Текст книги "Сүдү киһи Багдарыын Сүлбэ"

Дьэ кырдьык, Дьылҕа хаан ыйааҕа кыһыл соһо кыраасканан суорба таас сирэйигэр эрдэттэн суруллан турар дииллэрэ оруннаах курдук буолан тахсар.

Багдарыын Сүлбэ норуотун туһугар тугунан да кэмнэммэт сүдү научнай суолталаах тыл, история, география салааларын холбуу түмэр топонимика фондатын 40-ча сыл устата хомуйан мунньуон быатыгар, оччолорго күннээн-хааннаан олорбут партократтар, кинини «самнарбыттар» эбит. Бу иһин норуот кинилэргэ махтаныан эрэ сөп курдук. Специалистар сыанабылларынан, Багдарыын Сүлбэ картотеката Сибииргэ уонна Дальнай Востокка кээмэйинэн иккис миэстэни ылар үһү. Маҥнайгы миэстэлээх Томскай институтугар дуу, университетыгар дуу баар картотека, сэрэйдэххэ, бүтүн тэрилтэ күүһүнэн мунньуллубут буоллаҕына, биһиги киһибит соҕотоҕун сыралаһан мустаҕа. Мунньуо эрэ дуо, онтун норуотугар быһааран, сэһэргээн, уонтан тахса кинигэ оҥорон, хас да сүүһүнэн ыстатыйа суруйан тарҕатта. Кини айымньыларын, суруйууларын норуот бүттүүнэ ааҕар, элбэх сэҥээрээччи суруйсар, өй-санаа атастаһан көмөлөһөр дьон баар. Бу дьон аата анал картотекаҕа тиһиллэн иһэр, ахсааннара 800-кэ тиийдэ диир. Бачча элбэх суруйсар, көмөлөһөр киһилээх (ааҕааччытын киллэрбэккэ туран) учуонай да, суруйааччы да, бука, Россия үрдүнэн суоҕа буолуо. Хас кинигэ, сурунаал, хаһыат ыстатыйата долбуурга ууруллан, паапкаҕа тиһиллэн, анал миэстэлэригэр сааһыланан турар. Наадыйдыҥ да, ханнык баҕарар матырыйаалы аҕыйах мүнүүтэнэн булан биэрэр. Маннык бэрээдэктээх, ситэри тэрээһиннээх, чуолкай режимнээх, ураты сүрэхтээх-бэлэстээх дьүккүөр үлэһит киһи сахаҕа баарынан киэн туттуох санаам кэлэр. Билбитэ-көрбүтэ, аахпыта элбэҕинэн, үлэһитинэн Даланныын тэҥ баайыылаах дьон. Өйдөрө-санаалара, олоҕу көрүүлэрэ биирэ, биир дьылҕаҕа эриллэн репрессиялана сылдьыбыттара барыта мээнэҕэ буолбатах. Дьылҕа хаан иккиэннэрин тэҥ өлүүлээн, дьон-сэргэ туһугар үлэлииргэ-хамныырга анаан айбыт дьоно буолаллар. Ол да иһин норуоттарыгар элбэҕи оҥордохторо, айдахтара. Уратылара диэн, Далан үлэтэ, айымньылара кэмигэр таба көрүллэн, сөптөөх билиниини, сыанабылы ылбыт буоллаҕына, ол өттүнэн Багдарыын Сүлбэ, туох да диэбит иһин, көйгөтүллүбүтэ мэлдьэһиллиэн сатаммат. Онуоха буруйа диэн, бүтүн олоҕунан, өйүнэн-санаатынан, үлэтинэн-хамнаһынан коммунистическай системаны утары үрүҥү үрүҥ, хараны хара диэн кырдьыгы баарынан сирэйгэ этэринэн, суруйарынан оччотооҕу да, билиҥҥи да салалтаҕа сээн дэппэтэҕэ буолар. Билиҥҥи салалта эстибит система дьайыытыттан босхолонор кэмэ уолдьаста. Атын сиргэ-дойдуга эбитэ буоллар, Багдарыын Сүлбэ үлэтэ толору сыанабылы ылбыта, доктор, академик буолбута ырааппыт буолуо этэ. Биһиэнэ кэм төттөрү өттүнэн буолааччы, дьоҥҥо-сэргэҕэ төрүт биллибэтэх, суруйбут үлэлэрин ким да аахпатах аата-ахсаана суох элбэх доктор, академик бөҕөлөөхпүт.

«Уларыта тутуу норуоту уһугуннарда. М.Е. Николаев уон сыл иһигэр олус элбэҕи оҥордо. Саха норуотун Сэбиэскэй былаас тухары таҥнары мииммит, национализмҥа буруйдуур үс уурааҕын көтүрдэ. Ельцини кытта таба сибээһи олохтоон, хаста да аҕалан хотоҥҥо, чуумҥа сырытыннаран, олохпут-дьаһахпыт ыараханын көрдөрөн, сөптөөх өйөбүлү, дьаһалы оҥортордо. Атыны да оҥорбута элбэх буоллаҕа, ааҕан сиппэккин. Ону урукку кыдьыкпытын бытархайдаһан, хасыһан, араастаан холуннарабыт, тыл-өс тарҕатабыт. Уруккуга төннүүгэ дьиксинии баар. Үгэспитинэн аҕа уустаһабыт, улуустаһабыт. Диктатураттан демократияҕа киириини сыыһа өйдөөһүн тахса сырытта. Туох да хонтуруола суох бас-баттах барыы, быһыы-майгы сатарыйыыта, арыгыга охтуу. Ол эрээри, саха чиҥ омук, өйдүөҕэ», – Багдарыын Сүлбэ билиҥҥи олох туһунан санаалара итинник.

