Текст книги "Məhəmmədhüseyn Şəhriyar xatirələrdə"

* * *

Öyrədən Allahın adı ilə!

Uşaqlıq çağlarını dağ ətəklərində, meşə və dəniz sahillərində təbiətin qoynunda keçirənlər yaxşı bilirlər ki, o dövrün şirin xatirələri sonrakı yaradıcılıq illərində istifadə edilən xəzinəyə çevrilir. Mənim üçün də belə olub. Bu səbəbdən doğulduğum məkana öz yerli dostlarımdan daha artıq özümü borclu hesab edirəm. Mənim tay-tuşlarım ana vətənləri haqqında az-çox yazıb, onu yad etmişlərsə də, bunlar məni qane etmir. Ürəyimdən keçirdi ki, orada yaşayan əhalinin xoşuna gəlsin deyə, yerli təranələr formasında bir şey yazım. Yaratdıqlarım, xüsusilə uşaqlıq çağlarımda mənimlə bərabər oynayan yaşıdlarıma daha şirin olsun. Ancaq mən uzun müddət Tehranda yaşadığımdan Azərbaycan kənd ləhcəsinə xas olan şirin ləhcə, zarafat və təbirlərdən, demək olar ki, uzaq düşmüşdüm. Başqa sözlə, uşaqlıq çağlarımdakı xatirələrim solğun və anlaşılmaz tablolar kimi zehnimdə qalmışdı. Rəhmətlik anam Tehrana gəldiyi vaxtdan sehrli nüfuzunun təsiri ilə yaddaşında qoruyub saxladığı keçmiş xatirələrini mənə danışaraq şirin nağıllar yavaş-yavaş ölü ruhuma can verdi. Rəngləri solmuş xatirə lövhələri yenidən öz keçmiş rəngləri ilə mənim zehnimdə canlandı. Hicri-Şəmsi tarixi ilə 1320-ci ilin şəhrivər ayında mənim xəstəliyim, ümidsizliyim və tənhalığım başladı. Dərd və işgəncə yatağında anam mənə qulluq etməsə, fiziki gücümü özümə qaytarmasaydı, çox gec ola bilərdi. Onun mənə qulluq etməsindən sonra sanki həyata yenidən qayıtdım. Əlim anamın əlində keçmiş şirin xatirələr daxilimdə gizli bir büsat yaradaraq təskinlik və təsəlli şərabını ruhuma axıtdı. Xəstəliyim ruhumda yeni ruhi dəyişikliyin müqəddiməsi idi ki, bütün dünya nemətlərindən bezirdim, çox şeylərdən imtina edirdim. Hətta anamı da unudurdum. Şeirə ta əzəldən bağlı idim və ona böyük məhəbbətim var idi. Hər bir canyandıran qitəni bir əzizin qəlbimə vurduğu dağ bahasına əldə etmişdim və vida astanasında yanğı ilə tökdüyüm gözyaşları şüurlu olaraq axıtdığım təbii göz yaşları idi. Bu dağ basılmış yanıqlı çağların mənə “Heydərbaba” mənzuməsini və “Ey vay, anam!” şeirini yaratmağa imkan verdi. Dağ göylərə yaxındır. Dağ göylərə yaxın olduğu üçün Peyğəmbərlər də Allaha doğru dağlara yaxınlaşmaq istəyirlər. Dağlar təbiətin ən qabarıq şah əsəridir. Dağın döşündən, qayaların qəlbindən çağlayan göz yaşı kimi saf və təmiz sular yaradıcı insanın iş qabiliyyəti qədər böyük və təmizdir. Heydərbaba isə dağdır. Heydərbaba dağı Qayışqurşaq kəndi ilə üz-üzə, mənim uşaqlıq çağlarımın beşiyi Qaraçəmən yolu ilə Şəngüləva kəndləri arasında yerləşir. Burada Heydərbaba kənd kəndxudası kimi şahidliyə götürülür. Bu, dağın tarixin gözü kimi, bütün hadisələri gözü ilə görmüş, onu öz sinəsində zəbt etmiş və şairin nalələrin göylərə yüksəldib ucalıqlarda əks-səda doğurması üçün edilir.

