Текст книги "Məhəmmədhüseyn Şəhriyar xatirələrdə"

MƏHƏMMƏDHÜSEYN ŞƏHRİYAR

XATİRƏLƏRDƏ

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 50-ci kitab

MƏHƏMMƏDHÜSEYN ŞƏHRİYAR

(1906–1988)

ÜRƏYİMDƏN XƏBƏR ALSAN

Ustad Doktor Seyid Məhəmmədhüseyn Behcət Təbrizi Şəhriyar 1905-1906-cı ilin baharında – mart ayının 21-də Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərinin Bağmeşə məhəlləsində anadan olub. Atası Seyid İsmayıl Musəvi Hacı Mirağa Xoşginabi Təbrizdə tanınmış vəkil, anası Kövkəb xanım evdar qadın idi. Xalqın böyük hörmət və ehtiramını qazanan, işini gözəl bilən, kasıbların, sadə adamların havadarına çevrilən Hacı Mirağa haqq-ədalətin keşikçisi, həqiqətpərəst bir şəxsiyyət kimi tanınmışdı. Kiçik Məhəmmədhüseynin ömrü XX əsrin müəyyən mərhələlərində Cənubi Azərbaycanda, İranda baş vermiş şiddətli sinfi mübarizələr, milli istiqlaliyyət, mədəni yüksəliş və milli tərəqqi uğrunda ictimai-siyasi çarpışmalar dövründə keçib. Müstəbid şah rejiminin zülmündən, imperialist dövlətlərin soyğunçuluğundan zinhara gəlmiş Cənubi Azərbaycan və İran xalqlarının anti-imperialist mübarizəsinin, milli istiqlaliyyət uğrunda demokratik hərəkatının ilk mərhələsi olan Məşrutə inqilabı (1905-1911) zamanı Hacı Mirağa ailəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün mürəkkəb hadisələr burulğanı olan Təbriz şəhərindən ata-baba yurduna – Abbas mahalının Xoşginab kəndinə köçür. Beləliklə də, kiçik Məhəmmədhüseyn uşaqlıq illərini Xoşginab və ona bitişik olan Qayışqursaq, Qaraçəmən və Qıpçaq kəndlərinin füsunkar qoynunda yaşamalı olur.

O, ilk təhsilini Xoşginab kəndində Molla İbrahimdən və molla Ağa Məhəmməd Bağırdan alır, Molla İbrahimə qədər isə yazıb-oxumağı dövrünün tanınmış ziyalısı olan atasından öyrənir, o da öz növbəsində zaman keçdikcə “Qurani-Kərim”, Hafizin divanı, Sədinin “Gülüstan” və “Bustan” əsərləri, eləcə də “Nəsab” adlı ərəbcə-farsca mənzum lüğətdən (Ə.N.Fərhi) oxuyub öyrəndiklərini mükəmməlləşdirir. Vəziyyət sabitləşəndən sonra ailəsi ilə birlikdə Təbrizə qayıdır. Öncə “Füyuzat” və “Müttəhidə” mədrəsələrində, daha sonra “Firdovsi” və “Məhəmmədiyyə” orta məktəblərində təhsilini davam etdirir, ərəb, fars və fransız dillərini öyrənir. Nizami, Hafiz, Sədi, Saib və Sabirin (türkcə ilk şeirini M.Ə.Sabirin təsiri ilə 1913-cü ildə yazıb) əsərləri gənc Məhəmmədhüseynin mütaliə, həm də qəlb yoldaşı olur.

O, təhsilini davam etdirmək üçün 1921-ci ildə Tehrana gələrək Məhəmmədəli Şah Qacarın bacısı Əkrəm üs-Səltənənin evinə düşür və Darülfünuna yazılır. Burada təhsilini başa vurduqdan sonra, 1924-cü ildə Tehran Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. Ədəbiyyata böyük marağı və sevgisi olan gənc tələbə şeirlər yazır, mətbuatda dərc olunur və yavaş-yavaş ədəbi aləmdə tanınmağa başlayır.

Tehranın görkəmli sənətkarları, elm, mədəniyyət xadimləri ilə tanışlığı onun ictimai-siyasi görüşlərinin formalaşmasında, dünyaya baxışının istiqamətlənməsində mühüm rol oynayır. Hələ Təbrizdə ikən dövrünün misilsiz muğam ustası, qocaman xanəndə, Məşrutə inqilabının rəhbəri Səttarxanın 1908-ci ildə “İqbali Azər” ləqəbini verdiyi Əbülhəsən xan İqbal üs-səltənə ilə tanış olması və ondan musiqi, muğam dərsi alması da dünyagörüşünün formalaşmasına faydalı təsir göstərir.

Gənc şair universitetdə təhsil aldığı illərdə Sürəyya adlı bir qıza aşiq olur, eşqi naminə onun yaşadığı Behcətabad məhəlləsinin adına uyğun olaraq, “Behcət” təxəllüsü ilə şeirlər yazır və ilk qələm təcrübələri ədəbi mühitdə, çağdaş İran poeziyasının görkəmli nümayəndələri arasında maraq doğurur. 1921-ci ildə Əbülqasım Şəhriyarla tanış olur və onlar bir-birinin şəxsində səmimi dost tapırlar. Əbülqasım gənc şairi İranın məşhur söz ustaları Lütfulla Zahidi (1922), Həbib Səlmasi, Ustad Qəmər ül-mülk Vəziri (1927), Məlik üş-şüəra Baharla (1928) tanış edir. M.Baharın vasitəsilə o, Arif Qəzvini və İrəc Mirzəni yaxından tanıyır, onlarla dostlaşır.

