Текст книги "ЁВУЗ БУЛАНТ БОҚИЛАР"

Сўнгра ўтириб “Турон шеърлари” ёздим. У шеърларни қатнашганим бир тўплантида овозимнинг энг юксак оҳангларида жаранглатиб ўқидим. Ўқидим. Яъни баъзи қолоқ мияларнинг идрокича, Ирқчилик-Турончилик қилдим.Уларни минг турли бўлар-бўлмас маъноларга йўйганлар кўп бўлди. Менинг билакларимда яна куч ортгандай бўлди. Ўтириб “Ускупдан Косо-вага” ила “Туркистон, Туркистон”исмли китобларимни ёздим.

Дунёда ҳеч бир давлат ўз миллатига, ўз тарихига муҳаббат билан ёндошган ёзувчиларини биздаги каби айбламайди. Мен у айбловларга ҳам қатъиян бош эгмадим. Биз янглиш, жуда ҳам янглиш занлар (гумонлар) қуршовидамиз Аммо бу хасталикдан ҳам мутлақо қутулажакмиз.

Ташқи турклар билан алоқага киришганим учун, мени мусташор ёрдамчилиги-дан, Вазирликда оддий ходимликка туширдилар. Мени, сал олдинроқ, бошида бўлишим мажбурий бўлган биринин амрига топшириб эзмоқчи бўлдилар. Бир йил давомида маошимдан катта қис мини кесдилар, аммо ишларимга қулоқ солувчилар ҳам, мени қўллаганлар ҳам бўлди. Озарбайжон давлатидан менга “Дунё турклигига Хизмат Мукофоти” берилди. Икки Озарбайжон университети мени “Фахрий Адабиёт доктори” унвони билан тақдирлади. Сўнгра Туркияда бошқа расмий давлат ташкилоти бўлган ТИКА (Туркия Халқаро Ҳамкорлик ва Тараққиёт Идораси) мени “Дунё Туркчи лигига Хизмат Мукофоти” билан бағрига олди. Сўнгра турли универ-ситетларимиздан ва ташкилотларимиздан йигирма саккиз мукофот олдим.Дарвоқеъ бизнинг бир мақолимиз бор. Биз “Ёмон қўшни инсонни ҳожатбарор қилади”. Музейбоп у ҳазин рапорт эса менинг силкиниб ростланиб олишимга сабабчи бўлди. Шу муносабат билан у шўрлик рапортни тайёрлаган кишига ҳам “Эй воллоҳ!” дейман.

Бир вазиримиз

Давлат ҳаётимизнинг ҳар поғонасида, ташқи турклар мавзуида, ё жуда

билимсиз одамларимиз ва ё жуда хасимона туйғулар юки остида қолган

арбобларимиз бўлди.Қайси биридан гап очай бу ерда!

Масалан Фикри Дурмуш Соғлар,Маданият Вазири бўлишининг биринчи ҳафтасида мени Батманга суриб юборишни истади. Сўнгра бир изоҳ берди: “Оврупо ўлкаларига жўнатган ишчиларимиздан ташқари, миллий чегараларимиз хорижи-даги туркларни турклар деб қабул қилмаймиз!”

Гўё дунёда яшаётган деярли 150 миллион атрофидаги туркнинг турклиги, у Фикри Дурмуш исмли одамнинг қабул қилиш-қилмаслигига боғлиқдай, давлати-мизга қатъиян ёқмайдиган катта айб қилгандай қўрингандик.

Кейин, биласизми, нима бўлди? Фикри Дурмуш у изоҳидан ойларча кейин, янги қурилган Турк Жумҳуриятларига кетди. Ўзи билан бирга Азиз Несинни ҳам ола кетди. Туркманистонда Фикри Дурмушга туркман қалпоғини кийдирдилар ва ўша ерда дедиларки: “Туркия билан биз бир миллатмиз, аммо икки айри давлатмиз! ”

Фикри Дурмуш, туркман давлат одамларининг бу изоҳламасига у ерда ҳам эътироз эттими? “Йўқ, мен сизни турк деб қабул қилолмайман!”дедими, билмайман. Аммо Фикри Дурмуш Соғларнинг Маданият Вазири сифатида қилган катта хатоларни фақат уялиб хот ирлайман.

Жумҳурбошқонимиз (Президнтимиз)

Жумҳурбошқонимиз Аҳмет Наждат Сезарнинг 7 йил президентлик даврида ташқи турклар билан алоқага кириш эшиги берк эди.

Сезер ўз сиёсий тушунчалари туфайли, Туркия ташқарисидаги туркларни одатан йўқ деб биларди. Сезер Туркиянинг ва турк дунёсининг кўнглини олиш жиҳатидан ва Туркиянинг буюк манфаатларини биринчи планда тутиш жиҳатидан, давримиз-нинг юз йил орқада қолган ва айни чоғда чўктирган бир системаниннг 50-60 карра ошиғи эди, шундай майдонда туришни тараққиёт омоли деб ҳисоблади. Унинг мияси қандай ишлашини сизга икки гувоҳ билан кўрсатишни истайман.

Инқилобчи Ишчи Синдикатлари Конфедерацияси Бошқони Сулаймон Чалабий дейдики: “Муҳтарам Сезардан қачон учрашув талаб қилсак қабул кўрдик.7 йиллик Жумҳурбошқонлиги даврида 15 марта учрашувларимиз бўлди. Хасталик даврида мени теллефон орқали суриштирди!”

Энди эҳтимолки, “Омон, на қадар гўзал!” дегувчилар бўлади.