Təbriz, İsfənd ayı, 1332 (1953)-ci il

ŞƏHRİYAR HAQQINDA XATİRƏLƏR

ATASI HACI MİRAĞA MUSƏVİ XOŞGİNABİ

ŞƏHRİYARIN “HEYDƏRBABAYA SALAM” MƏNZUMƏSİNƏ YAZDIĞI İZAHLARDA

“Mənim rəhmətlik atam Hacı Mir Ağa Xoşginabi xoş sifətli bir seyid idi ki, ilk baxışda onun zatən əsil-nəcabəti dərhal özünü göstərərdi. Orta boylu, xoş sifətli, ağır təbiətli, şirin söhbətli, iti baxışlı və çox səxavətli idi. Onun süfrəsi həmişə açıq olardı. Ailə üzvlərinin sayı 30-40 nəfərə çatardı. Onun qapısı istər kəndli olsun, istər şəhərli, hamının üzünə açıq idi. Həddindən artıq şeiri və musiqini sevəndi, hər cür hünəri, sənəti ürəkdən alqışlardı. Özü də gözəl xəttat idi. İri məşqi-xətdə mərhum Xoşnəvisbaşının, xırda yazıda isə mərhum Əmir Nizam Kərrusinin tələbəsi olmuşdu. Adətən, çox toxtaq, yumşaq, incə və mülayim məcaz bir adam idi. Bəzən də bərk qəzəblənərdi. Bu zaman tükləri biz kimi qalxıb, gözləri qızarardı. Atam ixtisası olan hüquq elmində və məhkəmə işlərində çox bilikli və təcrübəli idi. Bir çox ixtilaf və hadisələrə barışıqla son qoyar, haqsızları nə qədər pullu və nüfuzlu olsalar da, rədd edər, haqlıları müdafiəyə qalxardı. Yoxsul və məzlum insanların dadına çatar, qayğısına qalardı, bəzən də öz cibindən onlara xərclik verib mənzil şəraiti yaradardı. Doğrudan da, o bütün ömrünü məzlumların haqqını müdafiədə başa vurdu. Zahirdə hamı ilə uyuşar, qaynayıb-qarışardı, ancaq son dərəcə pak, insaflı və ədalətli şəxs idi. Sözü o vaxtkı alimlərin yanında çox mötəbər idi. Xoşginab seyidlərinin içərisində, zənnimcə, iki nəfər – mərhum Hacı Mir Ələkbər Xoşginabi, bir də mənim atam çox böyük şöhrət və şəxsiyyət sahibi idilər. Allah onların hər ikisinə rəhmət eləsin! Atam dəfələrlə arzulardı ki, qədr gecəsi vəfat etsin. Belə də oldu. 1313-cü (şəmsi) ilin Ramazan ayının 23-də obaşdan, səhər azanına yaxın qəfildən beyninə qan sızmadan üzügülər halda dünyadan getdi. Mən elə həmin gecə Xorasan yaylaqlarının birində idim. Yuxumda gördüm ki, atam Ayın üstündə dayanıb, Ayla birlikdə dövr edir. Ayın nuru onu sinəsinə qədər örtmüşdü. O elə qəhqəhə çəkib gülürdü ki, səsi üfüqlərə yayılırdı. Gözlərimi açanda qoca kənd müəzzini “Allahu-əkbər” deyə, azan verməyə başladı. Mən pərişan halda fənəri yandırdım və Hafizin divanından fal açdım. O vaxta qədər diqqətimi cəlb etməyən qəzəlin ilk beyti belə idi:

Yarın hicranı, fəraq gecələri sona çatdı.

Tale ulduzum söndü, dövran başa çatdı.

İki gündən sonra atamın vəfatı haqqında teleqram aldım.

* * *

Dərin hiss və duyum fəhmi, öngörüm qabiliyyəti ilə gələcəyi əvvəlcədən hiss edən həssas Şəhriyara baş verəcək hadisələr yuxularında əyan olurdu. Gəncliyində də qeyri-adi yuxular görüb… 13 yaşında, bir də 19 yaşında ikən… 13 yaşlı yeniyetmə Məhəmmədhüseyn bir gün yuxusunda görür ki, Təbrizdən Tehrana səfər edir. Bisminc kəndində karvan gecələməli olur. O, əzəmətli, nəhəng, zirvəsi “göylərə kəmənd atan” bir dağ görür. Özü isə bu qəlbi möhtəşəm dağın zirvəsində ucadan təbil çalır. Sonradan “Heydərbabaya salam” mənzuməsi yaranır və anlaşılır ki, deməli, şairin yuxuda gördüyü həmin dağ Heydərbaba dağı imiş. Çaldığı təbil də dünyaya Şəhriyar kimi söz sənəti nəhənginin, sönməyən poeziya günəşinin gəlişindən xəbər veribmiş.

Şair 19 yaşında gənc oğlan ikən daha bir yuxu görür. Görür ki, Tehranın şimalındakı Behcətabad kəndi yaxınlığında elə Behcətabad gölündə sevgilisi ilə çimir. Dalğalar gözlənilmədən sevgilisini qoynuna alır, oğurlayır. Şəhriyar onu nə qədər axtarırsa, tapa bilmir. Dəryanın dibinə baş vurur və bu zaman sevgilisini deyil, qəribə bir daş tapır. Bu daş adi daşlardan deyilmiş, işıq, nur saçır, bərq vururmuş. Ətrafdakı insanlar deyirmişlər ki, dünyanın ən parlaq daşını tapıb. Yuxusunda gördüyü bu nur saçan, parlaq daş şairin türkəsilli və türkdilli oxucuların qəlbini fəth edən, aləmə səs salan misilsiz poeziyası, fitri istedadı imiş. Dalğalarda qərq olan istəklisi isə Sürəyyadır ki, şairi ondan 1929-cu ildə zorla ayırmışdılar.