Уруккуга төннүүгэ дьиксинии баар диэн саамай сөпкө этэр. Быйыл Ойуунускай төрөөбүтэ 110 сыла туолар үбүлүөйүнэн сибээстээн, Президент Штыров быйылгы дьылы Ойуунускай сылынан биллэрбитэ. Ону бырачыастаан, Скрипин диэн «бөлүһүөк» «Московский комсомолец в Якутии» хаһыакка муус устар 9 күнүнээҕи нүөмэригэр Ойуунускай аатын хараардар улахан ыстатыйатын таһаарбыта. Ол иннинэ, Орджоникидзе болуоссатын Ойуунускай аатынан уларытан ааттыыры утаран эмиэ суруйбута.

Оттон биһиги, Багдарыын Сүлбэ «Ааспат-арахпат сырҕан баас» диэн кинигэтиттэн «П.А. Ойуунускайы саҥалыы ааҕыҥ» диэн ыстатыйатыгар этэр санааларын кытта бэрт кылгастык билсиһэ түһэрбит сиэрдээх. Тоҕотун эттэххэ, бу мөккүөрдээх ыстатыйаҕа Багдарыын Сүлбэ кимэ-туга, өйө-санаата хайдаҕа ордук дьэҥкэтик, ырылхайдык көстөр. Кини мөккүһэр дьонун кытта туох да кубулҕата суох кыларыйар кырдьыгынан, кинилэр өйдөрүн-санааларын, кимнэрин-туохтарын бэйэлэрин тылларыттан-өстөрүттэн таһааран холобурдаан туран итэҕэтиилээхтик быһаарарынан уратылаах. Онон ыччат, эдэр көлүөнэ сымыйаны-кырдьыгы сатаан араарарыгар, таба өйдүүрүгэр улахан туһалаах көмөнү оҥорор. «…Дьон саастаах өттүн үксэ, Лениннэрин-Сталиннарын ыга кууспутунан халдьаайыларыгар тахсаллара биллэр буолла. Бэчээт суруйуулара Государственнай Думаҕа быыбар түмүгэ арылхайдык көрдөрөллөр… Онон мин ыччакка анаан суруйабын. Ыччаты көнө суолга киллэриэххэ наада. Бу суруйуум киниэхэ ананар», – диэн быһаччы этэр.

Улуу дьоммутун барыларын биир халыыпка уган, история биир кэрдиис кэминэн, биир событие кэрчигинэн эрэ кинилэр өйдөрүн-санааларын быһаарар, сыана быһар тутах өйдөбүл буолара биллэр. Бу өттүнэн, Багдарыын Сүлбэ Аммосовтаах Ойуунускай өйдөрө-санаалара уларыйыытын Ойуунускай айымньыларыгар олоҕуран, олус сөпкө быһаарар.

«Аммосовтаах, Ойуунускайдаах партияҕа бэрт эдэрдэригэр киирбиттэрэ уонна революционнай охсуһууга, уларыта тутууга актыыбынайдык кыттыбыттара. Тоҕо?

Итини ситэри өйдүүр наадатыгар, хал буолбут пропагандистскай дойҕохтору туора ууран баран, П.А. Ойуунускай бэйэтин суруйууларын, кини ахтыыларын, айымньыларын сэттис томуттан ылан, болҕомтолоохтук ааҕыахха наада. Ойуунускайдаах революцияҕа актыыбынайдык кыттыылара диэн, туох-ханнык иннинэ, кинилэр революцияны национальнай босхолонуулаах хамсааһын курдук көрбүттэриттэн эбит. Кинилэр улуу патриоттар этилэр».

Саамай сөптөөх сыанабыл. Салгыы ааҕыаҕыҥ:

«Дьэ онтон хаан утахтаах, ииригириилээх, 1928 сыл адаҕыйан тиийэн кэлбитэ. Республика салалтата омугумсуйууга буруйданар, үүрүллэр-түрүллэр. М.К. Аммосовы Саха сиригэр уон сыл устата кэлиэ суохтаах диэн киин былаас уурар.

Аммосовтаах, Ойуунускайдаах харахтара ити кэнниттэн букатыннаахтык арыллыбыта. Онон, сити кэмҥэ, 1929 сыллаахха, Платон Ойуунускай биир улуу айымньытын «Улуу Кудаҥсаны» суруйбута».

Итинник этэн туран, ыстатыйа автора П.А. Ойуунускай «Александр Македонскай», «Улуу Кудаҥса», «Бассабыык» диэн 1927 сыл кэнниттэн суруллубут айымньыларын ырытан, бэйэтин көрүүлэрин ылыннарыылаахтык дакаастыыр.

Бу көрүүлэрин Багдарыын Сүлбэ «Уһуктабыт дуу, уһуктубаппыт дуу» диэн ыстатыйатыгар салгыы бигэргэтэр:

«Күндү ааҕааччы! Сорохтор П.А. Ойуунускайы, эдэр оҕо сылдьан, революционнай хамсааһыҥҥа актыыбынайдык кыттыбытын уонна революционнай тыыннаах айымньылары суруйбутун эрэ ахтааччылар уонна куоһур туттааччылар. Ол – судургутутуу. Улуу киһибит олорбут олоҕун, айбыт айымньыларын 1927 сыл иннинээҕи уонна 1927 сыл кэнниттэн диэн арааран, ырытан өйдүүрбүт сиэрдээх буолуохтаах. Оннук да буолан, суруйааччы Бассабыык Баһылайа, табах тарда-тарда хаама сылдьан, маннык диир: «Оҕо киһи билбэтин-көрбөтүн олох бэйэтэ биллэрэн-көрдөрөн иһэр. Бу аата буоллаҕа дии – олоҕу билбэккэ эрэ батыһан иһии диэн! Төһө да үлэлээбит, төһө да сүрүннэспит курдук иһин, хараҕа суох киһи суолу батыһан иһэрин курдук испит эбиппит».