Бир хулосага келишдан олдин яна Ҳақ-Иш Генел Бошқони (бош раҳбари) Салим Услуга қулоқ беришимиз керак.

“Жумҳуриятимизнинг 80 йиллиги муносабати билан йўқсуллик билан кураш мавзусида “Турк-Иш”билан Туркия Ороллар Тўловлар Бирлиги билан бирга симпозиум ўтказдик Муҳтарам Жумҳурбошқонимизни ҳам даъват қилдик Бизнинг даъватимизга жавоб ҳам қайтармади. Кўп, аммо жуда кўп хафа бўлдик!”

Ҳақ-Иш, Турк-Иш ва ТОВВ вакиллари Сезарнинг фикрий табиатини билмаган-лари учун жуда ич-ичдан хафа бўлгандилар. Агар билганларида олдин бундай бир даъват-таклиф юбормаган бўлардилар; шу туфайли кўп узилмасдилар ҳам.

Аҳмет Наждат Сезар, Жумҳурбошқони бўлганидан кейцин Чанқоя Кўшкининг ташқи туркларбилан алоқа маслаҳатчиларини дарҳол бўшатди.

Қозоғистоннинг Туркистон шаҳрида давлатимизнинг Қозоқ Президенти билан бирга қургани муҳташам Аҳмад Яссавий Университетининг муваффақиятли етакчи-лари , Номиқ Камол Зайбек, Файзуллоҳ Будоқ ва уларнинг дўстларини дарҳол ишдан четлаштирди ва у ерга ўзи каби ўйлайдиган, ҳатто, ташқи турклар билан яхши алоқа-га киришганларни айбловчи кимсаларни тайинлади. Улардан бири университет кадросида бўлган 47кишидан олдин 36 гуруҳини ишларидан узоқлаштирди сўнгра қолган 11 кишини ҳам Туркияга йўллади , шу тариқа зиммасига юкланган вазифани поёнига етказди. Қозоғистондаги Аҳмад Яссавий турбасини тамалдан қуббасигача қўлдан ўтказиши, бу иш амалга оширилиши учун азиз давлатимиз юз эллик милли-онлик бир маблағни назарда тутган эди. Таъминот битганда, турба 2001 йилда катта маросим билан очилди. У маросимга бутун Турк Жумҳуриятларининг президент-лари даъват қилинганди.

ТуркияданПрезидентимиздпан ташқари, ноибларимиздан, университет ўргатим аъзоларимиздан, матбуот органларидавн бир группа ҳам Туркистонга келишганди. У кун у ерда мен ҳам бор эдим. Маросимдан олдин, ҳар жумҳуриятнинг президенти Хўжа Аҳмад Яссавийнинг турк дунёсига таъсирларини очиб берувчи маърузалар тингланди. Хитобаларни диққат билан тингладим. Булант Аринч ҳам ёнимдайди. Онт ичиб айтаманки, ўз навбати билан, энг оддий, энг қуруқ, энг руҳсиз… нутқ афсуски Аҳмет Наждат Сезарники бўлди. Ҳаммамиз теран бир хаёл синиқлигига тушгандик. Турли университетларимиздан чақирилган ўргатим аъзолари “Кошки келмасайди!” дедилар. Ўзимни тутолмадим: “Зотан ҳеч нима айтмади-ку!”-дедим.

Қозоғистонда Туркия-Қозоғистон ишбирлиги (ҳамкорлиги) ила қурганимиз мукаммал бир университетимиз бор. Сулаймон Демирэл Университети. Энди у ерда, бутун турк дцунёсидан келган 30.000 талаба ўқийди. Катта бир роҳат билан кездим,кўрдим, тадқиқ қилдим.

Университет олимлари , ҳуратли Президентнинг ва Туркиядан даъват этилган илм, фикр, санъат ва сиёсат одамлари шарафларига мукаммад бир кеча уюштириш-ган эди. Дастур соат 21.00 да бошланиши керак эди. Катта Мажлислар Залида ҳар ким ўз жойини эгаллаб кимнидир кутарди.Кимни кутаётганди? Туркия Президен-тини! Соат 21-30 бўлса ҳам келувчи йўқ эди. Аҳмет Наждат Сезар Аҳмад Яссавий Университети тайёрлаган кечада иштирок этишни, ғолибо, лойиқликка қарши деб билгани ёки “Ирқчи-Турончи-мияни текширувчи– можарочи” каби сифатлардан бири билан тамғаланиб қолишдан қўрққани учун, тўплантига қатнашмади. Келсайди, шаъхсан менинг кўзёшларим билан таъқиб этардим, севинчлдан ер-кўкка сиғмага-ним Аҳмад Яссавий Университетининг у мукаммал кечасидан эҳтимолки жуда каттабир ҳузурсизлик ҳис қилар, юзи янада осилиб, қошлари янада баттар чимирилиб кетарди. Келмади. Ўз-ўзимга дедимки: “Яхшиям келмади!”

Энди лутфан менга бир нарса дейсизми? Бундай каллалар билан, бундай қўлидан бир ишкелиши мумкин бўлган, аммо туркнинг руҳ дунёсидан маҳрум кимсалар билан Туркия ва турк дунёсига қандай ҳам хизмат қиларди?