1924-cü ildə Əbülhəsən xan Səba və Seyid Əbdülkərim Əmiri Firuzkuhi ilə tanışlığı və dostluğu başlanır. Bundan sonra, onun şeirlərində müəyyən dəyişikliklər nəzərə çarpır. Eyni zamanda Əbülhəsən xan Səbadan setar çalmağı öyrənir və deyilənlərə görə, istəklisi Sürəyya-Pəriyə də bu musiqi alətində çalmağı özü öyrədir. Əziz dostu Əbülqasım Şəhriyara həsr etdiyi bir qəzəl dostları tərəfindən çox bəyənilir, əldən-ələ keçir, oxuyan hər kəs qəzəl haqqında yüksək fikirlər, xoş sözlər söyləyir. Şeirinin seviləcəyinə əmin olmayan şair sonralar xatırlayır ki, bu hadisə, münasibət mənə böyük zövq və inam verdi. Sanki bir gündə yüz il yol getdim.

Dostlarının xoş sözlərindən qanadlanan gənc şair özünə ürəyincə bir təxəllüs götürmək üçün çox düşünür. Onun söylədiyinə görə, hər hansı təxəllüsü götürürmüşsə, sonra əl çəkməli olurmuş. Çünki digər şairlər həmin təxəllüsləri artıq qəbul edərək şeirlər yazdıqlarından, Məhəmmədhüseyn də təxəllüsünü tez-tez dəyişmək məcburiyyətində qalırmış. Nəhayət, Hafizin divanından fal açmalı olur. Orada yazılmışdı:

Çərxi-fələk sikkəni şəhriyarların adına döydürdü,

Mən də öz şəhrimə gedib, öz Şəhriyarım¹ olmalıyam.²

1925-ci ildə, 20 yaşında ikən “Şəhriyaram” qəzəlini yazaraq qələm sahiblərini, özünü mənəvi dünyanın şahı adlandırır. Şəhriyarın bu qəzəlini oxuyan İrəc Mirzə heyrətlə bildirir ki, “Sən bizlərdən deyilsən, böyük Hafizin cərgəsindənsən!”

Şəhriyar Tehran Universitetinin Tibb fakültəsində 4 il təhsil aldıqdan sonra, 1928-ci ildə hərbi həkimlər hazırlayan qrupa keçir və hərbi həkim-cərrah kimi ixtisaslaşır. Lakin təbiətən humanist, həssas, qəlbi kövrək olduğuna, bütün könlünü şeirə verdiyinə görə, həkimlik sənəti, bu sənətin olum-qalım dilemmasını həll edən tərəfləri, cərrah bıçağı və kəsilən nahiyədən axan insan qanı şairin ürəyincə deyildi. Sonralar xatırlayırmış ki, hər dəfə cərrahiyyə əməliyyatı aparandan sonra halı xarab olur, özünü çox pis hiss edirmiş.

Gənc Şəhriyar dövrünün ab-havasına, siyasi mütəhərrikliyinə də laqeyd qalmır, əsərlərində ictimai quruluşa, müstəbid rejimə qarşı kəskin etiraz və ifşaçılıq ruhu özünü göstərir. Düşüncə və duyğularının bu məcraya yönəlməsində onun Tehranda fəaliyyət göstərən mütərəqqi ziyalılarla tanışlığı və dostluğu, eyni zamanda XX əsrin əvvəllərində İranda və Cənubi Azərbaycanda zülm səltənətinə, ağalıq, şahlıq quruluşuna qarşı xalqın dalğa-dalğa yüksələn milli azadlıq, demokratik hərəkatları da böyük rol oynayır. “Sərdari-milli” Səttarxanın və fəlsəfi təfəkkürə malik alovlu vətənpərvər Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılığı ilə genişlənən xalq hərəkatı gənc şairin dünyagörüşündə dərin iz buraxır.

Əlbəttə, şairin şeirlərindəki mübarizə, etiraz motivləri yaşadığı ədəbi mühit, baş verən ictimai-siyasi hadisələr və 1928-ci ildən iştirak etdiyi Doktor Xəlil xan Səqəfinin yaratdığı “Ehzare-ərvah” məclisindən də qaynaqlanırdı.

Universitet illərində (1924-1929) Şəhriyarın bir sıra şeirləri Tehran mətbuatının səhifələrində çap edilir. İlk mətbu şeiri isə Təbrizdəki Məhəmmədiyyə orta məktəbində oxuyarkən burada nəşr edilən “Ədəb” jurnalında dərc olunur. “Ərməğan” jurnalının redaktoru Vahid Dəstgirdi də onun şeirlərini öz dərgisində ardıcıl çap edir.

Lakin universitetin son kursunu bitirib ixtisaslaşmış hərbi həkim diplomu almasına iki-üç ay qalmış gənc Şəhriyarın həyatında ən ağır bir hadisə baş verir. Şair illərlə sevdiyi Pəridən-Sürəyyadan (O, Sürəyyanı Pəri də çağırırdı) ayrılmağa və universiteti tərk etməyə məcbur edilir. Buna baxmayaraq, 1929-cu il 24 yaşlı gənc şairə böyük uğur da gətirmişdi. Dostları: L.Zahidi, İ.Mirzə, M.Bahar və başqalarının təkidi ilə “Xəyyam” nəşriyyatında şairlər şairi adlandırılan Məlik üş-şüara Bahar, Pejman Bəxtiyari və professor Səid Nəfisinin ön sözü ilə ilk şeirlər kitabı – “Divança”sı nəşr olunur. Kitabının çap edilməsi, İran ədəbi ictimaiyyəti tərəfindən yüksək səviyyədə təqdir olunması və bəyənilməsi onu yazıb-yaratmağa daha da ruhlandırır.