«Ама, өйдөммөт дуо, доҕоттор. Ити – буруйу билинии, ити – кэмсинии», – диэн халбаҥнаппат бүтэһиктээх түмүктээһинин оҥорор.

Багдарыын Сүлбэ репрессия тематыгар аналлаах айымньылара барыта докумуоҥҥа олоҕуран суруллубут буоланнар – кырдьыктаахтар, түмүктээһиннэрэ итэҕэтиилээхтэр, хорсуннар. Ол иһин коммунистическай идеологияҕа бэриммит, саҥа олоҕу көһүүннүк ылынар, уһукта илик кырдьаҕастар киниэхэ сыһыаннара ураты, сороҕор икки өрүттээх. Ону «Уһуктабыт дуу, уһуктубаппыт дуу» диэн ыстатыйатыгар дьэҥкэтик көрөбүт. Бу урукку олох уонна аныгы олох мөккүөрдэрин чаҕылхай холобурун хайаан да, ирдэһэн даҕаны туран, ааҕаргытыгар сүбэлиибин. Үгүһү өйдүөххүт. Холобур, быһыытынан биир лоскуйу ылан көрүөҕүҥ:

«Коммунист киин былааһа биһиги дьоммутун, салайааччы диэн ааттаан олордор этэ гынан баран, киһи диир этэ дуо? Эчикийэ суох! 1986 сыл «геройа» Ю.Н. Прокопьев, ааһар ааспытын кэннэ, ытаабытын-соҥообутун аны ааҕыҥ. Кини «Молодежь Якутии» хаһыакка (07.12.1996) «Начистоту так начистоту» диэн улахан ыстатыйаны бэчээттэппитэ. Онтон күһүөрү (28.08.1996) эмиэ ити хаһыакка «Дело остается с человеком» диэн улахан интервьюну биэрбитэ. Онто «Десять лет Юрий Прокопьев стоял у руля республики» диэн хос быһаарыылаах этэ. Ити! Ю. Прокопьев уон сыл уруулу туппут үһү. Күндү ааҕааччы, уон сыл олорорун устатыгар Ю.Н. Прокопьев киин былааска төһө улахан авторитетынан туһанар буолбутай? Кини тылын төһө ыйааһынныыр этилэрий? 1986 сылга Киин Комитекка туох буолтай? Ю.Н. Прокопьев бэйэтэ ону туох диэбитэй? «Вопрос был поставлен на Секретариате. Слово «беспринципность» в мой адрес было не самым грубым. В общем, там смешали меня с грязью», – диэбитэ дии» («Молодежь Якутии», 28.08.1996).

Коммунист партиятын киин салалтата диэн, саха дьоно өйдүүрүнэн, туох этэй? Итиннэ быһаччы уонна ситэри быһаарыыны Президеммит М.Е. Николаев биэрбитэ: «Саха учуонайдарын, литературатын уонна искусствотын деятеллэрин эҥин араас аньыыларга, бастатан туран, национализмҥа буруйдааһын, кэпсээҥҥэ киирбит КК диэн идеологическай уонна политическай монстр тиһэх тыына тахсыар диэри, адьаһын 1986 сылга диэри, салҕанан барбыта».

Итинник, доҕоттор. Монстр диэн тылы нуучча тылын быһаарыылаах тылдьытыгар «урод, чудовище» диэн быһаарбыттар.

Дьэ маннык олоҕу, политиканы баарынан кырдьыктаахтык ырытар дьоммут Багдарыын Сүлбэттэн ураты билиҥҥитэ, биэс тарбах эрэ иһинэн ааҕыллар бадахтаах. Ол да иһин дьоммут-сэргэбит аанньа уһуктубат быһыылаах.

Багдарыын Сүлбэ – ааҕааччыта, көмөлөһөөччүтэ, сүбэһитэ элбэҕинэн тэҥнээҕэ суох дьоллоох киһи. Саха сиринэн эрэ муҥурдаммакка, ыаллыы республикаларынан, уобаластарынан, кыраайдарынан сылдьыталаан, сирэй көрсөн кэпсэппит, сурукка тиспит, суруйсар дьонун ахсаана 800 – икки холбука туһунан картотека буолан турар. Туһалааҕы, наадалааҕы норуоппар өссө оҥордорбун диэн, былаана, баҕата баһаам.

Күн-дьыл ааһар, олох хаамыыта, быһыы-майгы уларыйыыта кэнники уонча сыл иһигэр киһи өйдөөн-төйдөөн дьүүллээбэтинэн түргэнник ааһар кэмигэр олоробут. Олох соторутааҥҥа диэри этэ дии, уларыта тутуу сылларын чэбдик салгынынан сайа тыыммыт кэммит. Оччолорго интеллигенцияларбыт бас-көс дьоно иллээх да этилэр. КГБ пресс-киинин тойоно Мунтян лекциятыттан саҕалаан, 1986 с. түбэлтэ уонна кини дуораанын утары туруулаһыыга Саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов баһылыктаах интэлигиэнсийэ чулуу дьоно биир түмсүүлээх күүстээх харданы оҥорон, урукку былаас тиһэх төгүлүн биһиги норуоппутугар национализмы соҥнообут балыырдаах политикатын киэр илгибиттэрэ. Оччотооҕу тыҥааһыннаах кэми Далан «Дьылҕам миэнэ» романыгар маннык суруйбута:

«Ити барыта норуот, бар дьон истибэтинэн кини кэтэҕинэн барбыта, нэһилиэнньэ билбэккэ хаалбыта. Ол иһин билигин туох барыта ол мүччүргэннээх сахтарга бэйэтин чиэһин, достоинствотын, интеллектуальнай потенциалын көмүскээбит чулуу уолаттарын ааттарын билиэх уонна кинилэргэ махтаныах тустаах: тус бэйэлэрин олохторун толук уурартан куттаммакка туран турууласпыт дьоннорунан Саха народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов, талааннаах учуонайдар Егор Егорович Алексеев, Василий Николаевич Иванов, Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ буолаллар».