Мақоламнинг бошига қайтаман: Мен Турк Жумҳкҳуриятларига ўн марта бориб келдим. Ота юртимизни ва қондош-жондошларимизни тавсифлайдиган юз битта ТВ дастурини тайёрладим ва эфирга ҳавола этдим. Туркиянинг 70 вилоятида минбарга чиқдим. Кўрганларимни, билганларимни биқмасдан-зерикмасдан баён этдим. Кўр-димки, менинг кўрган ерларимни , мендан ҳам яхшироқ билган идеалист инсонла– римиз, ёшларимиз бор. Фақат ҳеч бир нарсадан хабарсиз , ҳатто баёнларимни ҳам қабул қилолмайдиган, уйқули кўзлар билан юзимга боқиб турган инсонларимиз ҳам мавжуд.

Туркия комил, буюклашган бир ўлка бўлиши билан бирга турли сиқинтилар ичи-да қолган бир ўлка. Давлатимизнинг яна кучли бўлиши миллатимизнинг янада фаровон яшаши учун Ғарб дунёсидан узилмаслик шарти билан, янги қурилган Турк Жумҳуриятлари билан сиёсий, иқтисодий ва маданий муносабатларни ривожланти-ришимиз, шартларнинг шарти бўлиб қаршимизга чиқмоқда.

Туркия бу бурч ботқоғидан, бу ҳаёт қийинчилигидан, бу ишсиз оломонимиздан қутула олиши ва инсонимизнинг янада роҳат-фароғатда , янада маъмур яшай олиши учун экономика ва сиёсат одамларимизнинг илгари сураётган шартларини биласиз:

1.Туркияда янги иш жойлари очувчи ишлабчиқаришни юксалтиришимиз керак.

2.Юртимиз то юзага чиққунча халқимиз белбоғини маҳкам боғлаши, эҳтиёжлари мавзусида эгалик қилишни билиши керак.

3.Эксфортни орттириши керак.

4.Юртга четдан маблағ келтирилиши керак.

Энди шу тўрт йўриқ асосида, шахсан ўзим гувоҳ бўлганим, жуда муҳим воқеани диққатингизга ҳавола қилгим келади.

Бир Озарбайжон саёҳатимда, иттифоқо, 2000 йил бошларида Бокуда бизнинг тадбиркорларимиз бир кўргазма очиб савдо ташкил қилгандилар. Мен кўргазмани бориб кўргим келди. Катта темир дарвоза очилганда, кўзимга ташланган илк лавҳа устида катта ҳарфлар билан ёзилган икки калима лиққатимни тортли: “Чўрум тухум-лари”. Уялиб кетдим.башарамга қирқ тухум отилгандай бўлди. Шу пайт орқадошим Метин Камол, Бокуда тижорат атташемиз эди. Тўғри унинг ёнига бордим:

–Метин,– дедим,– жуда уялиб кетдим. Бу қанақа иш бўлди? Азамат Туркия Жумҳурияти бу ерда бир кўргазма очса-ю, сеи бу кўргазманинг бир бурчагини Чўрум тухумларига ажратиб олсанг! Бу ер бир қасаба бозори эмас-ку! Озарбайжон-да Чўрум тухумларини кўз-кўз қилиш, ҳам Туркия учун бир айбдир, ҳамда бу ердаги қардошларимизга ҳақоратдир. Қандай қилиб сен бундай ишга қўл урдинг, Метин?! Куракда турадиган ишми шу?

Метин бир дам юзимга қараб турди.

–Бу тухум масаласи жонингизга ортиқча сиқинти берибди, оға. Келинг бу борада атрофлича гаплашайлик сиз билан.

–Бўпти, гаплашамиз.

–Озарбайжон аҳолиси қанчалигини биласизми, оға?

–Биламан, албатта. Саккиз миллион.

–Тўғри! Жуда яхши. Ҳеч ўйлаб кўрдингизми, таҳлил қилдингизми,бу саккиз миллион Озарбайжон турки бир йилда қанча тухум ейиши керак?

–Тадқиқ қилмадим. Бунда нима маъно бор?

–Зотан мен бу мавзуда бир тадқиқ қилмаганингизни саволингиздан англадим. Аммо бизнинг вазифамиз тадқиқ қилишдир. Биз ўтказган тадқиқотларга кўра, бу 8 миллион туркнинг 8 йиллик тухум эҳтиёжи бир ярим миллиард атрофида. Аммо Озарбайжонда товуқлар бир йилда 400 миддиондан 425 миллионгача тухумлайди. Яъни 1 миллиард 75 миллион тухум харидоримиз бор. Режим, энди олдинги коммунист режим эмас.Эскитдан Москва Боку ҳақда шундай деб ёзаркан: “Бу йил Озарбайжон товуқлари 1,5 миллиард тухум бериши керак”. Боку шундай жавоб қайтараркан: “Кўрсатмангизга биноан бу йил товуқларимиздан 1,5 миллиард тухум олинажакдир”. Буйруқ ҳам, жавоб ҳам фақат қоғозда.

Эндиликда ҳар нарса очиқ гаплашилади.

Озарбайжоннинг бир миллиард тухумга эҳтиёжи бор. Қарадингизми, ташқари-да тухумнинг баҳоси қанчалигига? Бир тухум неча лира ажабо?

–Ҳа, кўрлим. Бир тухум 200.000 лира.

Метиннинг сўзи қандай тугашини англадим, аммо ортиқ унинг овозини ўчи-ролмадим. Бу мавзуда икки жиҳатдан билимсизлигим очиқ юзага чиқиб қолган эди.

–Тўғри.Энди сиз бир тухумни юз минг деб фараз қилинг. Бир миллиард тухум юз минг лирадан қанча чиқади, оға?

–Бир миллиард лира.