Bəzi tədqiqatçılar Şəhriyarın təhsilini yarımçıq qoyub universiteti tərk etməsinin səbəbini dəlicəsinə sevdiyi Sürəyya ilə bağlayırlar. Belə ki, Rza şah Pəhləvinin qohumu Çıraqəli xan da Sürəyyanı sevmiş və Şəhriyarın öz yolunun üstündə maneə olacağını düşünərək çıxış yolunu onu Tehrandan uzaqlaşdırmaqda görmüşdü. Nəticədə, başı bəlalı şair Xorasan vilayətinə – Nişapura sürgün olunmuşdu. Lakin sürgün aktı məhz gənc şairin getdikcə artan şöhrətindən, sözükeçərliyindən ehtiyatlanaraq onu, həm də Tehran ictimai-siyasi və ədəbi mühitindən uzaqlaşdırmaq məqsədi ilə gerçəkləşdirilmişdi.

Bu fakt Əhməd Kaviyanpurun monoqrafiyasında da yer alıb:

“Ağa-ye Bəhruz Siyahpuş Şəhriyarın ona söylədiklərinə əsasən yazır ki, ustad 1929-cu ildə Tehran Universitetinin V kursunda buraxılış imtahanları zamanı Abbasabad məhəlləsindəki (indiki 501 saylı xəstəxana) “Sipəh” xəstəxanasında təcrübə keçirmiş. Ustad deyirdi ki, bir gün məni xəstəxananın müdiri – baş həkim çağırtdırdı. İçəri girdikdə rəisin otağında bir sərqud – minbaşının məni gözlədiyini gördüm. Rəis narahat idi. Minbaşı-mayor dedi ki, səninlə işimiz var və məni Dəjban həbsxanasına apardılar. Əbdülhüseyn Teymurtaş (Rza şahın vəziri – E.Ş.) həbsxanadakı məmurlara deyibmiş ki, məni orada öldürsünlər. Pəri-Sürəyyanın anası onların məni həbs etdiyini bildikdə, üz-gözünü cırır, çox ağlayıb-sıtqayır. Teymurtaşa yalvarır ki, bu yazıq seyidin günahı nədir ki, ölümünə çalışırsınız? Cəddi bizi tutar, əlinizi qana batırmayın! Teymurtaş cavab verir ki, onu bir şərtlə öldürmərəm, Tehrandan çıxıb getsin. Ustad söyləyir ki, Əbdülhüseyn Teymurtaşın Sovetlər birliyinin Mərkəzi Təhlükəsizlik İdarəsi ilə əlaqəsi var idi, hər şeydən xəbərdardı. Şahın vəziri olan bu cəllad qumarbaz və şəhvət düşkünü idi. Sərxoş olduğu zamanlar heç bir qadın onun əlindən qurtula bilməzdi. Məqsədinə çatmaq üçün hər vasitəyə əl atardı. 1933-cü ildə rüşvət aldığına görə günahlandırılır. Açıq məhkəmə, divan quruldu. Əfv olunması üçün elə də canfəşanlıq etmədi, bir-iki dəfə ağladı, ancaq bir köməyi olmadı, zindana salındı. 1934-cü ildə Tehranda Qəsr zindanında zəhərlənib öldürüldü. Onun faciəli ölümünü infarktdan olubmuş kimi qələmə verdilər. Sonra ustaddan soruşdum ki, Teymurtaş çox qüdrətli, güclü adam idi, necə oldu ki, öldü? Dedi ki, onu mənim cəddim öldürdü. Bəxti gətirməmişdi, eybəcər arvadı yüksək cəmiyyət məclislərinə çıxası halda deyildi. Məqam sahibi oldu, vəzifə tutdu, mənim sevgilimə göz yetirdi, sonu da belə oldu”³.

Burada sürgün faktına nisbətən geniş yer verməyimiz təsadüfi deyil. Çünki bəzi tədqiqatçılar Şəhriyarın şah üsul-i idarəsi tərəfindən sürgün edilməsi faktını danır, bu hadisəni müxtəlif səbəblərlə bağlayırlar. Ancaq bu, bir həqiqətdir ki, şairi Tehrandan, ictimai-siyasi mühitdən, dövrün mütərəqqi ziyalılarından ayırmaq, uzaqlaşdırmaqla gələcəkdə baş verə biləcək xalq hərəkatının təkanverici qüvvələrindən birini aradan götürmək məqsədi güdən hakim dairələr Sürəyya – Pəri kartından istifadə etmişlər. Çünki söylənilənlərə görə, gənc Şəhriyar Qaçar sülaləsinin devrilməsi, istibdad rejimi əleyhinə kütləvi iğtişaşlarda iştirak etmiş, hətta ölümdən qurtulmuşdur. Mirzadə Eşqi kimi mütərəqqi arzularla, azadlıq idealları ilə yaşayan ziyalını qətlə yetirən, alovlu nitqini kəsmək üçün Fərruxi Yəzdinin dodaqlarını tikdirən bu rejim, müstəbidlər səltənəti Şəhriyar kimi azadlıq mücahidlərinə rəğbət bəsləyərək əsərlərində onları həvəslə vəsf edən, misralarından od-alov saçılan gənc şairin də qapısını döyməli, “təmizləmə kampaniyası” həyata keçirilməli idi. Şairin ürək və qələm dostu Lütfulla Zahidi xatirələrində yazır: “Şəhriyar bir neçə dəfə ölümdən qurtulmuşdu. Bunlardan biri Qacarlar sülaləsinin məhv olunması qərarı ilə əlaqədar baş vermişdi. O zaman Şəhriyar 17 yaşlı bir gənc idi. Başına əmmamə qoyar, səliqəli geyinər, gecə-gündüz dünya ədəbiyyatının ən nadir incilərini mütaliə edərdi. O həmin vaxtda müxalifət hərəkatını, xalqın etiraz dalğalarını ölkənin xeyrinə olan bir iş kimi qiymətləndirərək bir dəstə etirazçı ilə bazar meydanında mitinq keçirmək və nitq söyləməklə məşğul idi. Amma onun xəbəri yoxdu ki, o zaman hökumətin tərəfdarı olan bazar əhli bu dəyişikliklərə müxalifdir və bir dəstə adamı pulla satın alıb mitinq keçirənlərin əleyhinə meydana daxil ediblər. Onlar Şəhriyarı və tərəfdarlarını əhatəyə alır və öldürmək məqsədilə döyməyə başlayırlar. Elə bu vaxt Şəhriyar görür ki, bir nəfər onu mitinq iştirakçıları arasından quş kimi götürüb Seyid İmamzadəsinə aparır. Həmin şəxs vəziyyətdən onu hali edir və deyir:

– Seyid, bu həngamənin səninlə nə əlaqəsi var? Get, öz işinlə məşğul ol.

Özünü hay-küyün içərisindən xilas olmuş görən Şəhriyar bazarın damına çıxır və onun tağları arasından görür ki, məslək dostları və mitinq iştirakçısı olan həmkarları müxalifətin dəyənək və bıçaqları altında məhv olmaq üzrədir. Sonralar ona məlum olur ki, mitinqçilərdən yalnız o, salamat qurtulub”⁴.

Nişapurda dostlarından, vətənindən uzaq əzab-əziyyətli həyat yaşamağa məhkum edilən şair keçmişi, ötən günlərini tez-tez xatırlayır, həzin xatirələrlə zəngin Tehranı unuda bilmir. Notariat kontorunda mühasib-hesabdar işləməyə başlayan şair “Tehranı yad edərkən” şeirini yazmaqla təsəlli tapır. Daha sonra isə “Nişapurda” və “Nişapurda günəş batarkən” məsnəvilərini, “Şairin evlənməsi” qissəsini qələmə alır. Az keçmədən Şəhriyar Nişapurdan Məşhəd şəhərinə köçürülür, burada Mirzə Rzaxan Əqili, Mahmud Fərroxi, Gülşəni Azadi kimi tanınmış ədəbi simalarla tanış olur, Xorasan ədəbi məclislərində – “Məktəb-e Şahur”da, həmçinin Ə.Firdovsinin 1000 illik yubiley tədbirlərində iştirak edir.

1934-cü ildə Şəhriyarın atası Mirağa Xoşginabi vəfat edir. Lakin sərt sürgün qaydaları oğulun atasının dəfn mərasimində iştirak etməsinə imkan vermir. Xorasandan çıxması yasaqlanmış Şəhriyarın Təbrizə getməyə ixtiyarı yox idi. Şair atasının ölümündən doğan üzüntüsünü, kədərli duyğularını “Atamın matəmində” adlı qitəsində ifadə edir. 1936-ci ildə M.Şəhriyar sürgündən Tehrana qayıdır. M.Baharın müqəddiməsilə “Divan”ı yenidən çap olunur və H.İ.Əmirxizinin köməyi sayəsində “Fəlahət” adlı Kənd təsərrüfatı bankında mühasib işləməyə başlayır. Atasının vəfatından sonra başsız qalan ailəsini də Tehrana, öz yanına köçürür. Lakin maddi sıxıntı çəkir, aldığı əməkhaqqı ilə böyük ailənin ən adi tələbatını belə çətinliklə ödəyə bilir. Cansıxıcı hesabdarlıq işi, bütün günü sayğacla əlləşmək onun həssas qəlbini incidir, şair xəyalını, sanki qəfəsə məhkum edirdi. Sonralar qələmə aldığı “Şeir və hikmət” məsnəvisində bu durumunu belə poetikləşdirdi:

Bu şair qəlbimi siz incitməyin,

Şiri şifrələrə əsir etməyin!

1937-ci ildə artıq Təbrizə getməyə izin verildiyindən Şəhriyar doğma torpağına qayıdır, atasının məzarını ziyarət edir, qohumlarla, dost-tanışla görüşür. Ümumiyyətlə, bu illər (1930-1943) Şəhriyarın həyatının ən ağır, ən üzücü və böhranlı dövrü idi. Xorasandan qayıdandan sonra yaxın dostlarından olan şair Seyid Əbülqasım Şəhriyarın və Tehran Tibb Universitetində oxuyarkən kirayə qaldığı ikiotaqlı mənzilin səliqə-sahmanına, ev işlərinə təmənnasız yardım edən yeniyetmə qız – 14 yaşlı Lalənin də vəfat etdiyini bildikdə, sanki dünya başına dar olur. Şair həyatın sərt gərdişinə, dəhşətli tufanlarına sinə gərə bilməyib bahar çiçəyi kimi solan on dörd gecəlik aya bənzətdiyi Lalənin qəbri üstündə “Lalənin dağı” qəzəlini yazır.