Багдарыын Сүлбэ, быйыл төһө да 75 сааһын туоллар, өйүн-санаатын муудараһын өрөгөйүгэр сылдьар. Үлэлиирэ, суруйара баһаам. «Киин куорат» хаһыакка нүөмэри көтүппэккэ ыстатыйалара тахса тураллар. «Эн суруйууларыҥ хаһыаппытын киэргэтэллэр», – диэн этэллэр.

Сэдэх да буоллар, бэйэлэригэр маннык дириҥ ирдэбиллээх, ураты дьиссипилиинэлээх, сүрэхтээх, дьүккүөр үлэһит дьонноох буоламмыт, норуот быһыытынан эстэн-быстан хаалбакка, баччаҕа тиийэн кэллэхпит. Кинилэр уопуттарын, дьоҕурдарын, кыахтарын общество, государство олоҕор, үлэтигэр-хамнаһыгар ситэри туһаныаҕыҥ!

Эдэр көлүөнэ дьоно кинилэр холобурдарын батыһалларыгар, үөрэнэллэригэр эрэл толору баар.

Чолбон. – 2003. – №10.

Борис Павлов,
суруналыыс
Багдарыын Сүлбэ атыннык саныыр

Бу киһи миигин интэриэһиргэппитэ быданнаата. Бастатан туран, булгуруйбат, тостубат итэҕэлинэн. Биһиги бары саараҥныыр, саарбахтыыр, кэтэнэр-сэрбэнэр кэммитигэр кини бэйэтин сүнньүн булунан, ааспыт олоҕу аһаҕастык, көнөтүк саралаабытынан барбыта.

Иккиһинэн, сүҥкэннээхэй энергиятынан. Ханнык да хаһыаты арый, (оройуоннар киэннэрин эмиэ), телевизоры холбоо, радионы ас – Багдарыын Сүлбэ… Багдарыын Сүлбэ оннук диэбит, маннык диэбит. Ити киһини кытта тутуспут, ол дойдуга баран кэлбит.

Үсүһүнэн, кинигэлэрэ. Кини оҕо саҥатын хомуйан, топонимикаҕа, публицистикаҕа барыта 14 кинигэни бэчээттэттэ. Олортон «Олох долгуннара» диэн бүтэһик очерковай кинигэтэ олус-олус интэриэһинэй.

Төрдүһүнэн, Багдарыын Сүлбэ биһиги наукабытыгар саамай интэриэһинэй теманан, сир-дойду аатын чинчийиинэн дьарыктанар.

Ити кэнниттэн уонна псевдонимыттан даҕаны эһиги баҕар Михаил Спиридонович – Багдарыын Сүлбэ кэтит сарыннаах, багдайбыт киһи диэн өйгүтүгэр оҥорон көрүөххүт. Бу сырыыга сыыһыаххыт. Эһиги иннигитигэр көнө уҥуохтаах, күрэҥсийэн эрэр баттахтаах, сытыы харахтаах, хатыҥыр эрээри эрчимнээх көрүҥнээх, аҕамсыйбыт киһи турар буолуоҕа. Биири эрэннэрэбин. Эһиги ханнык да боппуруоһу биэрдэххитинэ быһаччы, көнө эппиэттэри ылыаххыт.

– Михаил Спиридонович, уларыта тутуу диэн ааттанар сылларга биһиги сэттэ уон сыл устата олорон, итэҕэйэн кэлбит тутулбут олох атыннык көстүбүтэ. Партия, Ленин, Октябрьскай революция диэн үҥэр таҥара оҥостубут өйдөбүллэртэн аккаастанар сааһырбыт, ити кэмҥэ толору олорбут дьоҥҥо ыарахан, уустук этэ. Онтон эн, алта уоҥҥуттан тахсыбыт киһи саараҥнааһына, халбаҥнааһына суох авторитеттары тэпсэн, саҥа тутул иһин санааҕын этэн, активнайдык туруулаһан барбытыҥ. Итинник өй-санаа хаһан үөскээбитин билиэхпин олус баҕарабын.

– Оҕо эрдэхпинэ репрессия улаханнык бара турар кэмигэр аҕабын кытта бииргэ төрөөбүт киһи Акыым дьоппуон үспүйүөнэ, норуот өстөөҕө диэн ытыллыбыта. Ону дьонум сүрдээҕин аһыйбыттара. Аҕам бэйэтэ үөрэҕэ суох, быраата үөрэхтээх, билиилээх, саамай киэн туттар, эрэнэр-кэтэһэр киһилэрэ этэ. Кэлин Бүлүүгэ училищеҕа үөрэммитим. Онно саха тылыгар үөрэппит учууталым Андрей Ксенофонтович Сивцев эмиэ националист, өстөөх аатыран тутуллан хаайыыга барар. Андрей Ксенофонтович биһиги саамай сөбүлүүр, ытыктыыр учууталбыт этэ. Кини училищеҕа саха тылын уонна литературатын куруһуогун ыыппыта. Кэлин онно сылдьыбыт дьоннортон суруйааччылар Афанасий Федоров, Иван Гоголев, научнай үлэһит Егор Сидоров тахсыбыттара.