–Жуда яхши. Модомики сиз Озарбайжонга Туркиянингтухум сотишини давла-тимизнинг эътиборига қаратишингиз керак, шу пайт Озарбайжон ҳам бу тухумларни Эрондан олсин. Шу тариқа давлатимизнинг ҳам шарафига доғ тушмайдими? Нима дедингиз?

–Метин, қардошим, жуда янглиш хаёлга борганлигимни энди англадим.

Сен ҳақли экансан! Сени минг бора табриклайман. Газеталарда ўқигандим.

Сўнгги маъмур ўринбосари туфайли бюджетдан ажратилган маблағ юз миллиард эмиш. Демак, бу маблағни, биз шунчаки тухум экспорти билан ҳам шартлашиб олишимиз мумкин. Энди шундай хаёлга бораман: Туркияда 15-20 минг Зироат факултетини битирганлар ишсиз юришипти. Озарбайжонга бир йилда, бир миллиард тухум сотиш дегани Туркияда янги иш жойлари очиш, ишлабчиқаришни кўпайти-риш, ишсиз ёшларга нон эшикларини ахтариб топиш ва Туркияга четэлдан пул ту-шириш деганидир.

Мен билимсизлигимнинг қурбони бўлдим. Бу катта хизматингни ҳар ерда эълон қиламан. Соғ бўл! Бор бўл!Умрингузун бўлсин, қардошим!

Англатмоқчи бўлганим иккинчи воқеа бундай:

1995 йилда Туркманистонга боргандим. Бир оқшом емаги учун, у ерда яшаётган тижоратчилардан бирининг уйига чақирилгандим. Ичимдаги бир қизиқишимни ўртага тўкиб солдим:

–Истанбулда дўкон очганингизни айтдингиз. Нима учун у ерлардан узилиб Туркманистонга келдингиз? Қўлингизга тушаётган фойдалар етарли эмасмиди ёки бошқа сабаблар бормиди?

– Фойдаларим жойида эди. Янда кўпроқ топишга ружу қўймагандим Мени бу ерларга йўллаган Фатҳуллоҳхўжа Афандининг тавсиялари бўлди. Бир оқшом у мени камида 40-50 тижоратчи дўстларим йиғилган бир ерга таклиф қилди. У ерда бизга дедики: “Туркиянинг янги ташкил этилган Турк Жумҳуриятлари ила тижорий алоқалари ичида бўлишингизнинг беҳисоб фойдалари бор. Бизнинг аждодимиз 1071 йилги Малазгирт Зафаридан сўнг, у тупроқлардан Онатўлига келди. У ерлар бизнинг Ота юртимиздир. Ва энди биз ота юртимизга кетмоқ мажбуриятидамиз. Бу бир мадд-и жазир ҳодисасидир. Яъни денгиз сувларининг тошиши ва такрор ортга чекилиши каби. Қисқа вақт ичида Туркиядаги иш ерларингизни ўғил –қизингизга –ака-укаларингизга қолдириб,Туркистонга кетишингиз керак У ерларда янги иш ерлари очишингиз керак. Бу ердан у ерга катта юк машиналари,байналмилал йўлларни тўлатиб мол элтишингиз керак. Ҳам молнинг энг яхшисини сотишингиз керак, ҳамда ўрнак кишилар бўлиб Туркияга симпатия қозонтиришингиз керак. Фақат асло шалпайиб ортда қола кўрманг. У ерлар пок майдонлардир. Кеч қолдингизми, бозорни бошқа ўлкалардан келган кишилар тўлдиради, сизнинг ишларингиз анча оғирлашади. Шу жиҳатдан бир он бўлса-да олдинроқ кетмалидир, у ерларда бир он олдин дўкон-магазинлар очишингиз лозим!”

Мен Истанбулдаги магазинимни ўғлимга қолдирдим. Чиқиб Туркманистонга келдим. Биздан кейин бу ерга Эрондан ҳам тужжорлар келишди. Ҳақиқатан улардан олдин келишнинг фойдаларини кўрдик.

–Нима билан тижорат қиласиз? Ҳаётингиздан мамнунмисиз?

– Кўп мамнунман. Ҳеч бир шикоятим йўқ. Мен гилам билан иш юрита-ман. Масалан, ўтган ойда нақ икки минг гилам сотдим. Бу-даҳшатли рақам. Яъни мен Туркияда ҳар кун бир-иккита сотсам, икки минг гиламни уч йилда ҳам тугатолмасдим. Бир ойда, ови мўл бўлган балиқчидай, юзларча гиламлар сотилди.

–Мен ҳам ҳайрон қоляпман. Қанақа гиламлар булар?

–Машина гиламлари.

– Баттар ҳайрон қолдиряпсан. Чунки Туркманистон қўл гиламлари билан машҳур бир ўлка. Мен ўзим ҳам туркман гиламларини кўпроқ ёқтираман. Машина гилами қўл гиламлари олдида ҳеч нима эмас-ку!

–Тўғри. Дунёда байроғига гилам ишлаган ягона давлат Туркманистон. Аммо сиз билмайдиган бир хусус бор. Туркманистон 70 йил коммунистик тизим билан идора қилинган ўлка. Бу ерда Москва ё коммунист идорачилар икки катта хатога йўл қўйганлар. Биринчиси: гиламчи хотин-қиз ларга бор-йўғи беш-олти хил гилам турини тўқитганлар.””Шу рангларда ва ва шу шаклларда гилам тшўқийсизлар, Бошқа бир гилам гули ва ранги йўқ!”-

деганлар. Иккинчиси: т ўқилганбу туркман гиламларининг юрт ташқарисига сотилишига имкон бермаганлар. Минг бир турли қийинчилик чиқарганлар.