* * *

G.Gəncalp, Nazlı və Yüksəlin ustad şairlə apardıqları ”Şəhriyarla görüş xatirələri” adlı müsahibədə də (kult.az, 12 fevral, 2009) şairin ariflik, saliklik rütbəsinə ucalması ilə bağlı fikirlərində Şəhriyarın dilindən bir daha vurğulanır ki, şeirsiz yaşamaq mümkün olmadığı kimi, ruhi təmizlənmənin ən kəsə və düzgün yolu olan musiqisiz və ilahilər adlanan rəqssiz də yaşamaq olmaz: “Bunu ən gözəl Şəms Təbrizi anlatmışdır. Şəms Təbrizinin eşq təsəvvüfü digərlərindən fərqlənir. Şəms elə böyük bir şəxsiyyətdir ki, məsciddə yalnız moizə ilə məşğul olan Cəlaləddini Mövlana etdi. Şəms deyir ki, eşq təsəvvüfünün üç əsası var: şeir, musiqi, rəqs. Bunlar üçü bir yerdə vəhdət təşkil edər. Şeirin içindəki vəzn və ritm rəqsdən gəlir. Sözcüklər şeirdə rəqs edirlər. Sözcüklər kimi insan da rəqs etməyi bacarmalıdır. Rəqs ruhi təmizlənmənin ən kəsə və düzgün yoludur. Ancaq hansı rəqs? Orda-burda oynayıb başqalarını əyləndirmək üçün olan rəqsləri demirəm. O da yaxşıdır. Ancaq yenə də Şəms deyir ki, insan öz yalnızlığında rəqs edərkən Tanrıya qovuşmağa can atır sanki. Bu rəqsin yalnız bir görücüsü var, o da Tanrıdır. Çünki insan yalnız qalanda acı duyğular onun içini sarar. Tənhalığı rəqs hərəkətləri ilə ortadan qaldırmaq olar. Ona görə şərqi və şeir söyləyib rəqs etmək kamilləşmə, insanın öz içində bütünləşmə yollarından biridir. Şəms bu səbəbdən bu gün daha çox Konyada görüntülənən “Səmazənlik”i sistematizə etdi. Mən uzun zaman irfanla məşğul oldum. Buna görə öz yalnızlığımda çox rəqs etmişəm. Əgər o rəqslər olmasaydı, mənim ruhum təmizlənib “Heydər baba” kimi əsərlər yaza bilməzdi. Artıq çox yaşlanmışam. Çox rəqs edə bilmirəm öz tənhalığımda. Tar çalıb muğam oxuyuram. Mərhum Əbulhəsənxan İqbal Azər yaxşı oxuyardı. Mən də ondan muğam öyrənmişdim. Ancaq İqbal Azər kimi oxuyan olmaz”.

* * *

Şairin öz ömrünü mərhələlərə ayırması daha diqqətçəkəndir: “Nə ömür, bu altmış ilin yarısı gecə oldu – yuxuda, xəyalda keçdi, qalan yarısının yarısı oynamağa – uşaqlıq dövrünün şıltaqlıqlarına sərf olundu… Ömrün gənclik adlanan qalan yarısı həyati, maddi-cismani ehtiyacları ödəməyə həsr olundu, qalan yarısında qocalıq çağları –bədbəxtlik və çətinlik dövrü başlandı… Kim bu uzun illərdə düşünməyə macal tapıbsa, ömür elə budur, qalanları isə xoş xəyallardır“.

* * *

Şəhriyar maddi sıxıntılar içində idi. Bu üzdən kirayənişin qaldığı bahalı evdən nisbətən ucuz evə daşınmaq istəyir. Soyuq bir qış günü əşyasını bir bağlamaya yığıb qapının ağzına qoyur və hambal çağırmaq üçün küçəyə çıxır. Geri qayıdanda əşyalarının oğurlandığını görür. Qışın soyuğunda yorğan-döşəksiz, isti çaysız-çörəksiz qaldığı məşum gecədə məhz özünün acınacaqlı vəziyyətinə “Yata bilməyirəm” şeirini həsr edir. Gecə yata bilməyən şair düşdüyü duruma üzülməkdənsə, əksini edir. Buna görə də həmin şeirdə onun yumor hissi aşkar görünür.

“Heydərbabaya salam” poemasına yazdığı izahlarda

uşaqlıq çağları haqda özünün söylədiklərindən

İyirmi yeddinci bənd: Kənd evlərində damın ortasında baca olur, bu da havanı dəyişmək, evə gün və işıq salmaq, həm də təndirin tüstüsünü xaric etmək üçündür. Bunlardan əlavə, bir sıra digər işlər də bu bacaların vasitəsilə görülür ki, mən "Gecənin əfsanəsi" adlı şerimdə bu haqda geniş danışmışam. O cümlədən adaxlıbazlıq işində bu bacaların mühüm rolu vardır. Bir də ki, Novruz bayramı gecələri şal sallamaq mərasimi bu bacalar vasitəsilə aşağıda izah etdiyimiz kimi həyata keçirilir. İlin axır çərşənbəsindən sonra kəndin gəncləri və uşaqları özlərini tanıtdırmadan axşamçağı şər qarışanda, “Damlara gedib bayramlıq tələb edirik“ – deyib öz əlvan şallarını həmin bacalardan içəri sallayırlar. Ev sahibi öz zənni sayəsində şal sahibinin kim olduğunu güman edib, onun şəxsiyyətinə görə şalının ucuna bayramlıq bağlayır. O vaxtın bayramlığı güllü yun corablar, ipək dəsmallar, dodaq sazı, şirni xoruz, boyanmış yumurta, noğul, kişmiş, şirni və bu kimi şeylərdən ibarət idi. Bu həm də bayramda uşaqları, xüsusən, yoxsul uşaqlarını sevindirməkdən, qəlblərini almaqdan ötrü, kənd bayramının, el şənliyinin ən fərəhli və təntənəli mərasimlərindən biri idi.

İyirmi səkkizinci bənd: O ili mənim nənəm rəhmətə getmişdi. Buna görə biz bayram mərasimində iştirak etməməliydik, ancaq mən uşaq idim, başım çıxmırdı, şıltaqlıq edib, dava-dalaşla bir şal alıb, qonşumuz Qulam xalaoğlugilə qaçdım, dama çıxıb bacadan şalı salladım. Qulam xalaoğlunun anası rəhmətlik Fatma xala dərhal şalın mənimki olduğunu bilib, mərhum Xanım nənəmi yada salıb, ağlaya-ağlaya şalına bir cüt corab bağladı. Hələ də mələklərdən gözəl o kəndli qadının ilahi siması mənim gözlərim önündə unudulmaz bir lövhə kimi canlanır.