Аны куоракка институкка үөрэнэ сырыттахпытына миигин Башарин дьыалатыгар диэн сымыйанан түбэһиннэрэн хаайыыга олордон кэбиһэллэр. Бастаан куоракка холуонньаҕа, онтон Уус Маайаҕа Бриндакит диэн сиргэ көмүс хостооһунугар эрэй бөҕөнү көрөбүн. Ити барыта кыра-кыратык мунньуллан, эккэ-хааҥҥа иҥэн олорор олохпор, тутулбар критическэй сыһыан, бу террор былааһа, норуоту утары былаас диэн өйдөбүл иитиэхтэнэн тахсыбыт эбит.

– Михаил Спиридонович, чопчу саха норуотун ылар буоллахха, киниэхэ Советскай былаас туһалаах, прогрессивнай этэ диэн өйдөбүл баар. Хотонноох балаҕаҥҥа ынаҕын кутуругун маныы олорбут саха киһитэ эмискэ күндэлэс куоракка баар буолбута, үөрэхтэммитэ…

– Ити баарын баар. Ол гынан баран сүүрбэһис үйэҕэ киирэн баран аан дойдуну эргитэ тутан көрдөхпүтүнэ олох уруккуларынан хаалбыт омук диэн биир да суох ээ. Аан дойду бүтүннүү сайынна. Уонна биһиги курдук улахан сиэртибэтэ, хаана, харах уута суох холкутук, налыччы тахсан бардылар. Биһиги сиэртибэбит ынырыктаах. Норуоппут чулуу дьоннорун сотору-сотору кырган, өлөрөн-өһөрөн. Ити кыргыы норуот олоҕор, өйүгэр-санаатыгар алдьархайдаах хоромньуну оҥордо. Хаан (ген) сарбылынна, үчүгэйтэн үчүгэйдэр төрөөн иһиэхтэрэ этэ буоллаҕа. Хобуоччу, куттас буоллубут. Норуот доруобуйата сатарый– да. Күүс өттүнэн холбоһуктааһын түмүгэр ыал биир эрэ ынахтаах хаалар. Эт-үүт аһылыктаах норуот эмискэ төрүт аһылыгыттан мэлийэн куртах, сөтөл ыарыы буолар. Онон революция иннинээҕи ахсаанын саха норуота 1959 сылга эрэ кэлэн сиппитэ. Алта уонча сыл буолан баран, Америка индеецтэрэ, революция иннинэ биһиги саҕа ахсааннаах норуот 1,5 мөлүйүөн буоллулар. Өскүөрүтүн киһилии, эксперимиэн ыыппакка, норуоту субу-субу кыргыбакка олорбуппут буоллар, биһиги даҕаны 1,5 мөлүйүөҥҥэ тиийбит буолуохпут этэ.

– Эн этэриҥ курдук революцията, эксперимиэнэ суох олох бэйэтин хаамыытынан сайдан кэлбиппит буоллар, эн көрөргүнэн биһиги билигин хайдах таһымнаах олохтоох буолуохпут этэй?

– Промышленнай өттүнэн төһө-ханнык сайдыыга тиийбит буолуохпутун билигин этэр кытаанах. Ол эрээри мин биири бэлиэтиэхпин баҕарабын. Саханы өссө ХIХ үйэ бастакы аҥаарыгар чинчийбит Миддендорф диэн улахан учуонай сахалары «Сибиир еврейдэрэ» диэн ааттаабыт. Бу сүрдээх киитэрэй, эргитиилээх өйдөөх, эргиэҥҥэ сүрдээх дьоҕурдаах омук диэн. Үйэ саҕаланыытыгар ити бигэргэтиини ылан барбыта. Саха атыыһыттара улам кыаҕыран, далааһыннанан барбыттара. Холобур, Хачыкаат баайа Барашковы ылан көр. Хайыы үйэ электростанцияны үлэлэтэн сайдыыны киллэрэн испитэ. Манньыаттаах уола. Дьокуускайга оскуола туттарбыт Өймөкөөн баайа Кривошапкин. Аҥаардас ити чахчылар биһиги муҥ саатар атын омуктан хаалыахпыт суоҕа этэ диэн итэҕэли үөскэтэллэр.

– Оччотугар Михаил Спиридонович, итинник бэйэтэ налыччы сайдыахтаах олоҕу үрэйсибит, бу хааннаах тутулу олохтуурга күүстэрин-уохтарын биэрбит П.А. Ойуунускай, М.К. Аммосов уо.д.а. тустарынан тугу саныыгын?

– Ити дьону мин аан бастаан норуоттарын тустарыгар туохтарын да кэрэйбэтэх дьиҥнээх патриот дьон курдук көрөбүн. Ойуунускай ааспыт күннэр-дьыллар тустарынан ахтыытыгар ыраахтааҕы үс үйэ тухары баттаан олорбутуттан босхолонор буоллубут диэн, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин уруйдаан-айхаллаан, туохтан да өрө көтөҕүллэн көрсүбүппүт диэн суруйар. Кинилэр революцияны национальнай босхолонуулаах хамсааһын курдук көрсүбүттэр. Хайаан да көҥүлбүтүн тутуохпут, туһунан государство буолуохпут диэн. Ол иһин революция кыайаатын кытта автономияны туруорсаллар. Онтон били автономия, көҥүл сымыйа буолбутун өйдөөннөр, албыннаппыт эбиппит диэн санааҕа кэлэллэр. Дьэ ол иһин Ойуунускай бөрүөтүн анныттан «Улуу Кудаҥса», «Александр Македонскай» курдук айымньылар тахсаллар. Онно кини хаан олбохтоох былааска кэллибит, норуоппут трагедияҕа киирдэ диэн түмүккэ кэлбитэ сирэйинэн көстө сылдьар.