–Нима учун?

-Тарихий қиймати бўлган гиламларимиз юрт ташқарисига тарқалиб кетади деб қўрққанлар. Шу тариқа туркман гиламчилиги камол тополмаган. Бу жиҳатдан, ўғил туққанида отасининг уйидаги гиламлар устида эмаклаган. Улғайган, амакисининг, бувасининг уйига кетган. У ерда ҳам айни гиламларни кўрган. Ранг бир хил, нақшлар бир хил. Сўнгра қаерга кетган бўлса, фақат ўша беш-олти рангли гилам нақшларини кўрган. Яъни одам бу бир хилликдан биққан, зериккан ўз гиламларидан.

Мен бу ерга анвойи турли рангли машина гиламларини келтирганимда, одамларнинг оғизлари очилиб қолди. Англаяпсизми, одам умрида

мовий заминли, сариқ заминли, ҳайвон рвҳсмли ёки оқ аралаш қиўил нақшлигиламни кўрмаганлар Ўз гиламларидаги нақлар сал-пал фарқли бўлса-да, асосан айнан ўшанинг ўзи. Аммо бизнинг машина гиламларимиз минг бир турли ва рангли.Мана шу фарқлил, менга бир ойда икки минг гилам соттирди. Оллоҳ минг баракот берсин. Туркиядаги гилам дастгоҳлари, бизга гилам етириб беролмаётир.Фабрикалар икки сменада ишлаётирлар.

Уй соҳиби бу маълумотларни бераркан, мен ҳам Туркманистоннинг бошқа шаҳарлари ҳамда Туркистоннинг катта бозорини ўйлардим.

Янги Турк Жумҳуриятлари биз учун мукаммал бир бозор. Туркияда янги иш жойлари яратишимиз, ишлабчиқаришни оттиришимиз, ишсизлар

оммасини озайтиришимизни ва юртга четзл валютаси киритишимизни йўлга қўяди.Ҳам бизга, ҳамда ота юртимизга баракат киритади.

Кўпдан кўп ўрнаклардан учинчисини Қозоғистондан танлайман.

Айнан шу йил Туркманистондан Қозоғистонга ўтдим. У ерда Қозоғис-тонга оид далилларга таяниб бир ТВдастури учун суратга олиш ишларини бошладим. Бошкент Алматида “Замон” газетасининг бир шуъбаси (“Замон-Қозоғистон”) биз кўрган-билган ерларда эди. Меҳмонлар ва восита таъми-нида бизга ёрдам берар эди. Муҳарририятга бориб-келиб юрарканман, бир нарса диққатимни тортди: Биз танишаётган жамоадан икки киши орқада келарди. Улар цйўлнинг узоқ бир нуқтасидан кела бошлар, келаркан беш қаватлик бир бинонинг ичига тиқиларди. Бир куни қизиқдим: “Ажабо, бу кишилар нега бундай орқадан келиб тиқилишади?”– дея у бинонинг бешин-чи қаватигача чиқдим. Кўрдимки, орқадан келувчи бу кишилар “Гилам”

деган бир магазиннингхаридоридирлар. “Гилам” магазинига кирдим ва эгасидан сўрадим:

–Анов икки киши қанча кундан бери диққатимни тортади. Бу инсонлар

магазинингиздан нима олиш учун нега орқадан келишади?

–Булар бисквит олиш учун ўралашиб юришади.

–Қанақа бисквит?

–“Улкер” бисквити.

–Ё Оллоҳ, -ҳайрон бўлдим,– шу қадар муҳимми “Улкер”бисквити?

–Сиз ҳеч рус бисквити едингизми?

–Йўқ, емадим.

–Тадқиқ учун бир еб кўринг, кейин лутфан пастга тушинг. Бизга кира– Мен сизга бу ернинг пулидан ҳам берайверишда бир газета сотувчи бор. Ўша ерда рус бисквити ҳам сотилади. Пастга ининг-да, рус бисквитидан олиб енг. Кейин яна гаплашамиз.

Буфетдан бир рус бисквити олиб едим. Шундай бемаза, тузсиз, барбод бир нарса.

Қайтиб гилам магазини соҳиби олдига чиқдим.

–Орадаги мудҳиш фарқни англадим,-дея жилмайдим.

–Қозоғистонда қирқта миллат одами бор. Уларнинг ҳаммаси бизнинг бисквит-ларнингмукаммал мазасини тотиб кўргач, ҳар кун мана шундай энг камида юз метр узунлигида навбатга туриб бизникини оладиган бўлишди.

–Хўп, шундай қилиб, ҳафтада ё бир ойда қанча бисквит сотасизлар?

–Туркиядан чиққан катта машина карвонларимиз бу ерга ўз вақтида етиб келса, мен Қозоғистонда ҳафтада бир неча машина бисквит сотаман.

–Нима деяпсиз? Бўлмаган гап!

–Нимадеганимни билиб гапиряпман. Бу ерга келган машиналарда10 тоннага яқин бисквит бўлади. Аммо машиналар вақтида келмайди.

–Қанча вақда келади. Истанбулдан йўлга чиққан байналмилал карвон ўйнаб-

ўйнаб бу ерга тўққиз кунда кела олади. Аммо авваллари бизнинг машиналар нақ тўққиз ой йўлларда паришон бўларди.

–Нега? Нима учун? Қанақасига?