Qırx səkkizinci bənd: Ailəmiz Təbrizdə olduğu zaman böyük bibim ildə bir dəfə Təbrizə gələrdi. Rəhmətlik atam vəfat edib, ailə Tehrana köçdükdən sonra bibimin Təbrizə gəldiyini eşidəndə hamımız kədərlənib deyərdik: “Görəsən, yazıq bibimin əhvalı bizsiz necədir, harada qalır?” Bu bənd məhz o hisslərə həsr olunub.

Əlli birinci bənd: Qıpçaq dağətəyi kəndlərdən biridir. Uşaqlıqda əmioğlum Mahmud Nur Azəri ilə bir dəfə oraya qonaq getdik. Bir neçə gün qalıb, səyahətlə, at çapmaqla məşğul olduq.

Əlli ikinci bənd: Qarakol – Heydərbabanın böyründəki bir dərənin adıdır ki, Qayışqurşaq kəndi ilə mənim ata-baba yurdum olan Xoşginab kəndini birləşdirir.

Əlli dördüncü bənd: Ağa Mir Qafar – Xoşginabın görkəmli seyidlərindən idi ki, mərhum Mustəfiəlməmalikin dostu olan rəhmətlik Hacı Mir Şərifdən sonra Təbrizdə və Tehranda hamıdan artıq tanınıb. Xoşsurət, xoşsöhbət, səxavətli və şücaətli bir adam idi, tündməzac olsa da, yeri gələndə həqiqət tərəfdarı olub, haqq üstdə əsib, haqsızı qılınc kimi kəsərdi. Onun zarafatları, məclislərdə söylədiyi incə, şirin sözləri və lətifələri onu bir sənətkar səviyyəsinə qaldırardı. Bu günün dili ilə desək, o, bir çox komik və əxlaqi pyeslərin həm müəllifi, həm də ifaçısı idi. Rollarını çox yaxşı oynayardı. O olan məclisdə hamı gülməkdən, az qala, huşunu itirərdi. Məsələn, Nəsrəddin şah vəfat edəndə vəliəhdi Müzəffərəddin şah Təbrizdən Tehrana gedəndə çox məhzun va kədərli idi, göz yaşlarını saxlaya bilmirdi, saray xadimləri şahın kefini bir qədər açmaq üçün Ağa Mir Qafara müraciət edirlər. O, dərhal şahın atının cilovundan yapışır, zarafata başlayır, iş o yerə çatır ki, şah gülməkdən qəşş edib, az qala, atdan yıxılacaqmış. Fəryad edir ki, gəlin məni seyidin əlindən qurtarın. Özünün kiçik bir malikanəsi var idi, bundan gələn gəlirlə ailəsini dolandırırdı. Dövlətlilərdən aldığını da fəqirlərə paylardı. Onun sarayında o zamankı Xoşginabın kəndliləri də şal və tirmə arxalıq geyərdilər.

Əlli beşinci bənd: Mərhum Mir Mustafa dayı atamın dayısı idi. Uca boylu, iri gövdəli, enli, qalın saqqallı, məşhur rus yazıçısı və filosofu Tolstoyu xatırladan bir adam idi. Ruhu etibarilə də Firdovsiyə oxşayardı. Çox epik şeirlər və qəhrəmanlıq dastanlarını əzbərdən bilirdi.

“Heydərbabaya salam” poemasının 1954-cü il ilk geniş nəşrinin müqəddiməsində Şəhriyar yazır: “O vaxt ki mərhum anam Tehrana gəldi, onun sehrli təsiriylə keçmiş günlərin əyləncələri və uşaqlığımın şən, məsud anları yavaş-yavaş zehnimdə canlandı, ölülər dirildi və o zaman tablolar rəngləriylə yenidən cızıldı”¹⁰.

1952-ci ildə anası dünyanı əbədi tərk edir. Şəhriyar “Heydərbabaya salam” poemasının II hissəsini yazır. Şair bu hadisəni belə şərh edir: “Şeirə əski və dərin bir ilgim var idi, yazdığım hər yanıqlı parça bir dostdan ayrılmanın acısıyla vücuda gəlmişdi. Hər hansı bir sevgilidən ayrılarkən qapıda vida göz yaşı tökmək insanların təbii bir halıdır. Vida edərkən tökdüyüm son göz yaşı damcılarından ”Heydərbabaya salam” mənzuməsiylə “Vay, vay madərəm!” parçası meydana gəldi.

Anası Kövkəb xanımın: “Ay oğul, deyirlər, sən böyük şairsən. Axı mən sənin yazdıqlarını başa düşə bilmirəm. Lalın da dilini anası bilir, bəs mən niyə sənin dilini anlamıram? Olmazmı, öz dilində yazasan, mən də anlayım və zövq alım?” – gileyi Şəhriyarı ana dilində yazıb-yaratmağa səfərbər edir.¹¹

Məryəm Behişti¹²

Uşaqlığı

Şəhriyarın uşaqlığı Məşrutə inqilabı illərinə təsadüf edir. Təbriz küçələrində toqquşmalar gedəndə onun 2 yaşı vardı. Şah qüvvələri qəməri 1327-ci ildə Təbrizin mühasirəsini yardığı zaman Şəhriyarın 6 yaşı vardı.