– Ону кинилэр өйдөөбүттэр эбит дуо?

– Өйдөөн. Ксенофонтовщина диэн ааттаан саха үтүөтүн кыргыбыттарын кэнниттэн, кинилэри үлэлэриттэн устан үүртэлээбиттэрин кэнниттэн.

– Билигин биһиэхэ толкуйданар, суолу торумнуур кэм. Эн көрөргүнэн саха ханнык суолунан сайдыан, ханнык суолу тутуһуон сөбүй?

– Саха билигин саамай кылаабынайа арыгы иһиэ суохтаах. Соторутааҕыта «Сахаадаҕа» Саргыл Тааттын диэн киһи ыстатыйата тахсыбыта. «Саха, арыгы уонна тимир суол» диэн. Онно кини мин билэр дьонум 20 бырыһыана арыгыһыт диэн ааҕан таһаарбыт. Бу улахан сыыппара. Биэс киһиттэн биирэ. Ити аҕыйаабатаҕына саха эстэр кутталлаах. Бэйэтин доруобуйата сатарыйар, кэнэҕэскитэ кэхтэр. Аны үбүн-харчытын онно супту уулаттаҕына олоҕо сатарыйар. Ити биирэ. Иккиһинэн, мин сахабын, мин дьону кытта тэҥ киһибин диэн бэйэни сэнэммэт, кыратыппат гына үлэ барыахтаах. Бэйэтин сэнэнэ, мин баҕас дии сылдьар киһи хаһан баҕарар өйө-санаата, илиитэ– атаҕа муҥур буолар. Үсүһүнэн, биһиги ахсааммытын элбэтиэхтээхпит, ол аата доруобуйабытын тупсарыахтаахпыт, төрүөхтээхпит-ууһуохтаахпыт. Биһиги ахсаан өттүнэн аҕыйахпыт тухары, дойдубутугар хайдах да хаһаайын буолар кыахпыт суох. Америка хоту өттүн, Канада учуонайдарын быһаарыыларынан 3 мөлүйүөн кв. километр Хотугу сиргэ, түргэнник алдьанар, бааһын оһоруммат кэбирэх сирдээх-буордаах дойдуга мөлүйүөн сүүс, мөлүйүөн икки сүүс киһи олоруохтаах. Онтон элбэх киһи олордо да, сирэ илдьи тэпсиллэн, бырыы бадараан буолар. Нууччаҥ манна олохсуйбат, байда да бара турар. Оттон саха ахсаана мөлүйүөн-мөлүйүөн икки сүүс буолла да, үлэлэниэхтээх үлэни бэйэтэ үлэлиир, бу дойдуну баһылыыр. Онон биһиги билигин өрө туран барытын баһылыахтаахпыт диэн буолбакка, ити курдук уһуну-киэҥи толкуйдаан торумнаныахпытын наада.

– Саха сайдыытын туһунан боппуруоһу кэпсэтэргэ нууччалары кытта сыһыаны хайдах да тумнар кыаллыбат. Биһиги аҕалаатар аҕабыт Өксөкүлээх Өлөксөй саха нууччаны кытта уруурҕаһыан наада, бэл оҕото доруобай, төрөлкөй буолар диэн турар.

– Кулаковскай ити этиитэ кэмигэр сүрдээҕин пропагандалана, туһанылла сылдьыбыта. Нууччаны кэргэн ылыы билигин аҕыйаата. Оттон биһиги көлүөнэ, биһиги иннинээҕи көлүөнэ саха бэртэрэ нууччаны кэргэн ылаллара. Ити гынан баран төрүөхтэрэ төһө да төрөлкөйүн иһин үчүгэйдик олорботохторо. Өй-санаа, быһыы-майгы өттүнэн тапсыбаттар. Нууччаны кэргэн ылбыт киһи сахаттан тэйэр. Нуучча дьахтара саханы сырытыннарбат, уруу тардыспат. Инньэ гынан, бу киһи бэйэтэ сахаттан тэйэр, оҕолоро нуучча буолан хаалаллар. Аны пенсияҕа таҕыстылар да соҕуруу барар айдаана. Онон улахан омуктуун эрэ тутуһуохха, эт-хаан өттүнэн кытта уруурҕаһыахха диэн аҕыйах ахсааннаах норуоту эһэр суолга тириэрдии буолар.

Ол эрээри нууччаны утары пропаганда, этии ыытылларын мин олох утарабын. Нуучча государствотыгар олорорбут да быһыытынан уонна киһини омугунан көрөн үчүгэй, куһаҕан диэн араарар сатаммат. Ол гынан баран дьиҥ олоххо баарынан көрөр эбит буоллахха, нуучча кэлии өттө манна байаары, үбү өлөрөөрү, баайы хоро таһаары кэлэр. Ол чахчы. Онон биһиги былааһы бэйэбит тутан олорорбут быһыытынан, сувереннай республикалаахпыт быһыытынан кинилэргэ миэстэлэрин кырдьыгынан этиэхтээхпит. Эһиги миэстэҕит бу, эһиги уораргытын, хоро таһаргытын биһиги көҥүллээбэппит диэн.

– Кырдьыгынан этиэхтээхпит диигин. Уопсайынан баары баарынан саҥарыы олоххо киирэрэ ыраах быһыылаах. Уруккулуу сэрэнии, куттаныы, тыл быһаҕаһынан саҥарыы билигин даҕаны эккирэтэ сылдьаллар дии санаабаккын дуо?