–Истанбулдан йўлга чиққан карвонларимимз Изгирдан чиқиш қилар, Нахичеван ерларига келардилар. Нахичеван, биласизки, Озарбайжонга тегишли. Аммо Нахичевандан кейин Арманистон тупроғи бошланади. Ўз вақтида Озарбайжон билан Туркия орасига Арманистонни бир ханжар каби суқиб қўйганлар. Бизникилар ғафлатда қолганлар. Дунёнинг қаерида бир ўлканинг тупроқларини бошқа бир ўлканинг тупроқлари иккига бўла-ди? Арманистон бизнингбайналмилал карвонларимизнинг шофёрларига дейдики: “Ўтказмайман, сени, ўртоқ. Бу тупроқлар менинг тупроқларимдир. Сенга бу ердан ўтиш ҳаққи йўқ!” Бизнинг интернационал карвонимиз бундай жавоб олганда, Арманистоннинг шимолига чиқади. Аммо у ерда Гуржистон бор. Гуржистон ҳам карвонимизга Озарбайжонга ўтиш изнини бермайди. Бу гал карвонимиз жанубга тушадилар. У ердаЭрон бор.

Бутун бу Турк Жумҳуриятлари Эрондан келган тужжорлар билан тўла. Бизнингбайналмилал карвонларимизнингбу ерларга келиши уларга ёқмайди. Чунки харидорларининг бир қисми бизга ҳам қайишади. Шу жиҳатдан Эрон тужжорлари давлат одамларига дерларки: “Омон, турк карвонларига ўтиш изни бермангларки, бизнинг қозончимизнибўлишиб олишмасин!” Шу тариқа бизнингмашиналаримизАрманистон-Гуржистон-Эрон чегараларида ойларча овора бўлмоқдалар. Пора бериш, ёлвориш, ялиниш нақ 9 ой га чўлзилаётир. Эндиликда у 9 ойлик туриб қолишлар 3 ойга тушди.Бу ҳам бизга ўтказилаётган зулмдир.Ағвол рисоладагидай бўлса карвонларимиз бу ерга 9 кунда кела оладилар.Давлатимиз биз билан ҳеч алоқага киришмаётгани учун аҳвол шундай! Давлат, истаса, Эрон чегарасинибир кунда очиши мумкин. Аммо давлатимизнинг на янги Турк Жумҳуриятлари билан алоқаси бор, на-да бу ердаги бизнинг эҳтиёжимизни ўйлайди. Кўиниб туриблики, ўзи ўтирган бутоқни кесаётир.

–Давлатимиз Эрон чегарасини қандай қилиб бир кунда очтира олади?

–Бу жуда-жуда осон. Чунки ҳар кун камида 100 Эрон карвони бизнинг тупроқларимиздан ўтиб, Овпрупогакетади. Ҳар кун камида юзтача карвон Овруподан келиб Эронга боғланади.Энди, азизим, ҳар ўлка ўз тупроқла-ридан ўтиш ҳақига қандай эгалик қилаётган бўлса, Туркия ҳам айнан ўшандоқ эгалик қилиши мумкин.Туркия дарҳол Шарқ ва Ғарб чегаралари-мизни Эрон карвонларига ёпади. Эрон муллалари шу ондаёқ оёққа туради.

“Омон,оғалар, чегара эшикларинигизни очинг!”-дейдилар. Бизникилар ҳам Эрон муллаларига дерларки: “Сиз ҳам бизнинг карвонларимизга чегараларингизни очинг. Йўқса, Оллоҳ гувоҳлигида биз ҳам чегараларимизни сизга қатъиян очмаяжакмиз!”

Эроннинг ақли бор, фаросати бор! Дарҳол эшикларни очиш ишини чиройли йўлга қўяди. Биз ҳам бу ерларда чуқур нафас оламиз! Бундан Туркия ҳам катта фойда қозонади.

Ва бугунги жумҳурбошқонимиз

Ўн биринчи Президентимиз Абдуллоҳ Гул 57-нчи Жумҳурият Ҳукуматида Бошбоқон (бошвазир) ёрдамчиси ва Ташқи Ишлар Вазири эди.

Турк Жумҳуриятлари билан алоқалар масаласи унга боғлиқ эди.У вазир-лик пайтида ўз вазифалари ҳақида изоҳ бериб шундай деган эди:

-Биз Турк Жумҳуриятлари билан бир олтин олди-бердиларини йўлга қўя олсак, бундан йиллик қозончимиз 25 миллиард доллар бўлади. Айни шаклда Турк жумҳуриятлари билан бир пахта олди-бердиларини йўлга қўя олсак, бир йилда 27 миллиард доллар маблағни қўлга киритамиз.

Муҳтарам Абдуллоҳ Гулнинг бу изоҳи мени қаттиқ ҳаяжонлантирди. Бу масала ҳақида янада кенгроқ маълумот олиш учун унинг уйига телефон қилдим. Хотини, муҳтарам Гуй эмаслигин айтди. Унга бир қайд қолдир-дим. Муҳтпрпм Гул, у кун-ларда Истанбулга келганди, мени телефон орқали қидирди. Ўзимни қизиқтирган гапни айтдим. Ундан тўла-тўкис билги сўрадим. Телефондаатрофлича суҳбатлаш-дик. Расмий равишда менга:

–Бошбоқонлигимда (Бош вазирлигимда) бу мавзуни ишнинг мутахассисларига тадқиқот қилдирдим. Жуда жиддий ўрганишлардан кейин, менга ўша айтилган рақамларни келтирдилар. Менинг изоҳим қатъиян хаёлга, гумонга асосланмаган. Рақамлар тўғридир.