Şəhriyarın atası Mirağa Nəcəfdə dini təhsil almışdı. Əhalinin hamısının savadlı olmadığı bir dövrdə gözəl xətti və yazı savadı olan Mirağa xalq üçün “ərizə” yazırdı. Deyilənə görə, Müzəffərəddin şahın saray adamlarından olan Əmir Nizam Gorusi bir dəfə onun xəttini ərizələrdən birində görüb bəyənmiş və onu öz yanına çağırmışdı. Sonra isə onu müctəhidlərdən birinə tərifləmişdi. O dövrdə Mirağanın şöhrəti artmağa başlayır. Şəhriyar onun barəsində deyir: “Təbriz vəliəhdin iqamətgahı olduğu dövrdə Tehran əyanlarından biri Təbrizə gəlir. Atamı ildə əlli tümən olmaqla, övladına müəllim təyin edir. O zaman əlli tümən böyük məbləğ idi və bir ailə əlli tümənə yaşaya bilərdi.

İllər sonra Qacar şahzadələrinin vəziyyəti çətinləşir. O şahzadə də Tehrana qayıtmalı olur. Lakin atamın maaşını kəsmir. Onun ölümündən sonra həyat yoldaşı xanım Əkrəm-üs-Səltənə də hər il atamın maaşını göndərirdi.

Şəhriyarın atası elm adamı idi və Təbrizdəki siyasi vəziyyət onu narahat edirdi. Eyni zamanda ailəsini də düşünərək Təbrizi tərk etməyi fikrində tutsa da, bunu tez bir zamanda həyata keçirmədi. Lakin Təbrizdəki toqquşmalar zamanı evi dağıldı¹³.

Buna baxmayaraq o, yenə də Təbrizdə qaldı. O zamana qədər ki, Məhəmmədhüseynin iki yaşı tamam oldu. Günlərin birində uşaq qapının yanında oynayarkən, anası onu çağırır və evə aparır. Bu zaman hündür bir kişi evlərinə doğru irəliləyirdi.Uşağı görcək onu anasından alıb qucaqladı və öpdü¹⁴. Həmin o kişi Səttarxan idi.

Mücahid dəstələri təşkil olunmuş, Təbriz küçələri döyüş meydanına çevrilmişdi. Atası Mirağa bir müddət gözlədi. Ola bilsin düşünürdü ki, şəhəri tərk edərsə, ailəsi üçün qazanc yeri tapa bilməz. Bu zaman evi ikinci dəfə dağıdıldı, gülləbaran edildi¹⁵. Nəhayət, Mirağa şəhəri tərk etmək qərarına gəldi və öz ata-babalarının kəndi Xoşginaba qayıtdı ki, ata-anasının evində məskunlaşsın. Həmin evdə Məhəmmədhüseynin nənəsi və bibisi də yaşayırdı. Sakit, qan tökülməsindən və qarışıqlıqdan uzaq illər həmişəlik Məhəmmədhüseynin xatirində qaldı.

Azərbaycanın müxtəlif məntəqələrinin adları – Şeşgəlan, Qarasu, Qaraçəmən, Qış qurşaq və s. onun şeirlərində əks olunub.

Mirağanın kənddəki dolanışığı haqqında məlumatımız olmasa da, məlumdur ki, Şəhriyarın uşaqlığı rifah içində kənddə keçib.

Şəhriyar dəfələrlə şeirlərində bəhs etdiyi bibisi haqqında deyir: “Bizim yaşadığımız evdə bibimin otağında tağça vardı. Orada 2 kitab vardı: Biri “Qurani-Məcid”, digəri isə Hafizin divanı. Mən oynayıb gələndən sonra bir dəfə Quran ayələri, digər dəfə də Hafizin divanını oxuyurdum. Əvvəldən zehnim “Qurani-Məcid”in səmavi musiqili kəlmələri və Hafizin şeirləri ilə dolu idi”¹⁶. O zaman Şəhriyarın 6 yaşı vardı.

“Kənddə idim. Altı yaşım vardı. Əlifbanı oxuyurdum. Sözləri oxuya bilsəm də, mənasını anlamırdım. Mən atamdan farsca və ərəbcə ədəbiyyatı öyrənirdim”¹⁷.

“Daha sonra Təbrizə gəlib təhsil almağa başladım. İbtidai təhsili “Pərvəreş“ mədrəsəsində, ədəbiyyatı isə “Talibiyyə”də oxudum. Mərhum Əllamə Təbatəbai ilə kurs yoldaşı oldum. O məndən dörd yaş böyük idi. Ərəbşünaslıq o zaman Təbrizdə çox məşhur idi. Ərəbcənin əsaslarını dərindən öyrəndim. Atamın Təbrizdə öz evi və evdə əlli nəfər çalışanı vardı. Mən və əmim oğlu “Talibiyyə”də kiçik hücrə götürdük və orada həsir üzərində yaşamağa başladıq. Müəllimlərimiz mərhum Ayətullah Düzdüzani, Seyyid Hadi Sina olublar”¹⁸.

Beləliklə, Mirağa Xoşginabinin kənddəki həyatı yeddi-səkkiz il çəkmiş və yenidən Təbrizə qayıtmışdı.

Qayıdış

Mirağa Təbrizə qayıtmaq qərarına gəlir. O zaman Şəhriyarın təqribən 10 yaşı vardı. Atasının gəliri yaxşı idi.

Şəhriyarın yazılarından da bəllidir ki, atası xeyirxah və qonaqpərvər adam olub, zəiflərə əl tutub və bəzi adamların xərclərini də ödəyirmiş. Təbrizdə vəkillik edir və qazancından yardımlara sərf edirdi.

Mirağa Şəhriyarın təhsilinə də diqqət yetirirdi. Şəhriyar ərəbcə ilə yanaşı, fransızcanı da öyrənirdi.