1930-1939-cu illərdə yaşadığı sıxıntılı həyatı, sevimli atasının ölümü və onun dəfnində vətəndən çox-çox uzaqlarda olması, əziz dostlarının itkisi, ən əsası, ilk məhəbbətinin uğursuzluğu və el-obasından 8 illik ayrılıq, üzücü hesabdarlıq işi Şəhriyarın ağır xəstələnməsinə, psixoloji sarsıntı keçirməsinə səbəb olur. Xəstəlik ruhunu məngənətək sıxan mənəvi böhranı daha da dərinləşdirir. Şair bir müddət onu əhatə edən hər şeydən uzaqlaşmağa, onu yoran, haldan salan düşüncə və meyillərdən özünü kənarlaşdırmağa çalışır. Allaha tapınır, ilahi qovuşuğa, vəhdəti-vücuda can atır, insanı ilahiləşdirməyə meyil edir. Çünki Şəhriyar düşünür, çox gənc olmasına baxmayaraq, oxucusunu düşündürən əsərlər yazır və özünü təsəvvüf şairi, ürfani şair kimi təsdiq edirdi.

H.Bülluri və Y.Gədikliyə görə, hətta Şəhriyar “şeirdən, musiqidən və bütün dostlardan uzaqlaşaraq, Tehranda əvvəlcə ruh axtaranlar, sonra dərvişlər cəmiyyətinə – Zəhəbiyyə təriqətinə qoşulur⁵, “Ruhların çağırışı” adlı vəhdəti-vücud məclislərində iştirak edir.

Əlbəttə, xalq hərəkatının iştirakçısı olan, mitinq və yığıncaqlarda Qacar səltənətinin, diktatura rejiminin məhvini tələb edən üsyankar təbəqə ilə vəhdətdə olan gənc bir şairin beləcə mömin, dindar, “Allah adamı”na çevrilməsi, göründüyü kimi, obyektiv səbəblər üzündən tədricən baş vermiş, təsadüfi xarakter daşımamışdır.

Şəhriyarın mənəvi böhrandan, xəstəlikdən qurtulmasına, yenidən poeziya aləminə qayıtmasına ən böyük yardımçı mehriban anası Kövkəb xanım olur. Anasının qayğısı ilə Şəhriyar beş ildən sonra yenidən qələmə sarılır və 40-cı illərin ən gözəl əsərlərindən sayılan “Qaranlıq gecələr”, “Eynşteynə peyğam” və ən nəhayət, “Stalinqrad qəhrəmanları” əsərlərini yazır. O bu dövrdə İranın görkəmli şairi, “Əfsanə şairi” kimi tanınmış Nima Yuşiclə görüşür (1942), H.Ə.Sayə və Həbib Səmai ilə tanış olur. M.Baharın sədrliyi ilə keçirilən İran yazıçılarının I qurultayında iştirak edir. “Sədayi-Xuda” (“Allahın-Haqqın səsi”) (1942) və “Stalinqrad qəhrəmanları” poemaları (1946) çap olunur.

Cənubi Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatı tarixində ən parlaq səhifə olan “21 Azər” (1945-1946) hərəkatı da məhz bu illərdə qələbə çalır, Milli Hökumət qurulur. Əfsuslar olsun ki, 21 Azər hərəkatının nəticəsi olan Milli hökumət bir il sonra irticaçı İran hökuməti və onun xarici ölkə havadarları tərəfindən devrilir, xalqın hərarətinə təzəcə qızındığı azadlıq günəşi söndürülür. Ölkədə demokratik islahatlar ləğv olunur, danışan dillərə qıfıl vurulur, Azərbaycan türklərinə qarşı milli zülm daha da güclənir, zorakı assimilyasiya siyasəti genişləndirilir. Belə ağır ictimai-siyasi şəraitdə Şəhriyar kimi vətənpərvər yazarlar da susmayıb ittihamnamələr yazır, milli ayrı-seçkiliyə qarşı çıxırlar. Məhz bu dövrdə, o, məşhur “Heydərbabaya salam” mənzuməsini yazaraq bütün mənfi təmayüllərə sarsıdıcı zərbə vurur. “Heydərbabaya salam” mənzuməsi əlyazma şəklində yayıldıqca, söz ustalarını doğma ana dilində mövcud rejimin şovinist siyasətini ifşa edən yeni əsərlər yazmağa səfərbər edir.

1952-ci ildə Şəhriyarın anası Kövkəb xanım Tehrandakı Hezartəxtab xəstəxanasında vəfat edir və atasının uyuduğu müqəddəs Qum şəhərindəki məzarlıqda dəfn olunur. Bu hadisə ona yenidən sarsıntı yaşadır. Duyduğu üzüntüləri “Ey-vay anam!” qəsidəsində dilə gətirir. Bu itkidən sarsılan, eyni zamanda “Heydərbabaya salam” mənzuməsini və “Ey tehranlı” həcvini yazandan sonra üzləşdiyi təzyiq və basqılardan bezən Şəhriyar Tehranı tərk edərək Təbrizə qayıdır. Qayıdışını “Şatır oğlan” qəzəlində belə poetikləşdirir:

Tehranın qeyrəti yox Şəhriyarı saxlamağa,

Qaçmışam Təbrizə, qoy yaxşı-yaman bəllənsin⁶.