Абдуллоҳ Гул бугун Жумҳурбошқонимиздир. Бу олтин ва пахта олди-берди масаласини яна катта бир титизлик билан ўрганиши керак.. Чунки Туркиямиз бугун 407миллиард долларлик қарз остида эзилиб ётипти. Бу қийинчиликларни аритишнинг йўлларидан бири эса Турк Жумҳуриятлари ила суръат-ла иқтисодий ҳамкорлик доирасига киришимиздир. Шундай йўлга кирганимиз тақдирда, Туркия 10 йил каби қисқа муддат ичида ташқи ва ички қазлари бўлмаган бир давлат ҳолига юксалажакдир.

Нега буларнинг барчасини ёзаётирман? Ғаспирали Исмоил Бей, бутун турк дунёсининг “Тилда бирлик, фикрда бирлик, ишда бирлик” дастурини ўртага қўймаганмиди?

Мен бу ерда тилда бирлик ва фикрда бирлик даъвомизни қўлга ола-ётирман. Маданият масалаларимиз борасидатузуккина ҳажмли бир китоб ёзиш керак. Бизнинг Турк Жумҳуриятларига чиқаражагимиз моллар шунчаки тухумдан иборат эмас. БизОнатўлида минг йиллик давлатмиз. Бизнинг Марказ Банкасида 138 тонна олтинимиз бор. У ёқда Ўзбекистон 2.000 олтин заҳираси устида. Бошқа Турк Жумҳуриятларининг ҳам олтин заҳиралари эътиборгпа олинса, 2.500 тонналик олтин, жавҳпарига эга бўлишимиз аниқ бўлади. Туркия, 2.500 тонналик бир олтин муомаласидан бир йилда 25 миллиард доллар нечун қозонилмасин?

Бизнинг йиллик пахта ишлабчиқаришимиз 900.000 тоннадир.Юрт ташқарисидан қилган импорти билан бу миқдор 1,5 миллион тонна бўлар.

Биз тўқимачилик дастгоҳу ускуналаримиз билан дунёнинг олд қаиорларидамиз. Мен ўз кўзларим билан кўрдим:Оврупонинг турли бошкентларида витриналар бизнинг газмолларимиз, кўйлакларимиз, галстукларимиз билан безанган.Расий қайдларга кўра биз бир йилда тўқимачилик мсаҳсулотларидан ўн миллиард доллар қозоняпмиз.

Бунтандан ташқар яна жомадон тижоратидан юртимсизга кирган маблағ бор. Мутахас исларнинг билдиришича,жомадон тижоратидан қозончимиз ҳам 10 миллиард доллардир.Энди Туркия 1,5 миллион тонна пахтадан ишланган моллардан ва уларнинг экспортидан бир йилда 20 миллиард доллар қозоняпган бўлса, 10 миллион тоннапахта олди-сотди-сидан, нима учун 27 миллиард доллар қозонмасин?

Туркия-Туркистон орасида сиёсий, иқтисодий ва маданий ришталар қурилишига буюк давлатлар қарши чиқадилар. У давлатларнинг Туркияга оид ёзаётган қаламлари ҳам, овозлари ҳам бир хил тароналарни такрорлаб

турипти.

Аммо Туркия, барча қийинчиликларга қарамай, Яҳё Камол ифодаси билан айтганда “маҳзун чегараларимиз ташқарисида қолган” қондошла-римизнинг Жумҳурияит лари билан тилда, фикрда, ишда бирликлар қурмоқ мажбуриятидадир. Бошқа чиқиш йўлимиз йўқ.

Куни кечагача баъзи қаламлар, бундай яқинлашишни можаро сифатида кўриб келди ва шундай кўрсатмоқдалар.

Бугун замонавий ва мураффаҳ (тинч-барқарор) Туркияни кўз қора-

чўғидай сақлай олиш керак. Шундай пайтда Туркистонга орқа ўғирмоқ ғафлатдан бошқа нарса эмас.

Туркия-Туркистон-Озарбайжон орасида сиёсий, иқтисодий ва маданий ришталарни қурмоқни истамаганлар Отатуркнинг ифодаси билан айтганда Ғафлат, Далолат ва ҳатто Хиёнат қучоғида қолганлардир.

Яхши-яхши, Ўзбекистон қалай?

Ҳар медалнинг бошқа томони ҳам бор. Медалнинг бошқа томонида Ўзбекис-тонни кўрамиз.

Туркиянинг турли поғоналарида Туркистон масаласига қарашимиз бундай. Ҳам шунчаки ватандошларимизнинг ҳамда давлатнинг энг юқори поғонасидаги таъсирли ва етук кишиларимизнинг, муҳофаза ташкилотимизнинг ташқи турклар мавзусига муносабатларини қандай бўлса шундай ёздим. Яхши-яхши, Ўзбекистон-чи, Ўзбекистон қандай? Ўзбекистоннинг ҳам биздан фарқли томони йўқ. Айтсам инонмайсиз, аммо ҳақиқат шуки, кечаги Туркистоннинг, кечаги турк ватанининг ўртасида яшаган ўзбеклар, ўзларини турк деб қабул қилмайдилар. “Биз турк эмасмиз, биз ўзбекмиз”, дейдилар. Билмайдиларки, дунёда “ўзбек” деган миллат йўқ. Дунёда “Салжуқли”, “Усмонли” миллати бўлмагани каби, “Ўзбек” миллати ҳам йўқ. Бизда, 1040 йилги Данданакон жангидан кейин Салжуқ ва Туғрул Беклар янги бир давлат барпо қилдилар. Салжуқ Бей ҳам, Туғрул Бей ҳам

Ўғуз сулоласи, Ўғуз насаби, Қани қабиласидан эдилар.Салжуқли давлатини

Турклар қурдилар. Фақат Давлатга Салжуқ исмини бердилар. Шунингдек,

Туғрул Бей ҳам ўзи қурган давлатга Туғрул исмини берди. Биз ҳам уларни “салжуқлилар”, “туғруллилар” дер эдик, “турклар” демасдик.