Məhəmməd Hüseyn təqribən 1296-1297-ci illərdə Şəhriyar adlı gənclə dostlaşır. Onun şeirə həvəsi vardı. 12-13 yaşlı iki yeniyetmə birlikdə Tehrana gəlirlər. M.Hüseyn dostu Şəhriyara o qədər dəyər verirdi ki, onun adını sonralar ləqəb kimi istifadə edir.

“Cənnətə yol şeiri” onun ilk şeirlərindəndir ki, Şəhriyarla dostluğu dövründə yazılıb.

On dörd yaşında Tehrana gələn Məhəmmədhüseyn Darülfünunda təhsilə başlayır. İctimai işlər və mitinqlərə də qatılırdı. O illər haqqında yazırdı: “1300-cü ildə (şəmsi) yaşım az və qərib olduğumdan həmin xanımın evinə getdim (Həmin qadın ki, illər əvvəl atası Mirağa Xoşginabinin hər il əlli tümən məvacibini göndərirdi). Onlar varlı məhəllələrindən olan Əmiriyyədə yaşayırdılar. Məni çox mehriban və istiliklə qarşıladı və təkidlə altı ay yanında saxladı. Deyirdi ki, sən burada qəribsən və Tehran mühitinə bələd deyilsən. Gərək sənə yaxınımda bir otaq tutam ki, qalasan və gözüm üstündə olsun. Beləliklə, onun tutduğu həmin evdə qaldım”.

Məhəmmədhüseyn o illər haqqında yazır: “Hər gün günortadan sonra müəyyən bir saatda universitetdən çıxır və evə gəlirdim. Ali Tibb mədrəsəsi Darülfünun məhəlləsində idi. O zamanlar Tehranda futbol yeni yayılırdı. Yeganə futbol meydançası kollecdə (Elbrus dəbirestanı) idi və kollecin öz şagirdlərindən əlavə, yalnız bizim mədrəsənin tələbələrinin orada oynamaq icazəsi vardı. Bir gün günortadan sonra bizi orada oynamağa apardılar və oyundan sonra, təqribən gecədən bir saat keçmiş evə qayıtdım. Küçəyə daxil olan kimi qarışıqlıq olduğunu gördüm. Küçə və ətrafı adamla dolu idi. Məni görən kimi üstümə töküldülər. Qonşu qadın dedi:

– Ağa, bu yazıq ər-arvadı öldürdün ki…

Dedim:

– Nə?

Dedi:

– Bu gün gec gəlmisən, xəbər də verməmisən. Onlar da nigaran qalıblar ki, başına bir iş gəlib. Hamıdan soraqlayıb səni axtarmağa gediblər.

Fikrimə gəldi ki, universitetə gedim. Gördüm ki, universitet bağlı, o yazıqlar da hərəsi bir tərəfdə dayanıb ağlayırlar. Məni görən kimi, sanki dünyanı onlara verdilər. Onlar və mən sevinc göz yaşları içərisində evə qayıtdıq.

Sonralar universitet yaxınlığında otaq kirayə etdim. O zaman artıq atam vəfat etmişdi. Xanım Əkrəm-əs-Səltənə isə həmin əlli tüməni yenə də mənim üçün göndərirdi. Bir ay sonra o da vəfat etdi. Lakin mən həmin mədrəsənin son kurs tələbəsi olduğum müddətədək yaşlı nökər Əbdülsəməd Mirzə hər ay gəlib əlli tüməni mənə çatdırırdı. Hədsiz dərəcədə narahat idim, bilirdim ki, vəziyyətləri əvvəlki kimi deyil və bilirdim ki, bu pulu nəsə satıb verirlər. Sonra ondan xahiş etdim ki, daha pul göndərməsinlər”.

O zaman Məhəmmədhüseyn on səkkiz yaşlı gənc idi. O, Şəhriyarla dostluğunu davam etdirir və şeirlər yazırdı. O da həmin şeirləri dəftərçəsinə yazırdı ki, Xəyyam kitab mağazasında çap etdirsin.

Dostu Şəhriyarın maddi vəziyyəti yaxşı idi və ona kömək edirdi. Xüsusilə sonralar Şəhriyarın maddi vəziyyətinin pisləşdiyi zaman Şəhriyar ona xeyli kömək etmişdi.

Məhəmmədhüseyn o zaman məşhur musiqiçi Əbülhəsən Səba ilə tanış idi və Səba ona setar çalmağı öyrədirdi. Gözəl səsi olduğundan Şəhriyar bəzi qəzəllərini setar çalıb oxuyurdu. O illərdə böyük sənətkarların çoxu ilə tanışlığı vardı: “Nə gecələr keçirdim. Əsrin sənətkarları ilə tanış oldum. Sadiq Hidayət, Nima və başqaları”. O zaman ki, aşıq idim və həyatın çətinliklərindən cana doymuşdum, Hidayətin sözlərinin təsiri altında “Pəs qəle” şəlaləsinin lap ucuna qalxdım ki, özümü atım. Əgər gənc çobanın əli məni tutmasaydı, indi mən olmazdım. O məni öz çadırına apardı. O da ürəyi sınmış aşiq idi və insanlardan uzaqlaşmışdı. Çox tezliklə intihar xəstəliyindən sağaldım. Nima da intihar etmək istəmişdi ki, xanımı dadına çatmışdı¹⁹.

Sonralar saz çalmaqdan imtina edir. Səbəbi ustadın öz xatirələrindədir: “Bir gün yuxuda gördüm ki, məsciddir. Həzrət Rəsulullah (s.) oturub. İnsanlar onun ziyarətinə gəliblər. Məscidin qapısında iki keşikçi durub. Onlardan biri atamdır. İçəri girmək istəyirdim ki, atam məni saxlayaraq pencəyimin altında saxladığım sazı göstərərək dedi: “Bununla məscidə girmək istəyirsən? Yuxudan ayıldım və o zamandan saz çalmağı kənara qoydum”²⁰.