1949-cu ildə Baş nazirin əmri ilə Kənd təsərrüfatı peşə və sənət bankında mühasibat uçotu şöbəsinin müdirliyindən kənar olunması və bu azmış kimi, dörd aylıq maaşını da ala bilməməsi şairə mənfi təsir göstərir, onu mənəvi böhran yaşamağa sürükləyir. O, Təbrizə qayıdaraq Ziraət bankında işə girir (1953). Ziraət bankından kreditlə pul götürüb Ərk qalası yaxınlığındakı Məqsudiyyə məhəlləsində kiçik bir ev alır. 28 il ilk sevgisinə sadiq qalan şair yaxın dostlarının, qohum-qardaşlarının təkidi ilə, nəhayət, evlənməyə razılıq verir. 1953-cü ilin avqustunda bibisi Səyyarənin kiçik qızı Əzizə xanımla nikah bağlayır. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, şairin ailəsi böyük olub. Dörd qardaşı – Seyid Rəzi, Mürtəza, Rza, Ələkbər, bacıları – Ələviyyə, Səriyyə, Mirzadə, Ağazadə (Azadə), Tahirə, Böyükxanım və Kübraxanım, bibiləri – Xədicə Sultan, Sara, Sitarə, Səyyarə, xalaları – Xanım və Fatimə onun doğmaları idilər. Şəhriyarın Əzizə xanımla izdivacından dörd övladı dünyaya gəlir. Bir-birinin ardınca doğulan Şəhrizad (1955), Əbülhəsən (o, 1956-cı ildə doğulduqdan az sonra vəfat edir), Məryəm (1957) və Hadi (1959) onun nisgilli könül dünyasına sevinc gətirir.

1954-cü ildə ata-baba yurdu Xoşginaba gedir, qohum-əqrəbadan sağ qalanları ilə görüşür. Doğma yurduna illərdən sonra dönüşü, real həyatda gördükləri və anası Kövkəb xanımın dünyasını dəyişməsindən yana duyduğu üzüntülərin təsiri ilə “Heydərbabaya salam” poemasının II hissəsini yazır.

Sonralar – 1969-cu ildə mübariz ruhlu şair Bulud Qərəçurlu Səhəndin aramsız təkidi və xahişi ilə yenidən Tehrana gedir, onun qonağı olur. Burada Tehranın görkəmli ədəbi simaları ilə görüşür. 1972-ci ildə 50-ci illərdən bəri möhkəm dostluq etdiyi Böyük Nikəndişlə birlikdə Tehrana gedən Şəhriyar yenə Səhəndin evinə düşür. Səhənd Şəhriyar, C.Heyət, Sahir, Coşqun, Savalan, Sönməzin və b. iştirakı ilə təntənəli şeir məclisi keçirir. Həmin gecədə Tehranda ezamiyyətdə olan Quzey Azərbaycanın tanınmış şərqşünas alimi Rüstəm Əliyev də iştirak edir. Odlu-alovlu şair Səhənd “Heydərbabaya salam”a cavab olaraq yazdığı “Hörmətli ustad böyük Şəhriyara” şeirini böyük coşqunluqla söyləyir. Məclisdə “Türkün dili” şeirini oxuyan Şəhriyar bu görüşü uzun müddət unuda bilmir. 1976-cı ildə Doktor Cavad Heyətin təkidi və yardımı ilə Tehranda bir evdə yerləşir. Əyalı Əzizə xanım təklifə əvvəlcə qəti etiraz etsə də, sonradan, bəlkə də, həssas şair qəlbini incidə biləcəyini düşünərək razılıq verir. Lakin bu gediş şairə uğur gətirmir. Dalbadal ağrılı-acılı hadisələrlə ona sürprizlər edən Tehran bu dəfə ən qiymətli varlığını – Əzizə xanımı əlindən alır. Ürək infarktından 40 yaşına çatmamış dünyasını dəyişən Əzizə xanımı Tehranın “Behişti-Zəhra” qəbiristanlığında dəfn edirlər. Bu itki şairin belini bükür və o, sevimli xanımına “Əzizə can”, “Bir gəlin”, “Yar qasidi” ağı-mərsiyələrini yazaraq ələm və iztirablarını ifadə edir. Bu ağır, üzücü hadisə ilə bağlı yaşadığı fərdi kədər, qüssə Şəhriyarı son nəfəsinədək müşayiət etsə də, o özünü toplamağa, günün reallıqları, zamanın ab-havası ilə yaşamağa, xalqının haqq səsinə səs verməyə çalışır. 1965-ci ildə Kənd təsərrüfatı bankından istefaya çıxan şair bütün qüvvə və diqqətini yaradıcılığa yönəldir. Əsərləri kütləvi tirajla çap olunur. İİR-in Maarif Nazirliyi 16 isfəndi “Şəhriyar” günü elan edir. Bu illərdə şairin dostlarının sırasına H.Ə.Sayə, Nadir Nadirpur (1965), Seyid Əbülqasım Şirazi (1967), Firudin Moşiri və b. daxil olur. Xidmətlərini yüksək qiymətləndirən Təbriz Universiteti Şəhriyara ”Fəxri ustad” dərəcəsi verir və Şiri-Xurşid zalında onunla təntənəli görüş keçirilir. Təbrizə qayıtdıqdan (1977) sonra doğma xalqının etiraz səslərini, ictimai narazılığı həssaslıqla duyan Şəhriyar “Zaman səsi” (1979) şeirini yazır. Şair bu əsərlə mürği-səhərtək yeni inqilab günəşinin doğmaqda olduğunu, hərəkatın artıq başlandığını soydaşlarına xəbər verir.

O, İran İslam İnqilabını böyük sevinclə, coşqun duyğularla qarşılayır, keçirdiyi hiss və həyəcanlarını inqilabi ruhlu “İnsansaz inqilabımız”, “Allah boyağı” adlı şeirlərində ifadə edir. Ustad şair “Heydərbabaya salam”dan sonra Güney Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir cığır açır və bu əsər Azərbaycan türkcəsinin üfüqlərini genişləndirir.