Ер юзида “усмонли” деган миллат йўқ. Усмон Бей ҳам Ўғузларнинг

Қайи қабиласидан эди. Сўгут минтақасида жойлашган Қайи турклари Усмон Бей раҳбарлигида бир беклик қурдилар. У бекликни олдин Усмонли Беклиги дейилди. Вақти билан давлат бўлди. Катталашди, кенгайди, Императорлик ҳолига келди.

Онатўлида Усмонли Беклиги ёнида бошқа бекликлар ҳам бор эди. 32 беклик. Қизи Бурҳониддик Беклиги, Ашраф Беклиги, Рамазонўғиллари Беклиги,Ғамид Беклиги, Соҳиб Ота Беклиги, Чўпонота Беклиги ва ҳоказо… Барча бу бекликлар катталашмадилар. Майда Бекликлар ҳолида қолдилар. Сўнг Усмонли Беклигига қўшилиб, Усмонли Давлатига айландилар.

Абулғози Баҳодирхон шундай деб ёзади:

“Олтин Ўрда давлатининг бошлиғи ЎЗБЕК (1313-1340 )исмлихони Ўз исмини ўз фуқароларига, ўз халқига берди. Шу тариқа Қипчоқлардан бир турк қабиласи бўлган Олтин Ўрда давлатининг бир қисм халқи “ Ўзбек” деб тилга олина бошлади.”

Ўзбек – Олтин Ўрда (Олтин Ўрду) давлатининг хонларидан бири, хонлиги 27-28 йил давом этди (1313-1340). Аммо айнан бизнинг Салжуқли

Беклиги ваУсмонли Беклиги ҳам фуқароларига ўз исмларини бердилар.

Мен Ўзбекистонга бир неча марта бориб келдим. ТВларимизда Ўзбе– кистон тўғрисида ўн марта далилларга тўла дастурлар тайёрладим ватомошабинларга тақдим этдим. Ўзбекистонда кўрдимки, сўқмоқлардаги халқ, қавм, қабила сифатида турк эканликларини билади. Масалан Ўзбекистонга илк боришимда 1980 йилда, бир оқшомусти, сўқмоқдатортишганимиз ва сартарош эканлигини суриштириб билганимиз бир катта ёшли ўзбек, Али Юрукка ва менгаайнан сўзма-сўз шундай деди:

“Сизларни кўриш, мен учун жаннатга киргандай бир нарса. Ҳозир мамнунлигимни сўз билан тушунтиролмайман. Чунки биз ҳам туркмсиз. Бу ерларда бир-биримиздан узоқ қолдик. Оллоҳга шукурки,ўлишдан бурун Туркиядан келган икки турк қардошимни кўрдим.”

Тошкентда, сурат олиш учбир эски мадрасага кирганимизда кўрдикки у мадрасақизларнинг ўқув юртига айлантирилган. Шу боисдан ичкари кириб сурат олиш таъқиқ остида.

Бизнинг Турк эканлигимизни ва Туркиядан келганимизни эшитган ўқув юртининг қоровули, бир ёши катта олам дедики:

–Турк туркка ҳеч нарсани таъқиқламайди. Биз ҳам туркмиз, сиз ҳам

турк экансиз. Мадрасада истаганча сурат олаверинг,– деди.

Эшитганим бошқа кишилардан янги намуналар келтирмоқчиман. Қаноатимни шундай изоҳлайман: Халқ ёки коммунистлар партиясига аъзо бўлмаган ўзбек зиёлилари турк эканликларни англайдилар. Аммо ҳайрат-ла ва даҳшат-ла кўрдимки, коммунистик партияга аъзо бўлганлар, коммунис– тик таълим олганлар на туркликни қабул қиладилар, на-да она тилларида гаплашадилар (бу ерда муаллиф бироз нотўғри хулоса чиқарган. Аслида: ХIХ асрда кўп рус зиёлилари ва зодагонлари русча эмас,нуқул французча гапирганларидай ёки Туркияда ҳам айримггуруҳ турклар олифталик билан француз тилида гапирганларидай, Ўзбекистонда ҳам ўз она тили қолиб, русча сўзлардилар. Бу –уларнинг коммунистликлари билан алоқаси йўқ. –

Таржимон изоҳи).

Бундай таълимли инсонларни Ўзбекистонда кўп учратдим. Туркияга келган коммунист ўзбекларда шу ҳолни кўрдим.

Яқин ақраболаримдан бирининг уйида асли ўзбек бўлган бир хотин бор, боқувчилик қилади. Ўзи ҳуқуқ соҳасидан олий маълумотли.Коммунистик ғояларга қаттиқ боғланган кимса. Рта-онаси ҳам унга русча исм қўйган. Ўша хотин туркликни асло қабул қилмайди. Келтирган мисолларимга лабини буради Ўзбекларнинг турк миллатидан бошқа миллатэканлигига ишонади.