– Үс көлүөнэ тухары атаҕастаан, баттаан биир муостанан хаамтарбыттара норуот мэйиитин хатарар. Норуот куттанан этиэҕин эппэккэ, оҥоруоҕун оҥорбокко сылдьыбыта бу билигин баар көлүөнэ олоҕун устата көнөр кыаҕа суох. Уонна билигин балаһыанньабыт түөрэккэйэ бэрт. Россия үрдүкү салалтатыгар хайдах курдук туруулаһыы барарын дьон көрө олорор. Баҕар сарсын былаас уларыйан хаалыа, эмиэ тутан-хабан барыахтара. Ону сахаҥ даҕаны көрө-билэ олордоҕо дии.

– Михаил Спиридонович, мин билигин кэпсэтиини саха интеллигенциятын туһунан боппуруоска салайыахпын баҕарабын. 1989 с. Август Муран «Молодежь Якутии» хаһыакка ыстатыйа таһаартаран турар. Онно саха дьиҥнээх, төрүт интеллигенцията 20–30-с сыллардаахха эстибитэ. Билиҥҥи интеллигенция силиһэ, умнаһа суох искусственнай интеллигенция диэн санааны этэр. Эн итиннэ сөбүлэһэҕин дуо?

– Соторутааҕыта ити туһунан «Саха сирэ» хаһыакка суруйан турабын. Дьокуускай куорат олохтоохторуттан сыл аҥаарыгар бу хаһыакка 700 эрэ киһи суруйтарбыт. Оттон манна 50 тыһыынча кэриҥэ саха, саха интеллигенциятын сүөгэйэ, сүмэтэ олордоҕо дии. Араас бэйэлээх салайааччылар, учуонайдар, артыыстар. Тоҕо манныгый? Тоҕо саха интеллигенцията сахалыы хаһыаты аахпатый, бу үлүгэрдээх суверенитеппытын туруулаһар, төрүт култуурабытын сайыннарар кэммитигэр бэйэтин санаатын этиэн баҕарбатый? Итиннэ мин Август Муран санаатын кытта сөбүлэһиэхпин баҕарабын. Биһиги бастыҥ өйдөөх-санаалаах дьоммутун, төрүт интеллигенциябытын киин былаас сыал-сорук туруорунан туран кыргыбыта. Саамай ордук кыргыбыта 20-с сылларга, 30-с сылларга. Кэлин эккирэтии, кыргыы син биир бара турбута.

– Эн санааҕар билиҥҥи саха интеллигенцията туох үчүгэй уонна туох куһаҕан бэлиэлэрдээҕий?

– Бары политиканы өрө туппут дьон этибит. Партия эппитэ, съезд оннук уурбута диэн буолар. Цитата бөҕө. Хобуоччубут, онон туһанан тахсыбыт киһибит элбэх. Бэрт былдьаһыы, уордьаҥҥа-мэтээлгэ, аакка-суолга суудайыы. Ол туһуттан иирсии, өстөһүү. Патриотическай тыын мөлтөх. Ол эрээри саха үлэһит омук. Онон усулуобуйа тэрилиннэҕинэ үлэни үлэлиэхпит дии саныыбын.

– Бэрт былдьаһыы, иирсии, өстөһүү диэтиҥ. Мин көрдөхпүнэ, биһиэхэ самокритика сайдар кыаҕа суох. Хаһыакка кыра эмэ критика быкта да, сыыһатын-сөптөөҕүн быһаарса барбакка, тута ыстыык үрдүгэр түһэриллэн уһун унньуктаах этиһиигэ-охсуһууга кубулуйан иһэр. Онтон сылтаан сатаатар ханнык эмэ литературанан айымньы, спектакль уо.д.а туһунан аһаҕастык, объективнайдык этэр кыаҕыҥ суох. Ол биһиги култуурнай сайдыыбытын сүрдээҕин туормастыыр.

– Ити коммунистическай система ииппит хаачыстыбата диэн өйдөбүллээхпин. Тоҕо диэтэххэ, ол кэмҥэ дьиҥнээх критика суох этэ. Киһини өстөөх гынаҥҥын суоһараары, өлөрөөрү гыннаххына критикалыырыҥ. Биир партия системата буоллаҕа. Эн критикалыыр буоллаххына ол киһи партияны утары үлэни ыытарын курдук көрдөрөҕүн, өлөрөргө туһаайаҕын, быһата, критика өлөрөр-өһөрөр орудие курдук этэ. Иккиһинэн, саха бэйэтин национальнай характерыгар туохтан эбитэ буолла, хантан эбитэ буолла, өстөстө, сөбүлэспэтэ да, хайаан да анныбар баттаан өлүөм диэн санаалаах эбит. «Саха угунньата тахсыар диэри мөккүһэр» диэн дэлэҕэ даҕаны өс хоһооно буола сылдьыа дуо? Мин санаабар, ити биһиги аҕа уустаһан олорбуппутуттан. Оттон аҕа уустаһан олоруу, биллэрин курдук, өстөһүүлээх, биири туораттаххына, анныгар баттаатаххына эрэ өрөгөйдүүгүн быһыылаах.

– Оттон интеллигенция ортотугар арахсыы, атааннаһыы, бөлөхтөһүү? Биллэрин курдук, биһиэхэ туох эмэ тэрилиннэ да арахсар, хайдыһар айдаана.