Əlbəttə, Şəhriyar inqilabın xalqa milli istiqlaliyyət, dinclik və səadət gətirəcəyinə inanırdı. Nəticə ona və heç kəsə bəlli olmasa da, xalqının düşünən beyni kimi inqilab tufanının coşmasını, mövcud despot quruluşunun əvəzinə, demokratik dövlət qurulmasını diləyirdi. Bu istəyində o, tamamilə haqlı idi.

Lakin 1979-cu il inqilabı da Güney Azərbaycan xalqına bütövlükdə istiqlaliyyət gətirmədi, vəd olunan mükəlləfiyyətləri vermədi. Tehranda və Təbrizdə klassiklərin, çağdaş yazarların əsərləri çap olunmağa, məktəblərdə doğma türkcə qismən keçilməyə başlandı. Şəhriyar, H.Sahir, G.Səbahi, Səhənd, Y.Şeyda, Savalan, S.Saleh, Sönməz, H.Tərlan və başqaları əsərləri ilə dövrün salnaməsini yaradır, dövri mətbuat, “Yoldaş”, “Varlıq”, “Ülkər”, “Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Günəş”, “İnqilab yolunda” jurnalları öz səhifələrində ölkədə baş verən hadisələr, təhsil sistemi barədə yazılar, tarixi oçerklər, ədəbi tədqiqat və araşdırmaları dərc edir, ana dilində milli ədəbiyyat, milli mədəniyyət formalaşır, genişlənirdi. Lakin bütün bu demokratik proses və islahatlar çox az, cəmi iki ay çəkir. Xalqın müsibətli günləri yenə əvvəlki məcrada davam edir.

Bütün bu qarışıqlıqdan, mürəkkəb hadisələrdən, dövrün çətinliklərindən, ağır gün-güzərandan usanmış Şəhriyar ömrünün son illərində qızı Şəhrizadla Təbrizin küçələrində axşam gəzintisinə çıxar, gözəl nəsx xətti ilə “Quran” ayələrini vərəqlərə köçürərək kənarlarını zövqlə naxışlayar, dostlarına hədiyyə edərmiş.

Lakin artıq ömrünün doqquzuncu onilliyini yaşayan şair ürək və ağ ciyər xəstəliklərindən əziyyət çəkir, Təbrizdəki Xomeyni (1987) və Tehrandakı Mehr (1988) xəstəxanalarında ciddi müalicə olunurdu. Müalicə olunduğu müddətdə dövrünün tanınmış şəxsiyyətləri Məftun Əmini, Mehdi Əxəvan Salis, Firudin Moşiri, Simin Behbehani, İİR-in Prezidenti Ayətullah Xomeyni, Həmid Müsəddiq, Lütfulla Zahidi, doktor Şəfii Kudkəni və b. ustadın görüşünə gəlir, söhbətləri ilə ona təsəlli verirlər. Lakin həkimlərin bütün səylərinə baxmayaraq, böyük şair 1988-ci il sentyabrın 18-də, səhər saat 06:00-da Mehr xəstəxanasında vəfat edir. Vəsiyyətinə əsasən, Təbrizin Surxab məhəlləsindəki “Məqbərət üş-şüəra”da – “Şairlər qəbiristanlığı”nda dəfn olunur.

Sizə təqdim etdiyimiz bu kitabda ustad Şəhriyarın öz yazdığı və onun haqqında yazılan xatirələr toplanıb. “Şəhriyar xatirələrdə” kitabı böyük sənətkarın ruhuna ithaf olunur!

Esmira FUAD

Filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent

ŞƏHRİYAR ÖZ DİLİNDƏN NECƏ GÖRÜNÜR…⁷

Dörd yaşım vardı. Düyüdən hazırlanmış yeməkləri çox sevirdim. Bir gün naharda mənə yenə də ət qutabı verən xidmətçi Ruqiyyə-Rəviyyəyə⁸ bədahətən xitab elədim:

Ruqiyyə bacı,

Başımın tacı,

Əti at itə,

Mənə ver kətə.

“Bir gün məhəllə uşaqları ilə oynayırdım. Evə qayıdarkən həyətimizin tən ortasındakı böyük bir ağaca heyranlıqla baxaraq şeir oxumağa başladım. Bu vəznli sözlərin ağlıma və dilimə necə gəldiyini bilmirdim. Birdən atam məni çağırdı. Onun səsinə geri döndüm. Atam təəccüb və çaşqınlıq içində məndən soruşdu:

– Bu şeirləri haradan öyrənmisən?

Dedim:

– Heç kim mənə öyrətməyib. Elə özümdən deyirəm.

Əvvəlcə inanmadı. Amma buna xatircəm olandan sonra sevincindən səsi titrəyərək ucadan anamı çağırıb dedi:

– Gəl, gör necə oğlumuz var!”⁹

Qış günləri səhər tezdən bibim təndiri yandırıb, ev-eşiyi yığışdırıb, sahmana salıb, yenidən kürsünü qurardı. Bunun üçün qabaqcadan evdəkilərin kürsünün altından çıxıb başqa yerə getmələri tələb olunurdu. Ancaq bu yerdəyişmə biz tənbəllərin xeyrinə deyildi. Xüsusən bibimin qoca əri heç vəchlə isti kürsünün altından çıxıb yerini dəyişmək istəməzdi. Bacardığı qədər bu yan-o yan edərdi, yubanardı. Həm də bibimdən qorxduğu üçün bir növ ehtiyatla onunla danışardı. Bibimin hirsli-hirsli dişlərini qıcaması, onların arasında gedən mübahisə və danışıqlar, doğrudan da, bizim üçün çox maraqlı olardı.