İlk vaxtlar Məhəmmədhüseynin şeirləri “Behcət Təbrizi” adı ilə qəzetlərdə çap olunurdu. Mərhum Əmirxizi gənc Şəhriyarı Məlik-üş-şüəra Baharın evinə apardıqdan sonra Şəhriyar həftədə bir dəfə ədəbiyyat qrupunun Pərvin Etesaminin atası Etesam-ül-mülkün evində keçirilən şeir toplantılarında iştirak edirdi. O dövrün ən tanınmış yazıçı və şairləri: Seyyid Nəfisi, Lahuti, Dehxoda, Eşqi, Arif və Pərvinlə tanış olur. İki həftədə bir dəfə Baharın şeir məclislərində iştirak edirdi. Bahar Şəhriyarın xətrini çox istəyir və divanına yazdığı müqəddimədə onu İranın və dünyanın iftixarı adlandırır. Sonralar isə paxıllığını çəkənlərdən Şəhriyarı qoruyurdu.

Məlik (Bahar) onu İrəclə tanış edir. Ancaq o dövrün ən məşhur inqilabçı və sosialistləri ilə tanışlıq Şəhriyarın şairanə ruhunu inqilabçıya çevirə bilmədi. Çünki onun vətən həsrəti vardı. Və ruhunda özünü göstərən inqilabilik başqa növdən idi. Tibb məktəbində oxuduğu zaman nakam eşqi onun ruhunu sarsıtdı və təhsili buraxdı. Onun bu dövrdə yazdığı Divanının ilk nəşrində (“Xəyyam” kitab mağazası tərəfindən 1310-cu ildə) çap edilmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tarixdən də öncə Şəhriyarın “Pərvanənin ruhu” məsnəvisi də “Xəyyam” nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdi.

“Bu-ye pirəhən”, “Qovğa-ye ğorub”, “Pərvane dər Ateş” kimi əsərləri şairin nakam eşqinin təsirilə yazdığı şeirlərdir.

Özü deyirdi ki, nişanlımı o dövrün vəzifəli şəxsi zorla əlimdən aldı. Özümü də Nişapura göndərdi. Və təhsilim yarımçıq qaldı. Orada sürgündə olan Kəmal-əl-Mülkü (rəssam) tapdım. Onu nüfuzlu şəxs hesab edirdim. Xahiş etdim ki, Tehrana qayıtmağımı və imtahanda iştirakımı təşkil etsin. O isə cavabında: “Sən həkim olsaydın, öz başına çarə edərdin”, – dedi²¹.

Təqribən həmin dövrdə Şəhriyarın başına gələn digər hadisə yaxın dostu Şəhriyarın ölümü oldu.

Təhsili yarımçıq qalandan sonra xəstəxanada işləmək qeyri-mümkün idi. Təhsili zamanı fərdi şagird hazırlığı da edirdisə, indi ruhi vəziyyəti buna imkan vermirdi. Ona maddi yardım edən dostu da vəfat etmişdi. Yaxın dostlarından biri yazır ki: “O illərdə Şəhriyarın gəliri müxtəlif müraciətlərdən idi. Biri atasının qəbri üçün şeir istəyir, digəri qızdırmalı xəstəyə baş çəkməsini istəyirdi. Bunlar içərisində ən mühümü Şəhriyara dua üçün müraciət edilməsi idi”²².

Nişapurda qaldığı müddətdə Şəhriyar qeydiyyat şöbəsində işləyirdi. Nişapur sürgünü onu məşhur rəssam Kəmal-əl mülklə tanış etmişdi ki, o, ömrünün son illərini Hüseynabadda başa vurdu. Bu nurani qoca ilə görüş və tanışlıq Şəhriyara təskinlik verirdi. Öz “Zeyarət-e Kəmal-əl Mülk” məsnəvisində o qocaya sevgi və hörmətini əks etdirir.

Şəhriyar ümumilikdə 4 il Xorasanda qalır. Bu müddət ərzində Kəmal-əl-Mülk və onun evinə gedib-gələn müxtəlif tanışlarla ünsiyyət və uzun gecələr bu çöllərdə gəzintilərdən əlavə, digər məşğuliyyəti də vardı. Özü bu barədə yazır: “Səbzvar və Nişapurda qeydiyyat şöbəsində idim. 1309 (1930) və 1310 (1931)-cu illər idi. Əfsus ki, Nişapurda qalmadım (Xorasanın digər şəhərinə köçməli olur). Burada iki tamaşa (dram əsəri) yazdım. Ancaq o tamaşaya baxmağa bir dəfə də olsun Tehrana getmədim. Digər iki dram əsəri də yazdım ki, musiqiləri və mətninin sözləri də özümə aid idi”.

O illərdə Tehranda, Azərbaycan və digər yerlərdə teatr qrupları təşkil olunurdu. Şairlərin çoxu, o cümlədən Mirzadə Eşqi milli və vətən mövzusunda əsərlər və müziklər yazırdılar. Şəhriyarın Nişapurda və Səbzəvarda olarkən, yazdığı dram əsərlərindən əlimizdə qalanı yoxdur. Lakin onun sonrakı illərdə yazdığı qitələrdə bu cür üsluba diqqət yönəldiyini görmək olur. Xüsusilə bu mənada “İki behişt quşu” qitəsini göstərmək olar.

