концерт бирәләр. Шулай итеп, Рокыя, театрда кайнап, оста концертмейстер булып китә.

1941 елда Мәскәүдә Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасы үткәрү планлаштырыла. Шул уңайдан 1940 елның ноябрь аенда Рокыя Ибраһимованы Балтач районына Декада өчен 100 кешелек хор әзерләргә җибәрәләр. Ләкин, сугыш башлану сәбәпле, Декада булмый кала. Рокыя– ны исә Татар дәүләт академия театрына концертмейстер итеп билгелиләр. Шулай итеп, аның тормышында тагын бер җитди үзгәреш була. Ул инде зур артистлар арасына килеп керә. Татар дәүләт академия театрының музыка бүлеге мөдире – композитор Җәүдәт Фәйзи, дирижёры Салих Сәйдәшев була. Рокыя өчен бөтенләй яңа дөнья ачыла.

Аны радиокомитетка да еш чакыралар, ул анда соло уйный, үзешчәннәрне һәм шулай ук Гөлсем Сөләйманова, Гайшә Камаева, Мөхәммәт Сафин, Усман Әлмиев, Зифа Басыйрова кебек танылган артистларны баянда уйнап җырлата.

1941 елны театр Рокыя өчен махсус баян сатып ала. Аны Казан гармун фабрикасы остасы Александр Сметанин ясаган була.

Академия театры артистларыннан да фронт өчен махсус концерт бригадалары оештырыла, һәм Рокыя да шулар белән чыгышлар ясап йөри.

1942 елны Академия театры, күп концертлар биреп, фронт өчен самолёт сатып алырга дип, 120 мең сум акча җыеп тапшыра.

Ул елларда Академия театры бинасында Опера һәм балет театры артистлары да эшли. Рокыяга Опера театры артистларына да уйнарга туры килә.

Академия театры исә һәр җәйне гастрольләрдә була. Коллектив Уфа, Свердловск, Орск, Чиләбе, Оренбург, Троицк, Магнитогорск, Ташкент, Куйбышев, Ульяновск, Уральск, Петропавловск кебек шәһәрләргә гел йөреп тора. Шул шәһәрләрнең музыкантларын чакырып, спектакльләрдә Рокыя алар белән бергә уйный. Музыкантларга партияләрне үзе әзерли. Ул елларда театрда «Күзләр», «Ялкын», «Тукай», «Яшь йөрәкләр», «Хафизәләм», «Асылъяр», «Банкрот», «Хаҗи әфәнде өйләнә», «Хуҗа Насретдин», «Тормыш җыры», «Серләр», «Үги кыз», «Бишбүләк» кебек музыкаль спектакльләр уйнала. Аларның күбесенә музыкаль бизәлешне Рокыя Ибраһимова эшли, еш кына үз көйләрен дә куллана.

1944 елның февралендә Рокыя концерт бригадасы белән 1 нче Украина фронтына китә, анда генерал Якуб Чанышев, драматург Риза Ишморат, шагыйрь Мөхәммәт Садри һәм башка язучылар белән очраша.

Кызыклы бер вакыйга. 1944 ел. Казанның Ленин бакчасы янындагы госпитальдә концерт биргәндә, яралы солдатлар арасында Салих Сәйдәшев тә тамаша кылып утыра. «Наёмщик» операсында Гөлйөземнең әтисе үтерелгәч уйнала торган кечкенә генә музыка бар икән. Шул көйгә, халык сүзләрен файдаланып, Рокыя үзе уйнап үзе җырлаган – үзенчә яңа җыр иҗат иткән. Концерттан соң артист Әзәл Яһүдин, шаяртып:

– Сине Сәйдәш эзли, бирә хәзер кирәгеңне, – ди икән.

Шунда Сәйдәшев, Рокыяның кулын кысып:

– Син, Рокыя сеңлем, миңа шәп бер идея бирдең бит әле, – дигән. – Мин бу музыканы әле язып бетермәгәнемне аңладым, менә хәзер мин аны бөтенләе белән ишетәм, нотага гына саласы бар, рәхмәт сиңа.

Салих Сәйдәшевнең классик вальсы әнә шуннан соң туа.

1941 елдан алып 1949 елга кадәр Татарстан радиосыннан гел бер генә баян – Рокыя Ибраһимова баяны гына яңгырады. Халык аны бик яратты. Сугыштан соңгы елларда сирәк кенә туа башлаган гармунчы-баянчылар Рокыяның уйнавына гашыйк булды. Мин үзем дә аның уйнавын сокланып тыңлый идем.

Чыннан да, Рокыя Ибраһимова – зур талант иясе, чын мәгънәсендә халык музыканты.

Халык көйләре, гадәттә, иң гади авазлардан, иң гади ноталардан төзелгән бит. Ә Рокыя Ибраһимова шул гади авазларның, гади ноталарның үзенчәлеген, көен, яңгырашын бозмыйча, аларны бик зур осталык белән бизәкләп, энҗе бөртекләрен сайлап кына тезгән шикелле, чын халыкчанлыгын саклап башкара. Көйдә мелизмнарны, ягъни көйне бизәкләү ноталарын, сак кына, кирәк кадәрле генә, чама белән генә куллана.

Рокыя Ибраһимова – халык көйләрен башкаруда-уйнауда үзенә күрә бер мәктәп булдырган музыкант. Ул – үзенә күрә бер консерватория. Музыка мәктәпләрендә, консерваториядә, татар көйләрен бозмыйча, аның чын миллилеген саклап, матур итеп уйнарга өйрәтә торган бүлек, факультетлар ачарга кирәк, ә анда Рокыя Ибраһимова, Мөхтәр Әхмәдиев һәм Заһид Хәбибуллиннар мәктәбе генә була ала. Һич башкача түгел.

1949 елда Рокыя Ибраһимова Татар дәүләт җыр һәм бию ансамблендә эшли башлый. Җырчылар Усман Әлмиев, Илһам Шакировның концерт бригадалары белән гастрольләрдә йөри. 1952 елны исә яшь Әлфия Авзаловага «Казан сөлгесе», «Болын», «Гармунчыга», «Аппагым-җанашым», «Кил безнең авылга», «Кәккүк» кебек җырларны өйрәтеп, радиога яздыра. Җырчы Разия Тимерхановага «Камәр», «Сахра», «Әзифә», «Агач башы», «Төпле Якуп», «Очыгыз, күкеләр», «Бакалы», «Әйт, күкем» җырларын өйрәтә. Зифа Басыйрова белән дә ул бер концерт бригадасында эшләп ала.

Рокыя Ибраһимова менә дигән балалар үстерә. Олы улы Камил Казан авиация институтын, ә кече улы Марат консерваториядә скрипка классын тәмамлый.

Радиода магнитофон тасмалары барлыкка килгәч, Рокыя Ибраһимованың баянда уйнавын киләчәк буыннар өчен яздырып алу мөмкинлеге дә туа.

Шунысын да искәртеп үтик: Рокыя Ибраһимова – хатын-кызлардан халкыбызның беренче баянчысы. Ул елларда татар халкы башка баянчыны белми дә иде әле. Ул халыкның сөекле артистларыннан берсе булды.

1975 елда «Укытучылар йорты»нда композитор Заһид Хәбибуллин белән Рокыя Ибраһимова ветераннар хорын оештырды. Нәкъ менә шул хорда эшләгәндә, 1982 елны, Рокыя Ибраһимовага «Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре» дигән мактаулы исем бирелде.

Рәис Сафиуллин