Mirzə Tağı Bağırzadə mənim bibim oğlu idi. Bir gecə onunla çaya gedib, aya baxdıq. Ay suda qərq olan bir adam kimi, sanki qol-ayaq çalırdı. Təzəcə mənim şairlik zövqüm ilhama gəlmişdi ki, birdən çayın o tayında bir cüt şölə yanar çıraq kimi diqqətimizi cəlb etdi. “Eyvah, qurddur” – deyə qayıdıb qaçdıq. Yol baş-yuxarı idi, birtəhər oranı dırmaşdıq, elə qorxmuşduq ki, artıq mənim ayaqlarım getmirdi. Yeriyə bilmirdim, çox zəhmətlə, rəngi saralmış əsə-əsə gəlib evə çıxdım. O gecə hələ yorğan altında da uzun müddət özümə gəlməmişdim.

Molla İbrahim mənim ustadımdır. O, həqiqətən, çox fazil bir kişidir. Mənim yadımda olan son 45 ildə məktəb açıb, tədris işi ilə məşğul olub, camaatın dadına çatıb. İndi də mahal əhli ona müraciət edir, ondan məsləhət alır. Hazırda bir çox şöhrətli adamlar vaxtilə onun tələbəsi olmuşlar. Çoxları öz inkişaflarında ona borcludurlar. Kimsədən kömək gözləməz, son dərəcə izzəti-nəfslə, azadəliklə yaşayır. Kiçik tarlasından əldə etdiyi məhsul onun yeganə gəlir mənbəyidir. Həyatımın bütün illərini ya öz tarlasında çalışıb ailəsi üçün ruzi əldə etməklə, ya da ki, kənd uşaqlarını başına toplayıb məktəbdə tədris işi ilə məşğuldur. Məktəblilərdən muzd və əməkhaqqı almaz.

Ailəmiz Təbrizdə olanda böyük bibim ildə bir dəfə Təbrizə gələrdi. Rəhmətlik atam vəfat edib, ailə Tehrana köçdükdən sonra bibimin Təbrizə gəldiyini eşidəndə hamımız kədərlənib deyərdik:

– Görəsən, yazıq bibimin əhvalı bizsiz necədir, harada qalır?

Bu bənd məhz o hisslərə həsr olunub:

Rəhmətlik Ağa Mir Əbdülxalıq mənim kiçik bibimin əri idi. Gəncliyində maraqlı işləri vardı, o cümlədən qadınları yamsılayaraq üz-gözünü bəzər, qaşlarına vəsmə yaxıb gözünə sürmə çəkər, çarşaba bürünüb divarın arxasından boylanar, gənclərə qaş-göz edərdi. Onun bu hərəkəti Xoşginabda olduğum uşaqlıq dövrünün şirin xatirələrindən biri olduğuna görə nəzmə çəkdim…

Uzun ayrılıq illərindən sonra Təbrizə qayıdanda üç il ata evinə baş çəkə bilmədim. Nəhayət, üç il sonra – 1957-ci ildə ilk övladım üç yaşında olanda əlindən tutub on altı yaşımda tərk etdiyim ata evinə getdim.

Ev Qarı körpüsü yaxınlığında, hazırkı Pedaqoji kollecin və Tərbiyət sarayının arxasında çay kənarına yaxın ərazidə yerləşirdi. Ora daxil olanda xatirələr canlandı və ruhuma əzab verdi. Ata-anam və uşaqlıq dövrünün dostları gözümün qarşısında canlandı. Çox təsirlənib kədərləndim və bu təəssüf hissini müqəddimə kimi “Mumiya hissəsi”nə bəyan etdim (s. 81).

Otuz il ayrılıqdan sonra əsas vətənim Təbrizə qayıtmışam və sanki əsrlərdən sonra bir mumiya kimi ətrafda heç nə mənə tanış görünmür, hətta bir kəsək də. Hamı gedib.

Keçmişdəki insanların kölgəsi və ruhunu hiss edirəm ki, sürətlə qapı və pəncərədən qaçıb üzünü məndən gizlədirlər. Sanki qulağa nəsə pıçıldayırlar. Lakin mənim qulağıma çatmamış sözlər məhv olur və eşidə bilmirəm.

Deyirlər, nə canı bərkdir ki, hələ də diridir. Nə bilim, bəlkə, onlar da qəbirdən xortlayıb və mənim kimi bu camaatın üzünü görməyə üzləri yoxdur. Bəlkə də, məhşər və sirat körpüsündən keçirik ki, cəhənnəmə və ya cənnətə gedək.

Hələ də hamı bir-birinə yaddır. Xəyal edirəm ki, onlar məni əsrlər öncənin əbası və geyimi ilə görmüşlər və indi onlara əcaib məxluqat kimi görünürəm. Ona görə qorxu və nifrətlə mənə baxırlar. Heyrətdə qalmışam və əhalinin arasından qaçıb küçələrə sığınıram. Bəlkə də, orada keçmişim və xoş günlərim qalıb deyə, keçmiş ata evinə gedirəm. Deyirəm:

– Bəlkə, həmin xoşluqları yenidən tapım.

Lakin hanı? Haradadır? Hər yer və hamı yenə qəribədir. Yenə mənəm və həmin heyrət, sərgərdanlıq, qorxu və təklik. Camaatın üzünə baxıram, əcəb, mənim itirdiklərim bunların yanındadır. Uşaqlıq gülüşü və sevincimdən tutmuş, mənim görünüşüm və stilimi belə onlar almışlar. Sanki qurbanlıq əti kimi bölmüşlər. Nə su, nə boya, nə göz, nə də qaş qoyublar mənə qalsın. Əfsus, əfsus!