Şəhriyar 1 il sonra Nişapurdan Məşhədə ezam olunur və 1314/1935-ci ildə Tehrana qayıdır. Xorasanda qaldığı ilk əvvəllər öz əhvali-ruhiyyəsi baxımından qəmli, küskün “Nişapur qürubu” məsnəvisini yazır. Sonrakı illərdəsə Nişapuru daha yaxşı yad edir və Xorasan xatirələri onun üçün əziz olur. “Azadlıq gülşəni” (“Qolşən-e azadi”) əsərində Foruğ Foruxzada Nişapur şəhərini təsvir edir.

Şəhriyarın atası 1313-cü ildə vəfat etmişdi. O öz şeirlərində atasına hörmət və ehtiramını ifadə edir. “Atamın matəmində” və başqa əsərlər onun hisslərini əks etdirir.

Şəhriyar 1314/1935-ci ildə İran əkinçilik (Kənd təsərrüfatı) bankına təyin olunur və Xorasandan Tehrana qayıdır. Əhvalı pisləşir və gündən-günə daha çox özünə qapanırdı. O zamana qədər ki, fiziki və ruhi cəhətdən problemləri yaranır. Bu illərdə ona ən yaxın adam anası olur. Onu türk dilində şeirlər yazmağa da anası təşviq edib.

Şəhrizad Behçət Təbrizi²³

Şəhriyarın şəxsi həyatı barədə deyilməmişlər

Atam Seyyid Məhəmmədhüseyn Behcəti Təbrizinin ləqəbi Şəhriyar idi. 1285-ci il hicri-qəməridə (1906-cı il) Təbrizdə doğulmuşdu. Atası Təbrizin birinci dərəcəli vəkillərindən olub, nisbətən varlı kişi idi. Saysız-hesabsız adamlar onun xan süfrəsindən yeyib doyardılar. Mənə belə gəlir ki, atamın alicənablıq və səxavət kimi sifətləri ona atasından irs qalmışdı.

Atamın uşaqlıq günləri Xoşginab və Qayışqurşaq kəndlərində keçmişdir. İndi də həmin kəndlərdən yadigar qalmış xoş xatirələri unutmamışdır.

Uşaqlıqda alim atasının hüzurundan istifadə edərək, “Gülüstan” oxumaqla ibtidai təhsili ondan almışdı. Elə həmin dövrdə Xacənin divanı ilə yaxından ülfət bağladı. “Füyüzatt” və “Müttəhidə” məktəblərində orta təhsilini başa çatdırdıqdan sonra, 1300-cü ildə (1921) Tehrana gedib “Darülfünun”da təhsilini davam etdirdi. 1303-cü ildə (1924) Tibb məktəbinə daxil oldu. Bu fakültədə beş il təhsil aldı. Lakin həkimlik, xüsusilə cərrahlıqla təbiətən və ruhən uyuşa bilməməsi onu tibbi təhsildən uzaqlaşdırır.

Özünün dediyi kimi:

– Həyata keçirdiyim hər cərrahiyyə əməliyyatındən sonra özümdə bir zəiflik hiss edirdim, əhvalım pozulurdu.

Tehranda təhsili tərk etdikdən sonra Xorasana getmiş, məşhur rəssam Kamal-ül-Mülklə görüşməyə nail olmuşdu. Bu münasibətlə “Kamal-ül-mülklə görüş” adlı şeir də yazmışdı. 1314-cü ilə (1935) qədər Xorasanda olmuş, oradan qayıtdıqdan sonra dostlarının köməyi ilə Kənd təsərrüfatı bankında işə girmişdir. 1316-ci ildə (1937) onun həyatında çox kədərli bir hadisə baş verdi. Bu, atasının vəfat etməsi idi. Onun ölümünü heç vaxt unutmur, xüsusilə atası vəfat edərkən yanında olmamasına çox təəssüflənirdi.

Atasının ölümündən sonra anası Tehrana gedib, oğlunu himayəsinə götürür. Atam anasının yanında getdikcə, çətinliklə də olsa, atasının ölümünü unudurdu. Lakin taleyin qəribə oyunları olur. Atamın dediyi kimi: “Xüsusilə dahilər həmişə nakam olurlar”. Bir müddət sonra qardaşını da itirir. Onun dörd övladına başçılıq etməyi öz öhdəsinə götürür. Onların balacası cəmi bir neçə aylıq idi. Bir ata kimi onlara qayğı göstərir. Uşaqlar da əmilərinin məhəbbətini heç vaxt unutmurlar. Əslində, atam bizimlə onlar arasında heç bir fərq qoymurdu.

Aşiq olması da onlarla birlikdə yaşadığı vaxta düşür.

Əminin uşaqları böyüdükdən, necə deyərlər, hər birinin əli bir işə bənd olduqdan və atam anasını itirdikdən sonra, Tehranda olan yeganə həyətini bütün avadanlığı ilə birlikdə qardaşı uşaqlarına bağışlayır və içinə paltarını doldurduğu bircə çamadanla Təbrizə gəlir. Bibisi qızı hesab edilən anamla ailə qurur. Onun gec – qırx səkkiz yaşında evlənməyinin səbəbi də qardaşı uşaqlarının qarşısında qoyduğu məsuliyyət hissi idi. Özünün dediyi kimi: “Başımı girov qoyduğumdan özümə yar və həmsər seçmədim”. Anamla evləndikdən sonra Təbrizdə bacısı ilə şərikli bir ev alır. Həmin evdə mən dünyaya gəlmişəm. Bir müddət keçdikdən sonra özü üçün də bir ev alır.