– Итиннэ мин маннык санаалаахпын. Нуучча ыларыгар саха бэйэтэ государственноһа суох омук. Инньэ гынан кииннэммит былаас, государственнай система диэҥҥэ үөрэммэтэхпит. Онон баһы хайдах туһаайарынан сылдьыы баар быһыылаах. Уопсай интэриэскэ өйү холбооһун, компромисска барыы, тылы аҥаардаһыы диэн өйдөбүл суох. Бэйэ киэнин үрдүктүк тутуу, мин кимиэхэ да бас бэриниэ суохтаахпын диэн санаа баһыйар. Быһата ити – биһиги хаалыыбыт бэлиэтэ. Хомойуох иһин, онон туһаналлар.

– Михаил Спиридонович, аны тус бэйэҕэр туһааннаах боппуруостарга көһүүм. Эн хаайыыга олоро сылдьыбытыҥ тус бэйэҕэр, майгыгар туох бэлиэлэри хаалларбытай?

– Бастатан туран, дьону наһаа итэҕэйбэт, ис санаабын түргэнник арыйбат буоларга үөрэммитим буолуо. Иккиһинэн, олоҕу сыаналыырга үөрэммитим. Ууруллубут уон сылбар олох үчүгэйин көрбөккө өлөн хаалыахпын сөп этэ. Уонна ити сыллар саамай кылаабынайа норуот туһугар үлэлиэххэ, норуот туһугар охсуһуохха баар эбит диэн санааны уһугуннарбыттара.

– Туохтан, тоҕо тутуллубуккун кылгастык билиһиннэриэҥ дуо?

– Институкка биһиги үөрэнэр кэммитигэр хороччу үспүйүөн эбит. Осведомителлэр диэн. Оттон биһиги Башарин куруһуога диэн саха историятын үөрэтэр куруһуокка сылдьабыт. Салайааччыбыт Георгий Прокопьевич бэйэтэ манна кэлэн националистическай санааны агитациялыыра буолуо диэн уорбалааһыҥҥа сылдьар эбит. Аны миигин КГБ эрдэттэн кэтээн сылдьыбыт. Убайым ытыллар, Бүлүүгэ «националист» Сивцевкэ үөрэнэбин. Уопсайынан бэлиэҕэ сылдьыбыппын. Оттон биһиги, оччотооҕу уоттаах-төлөннөөх, билиэн-көрүөн баҕалаах студеннар мөккүөр бөҕө. Куруһуокка мөккүһэбит, семинарга мөккүһэбит, уопсайга мөккүһэбит. Ол барыта кинилэргэ тиһиллэн испит. Тутан ылан эн онно оннук диэбитиҥ, манна маннык диэбитиҥ, онон националистическай агитацияны ыыппыккын диэн буолла.

– Мин истибиппинэн, эйигин үҥсэн биэрбит киһи билигин тыыннаах, биһиги кэккэбитигэр баар. Ити кырдьык дуо, кырдьык буоллаҕына, эн кинини алҕаска көрсө түстэххинэ туох санаа үөскүүрүй?

– Оннук киһи чуолкай биллэрэ – икки. Кинилэр суукка туоһу буолбуттара. Прокурор ол дьону маҥнай ыйытыҥ, атыттары испииһэгинэн ыйытыҥ диэбитэ. Ол аата кинилэр көрдөрүүлэрин атын туоһулар истиэ суохтаахтар эбит. Өссө биир эмэ киһини арыйбат наадаттан хаалларбыт буолуохтаахтар. Ол дьоннору мин хам-түм көрөбүн. Бииригэр – саамай кылаабынайдарыгар эн оннук гынан тураҕын диэн икки киһи баарына сирэйгэ этэн турабын. Онно күлэн ырдьаҥнаабыта буолбута. Ол кэнниттэн көрдөхпүнэ дорооболоспоппун, тугу да саҥарбакка ааһабын. Киһи быһыытынан иккиэн туох да үчүгэйэ суох дьоннор. Биирдэрэ биһигини түбэһиннэрээт, соҕотох кини эрэ партийнай үлэһит буолбута. Тута райком пропагандаҕа, агитацияҕа отделын сэбиэдиссэйинэн ананан тыаҕа тахсыбыта.

– Эн Башарин дьыалатыгар бииргэ түбэспит дьонуҥ саха биллиилээх суруйааччылара Афанасий Федоров уонна Василий Яковлев-Далан. Эн кинилэри кытта эрдэттэн доҕордуу этиҥ дуо?

– Афоня Федоровы кытта Бүлүү педучилищетыттан табаарыстыы этим. Даланныын куоракка институкка бииргэ үөрэммитим.

– Кинилэри киһи быһыытынан кылгастык характеристикалаабаккын ээ.

– Афоня суруйааччы быһыытынан олус дьоҕурдаах, элбэҕи суруйуох, айыах киһи эрдэ өлөн хаалла. Олус ыарытыган этэ. Туох да сүрдээх сытыары сымнаҕас, элэккэй майгылаах тыа оҕото буоллаҕа. Оттон Далан билигин прозаик быһыытынан саха суруйааччыларыттан биир инники кэккэҕэ иһэр киһи. Кинитэ суох билигин саха литературатын хайдах да толору санаабаккын. Олус үлэһит киһи. Үлэһитинэн сөхтөрөр. Билии-көрүү өттүнэн үрдүк таһымнаах. Ааһан иһэн педагогическай наука кандидата буолбута дии. Сорохтор тоҥуй дииллэр да, миэхэ үчүгэй.

– Бүтэһигэр, Михаил Спиридонович, доруобуйаҥ туругун туһунан билиэхпин баҕарабын.

– Биллэн турар, итинник очурдаах-чочурдаах олох мээнэҕэ ааспатаҕа биллэр.

– Кэрэхсэбиллээх бэсиэдэҥ иһин махтанабын, Михаил Спиридонович. Өссө даҕаны тэтимҥин ыһыктыбакка үлэлээн-хамсаан иһэргэр баҕарабын.