Текст книги "Сүдү киһи Багдарыын Сүлбэ"

Кынаттаах тыллара

– Топонимика – норуот олоҕун, историятын сиэркилэтэ.

– Саха түҥ былыргы баай историялаах омук. Биһиги революция иннинэ, революция маҥнайгы сылларыгар улахан суруйааччылардаах, бас-көс дьоннордоох этибит. Холобур Күлүмнүүр, Өксөкүлээх Өлөксөй, Алампа.

– Учууталбар Г.П. Башариҥҥа махтанабын. Уруогу ааҕар уонна ону учууталга кэпсээн сыана ылар эрэ диэнинэн муҥурданар тутах эбит диэҥҥэ харахпытын аспыта.

– Топонимика эҥинэ диэн дьиктилэрдээх да эбит.

– Мин – сахабын. Оҕолорбун, үөрэнээччилэрбин оннук тыыҥҥа иитэн кэллим.

– Саха буолуохтаахпыт, сахабытын өрө тутуохтаахпыт.

– Саха – өһөс диибит. Уһун тыыннанар туһугар кыах баарынан охсуһуохтаахпыт.

– Саха бэйэтэ суруктаах буолуохтаах. Оччоҕо эрэ кини сайдыа, санаата бөҕөргүө, үйэтэ уһуо.

– Саха киһитин сирэйэ аатыгар көстөр.

– Киһи ордук соҕуруу сырыттаҕына эбэтэр тас омук дойдутугар таҕыстаҕына сахалыы аата суоҕуттан кыбыстар. Бэйэбит сирэйбит суох курдук көстөбүт.

– Сахалыы ааттаах оҕо саха тыыннанан улаатар, патриот буолар.

– Биһиги ситиһиибит төрдө сомоҕолоһууга сытар.

– Сырдык санаанан салайтаран киэҥ көҕүстэниҥ, кэскиллээх санаа тула түмсүҥ.

– Олоҥхо курдук улуу айымньыны айбыт омук модун духовнай, интеллектуальнай кыахтаах. Ол аата кэлэр кэрэ кэскиллээх.

– Ыччаттарга, эдэр дьоҥҥо норуоккут туһугар, өрөспүүбүлүкэҕит сайдарын туһугар кыһаныҥ, туруулаһыҥ, мэһэйдэри туоратыҥ диэн баҕабын этэбин.

– Биһиги сабыдыалбыт – оҕолорбутун сахалыы өйдөөх-майгылаах, өбүгэлэрин, былыргыларын ытыктыыр гына ииппиппитигэр сытар.

– Патриот буолуохха наада, сайдыылаах омуктар таһымнарыгар норуоту, ыччаты тириэрдиэххэ наада. Олохтон хаалымыаҕыҥ, бастыҥ омуктар кэккэлэригэр тахсыаҕыҥ!

– Дьиҥнээх саха – сүрэхтээх, көтүмэх буолбатах. Аа-дьуо сыныйан, эргитэн, көрөн-истэн үлэлиирин сөбүлүүр, уолуһуйбат. Саха туппутун ыһыктыбат.

– Арыгы билигин саха омукка саамай кутталлаах өстөөх буолан турар.

– Биһиги сирбитигэр-дойдубутугар төһө кыайарбытынан туһааннаах үлэни үлэлээн олоруохтаахпыт.

– Биһиги түҥ былыргы култууралаах, бэйэбит туһунан итэҕэллээх Айыы оҕолоро буолабыт.

– Үөрэнэн, үлэлээн, өйү-санааны сытыылаан олоххутун оҥостуҥ, үүнүҥ-үрдээҥ, дьон-норуот буолуҥ.

– Ыччат бэрээдэктээх буоларга дьулуһуохтаах. Арыгы куһаҕан, эстии буоларын өйдүөххэ. Үөрэхтээх, идэлээх, үлэлээх буолуҥ. Ыал буолан оҕолонуҥ-урууланыҥ диэн алгыыбын.

– Үөрэниҥ. Үөрэхтээх, интеллектуальнай өттүнэн сайдыылаах эрэ киһиэхэ олох аартыга мэлдьи аһаҕас. Оннук үйэ кэллэ.

– Пусть работают, живут, добиваются лучшего. А молодежь я призываю к трезвости. Поймите, алкоголь и табак погубят не вас лично, а весь народ.

– Спордунан дьарыктаныҥ, эти-хааны эрчийиҥ. Ол гынан баран, спортсмен буолан, рекорду олохтуу сатаамаҥ. Доруобуйаҕытын тупсарар туһугар дьарыктаныҥ.

– Политикаҕа орооһумаҥ. Политика диэн куруук халбас харатын курдук.

– Үчүгэй билиилээх, туйгун бэлэмнээх специалист буоларга дьулуһуҥ.

– Эн көҥүлү туттуҥ – олоххун бэйэҥ оҥоһун. Киир-таҕыс, бул-тал.

– Саха тылын-өһүн, култууратын, былыргы үтүө-мааны үгэстэрин чөлүгэр түһэрэн, сайыннаран аан дойдутааҕы култуураҕа чугаһатыы, сэргэ туруоруу – биһиги өбүгэлэрбит иннигэр ытык иэспит буолуохтаах.

– Уруккуга төннүүгэ дьиксинии баар. Үгэспитинэн аҕа уустаһабыт, улуустаһабыт. Диктатураттан демократияҕа киириини сыыһа өйдөөһүн тахса сырытта. Туох да хонтуруола суох бас-баттах барыы, быһыы-майгы сатарыйыыта, арыгыга охтуу. Ол эрээри, саха чиҥ омук, өйдүөҕэ…

– Тылбытын оннунан хаалларар соҕотох суол – оҕону сахалыы иитии. Дьиэҕэ-уокка. Уонна сахалыы үөрэх.

– Уопсай култуура, таһым уларыйыан, сахалыы билэ сатааһын баар буолуон наада.

– Олус иллэҥ сылдьыы куһаҕан, киһи туох эмит дьарыктаах буолуохтаах. Дьарыктаах киһи олохтон хаалбат, туспа суоллаах-иистээх, түмүктээх үлэлээх буолар.

– Оҕону кыра аайы мөҕөн-этэн сабытыннаран кэбиһэр сыыһа. Үлэҕэ үөрэтиэххэ наада. Дьиэ үлэтигэр. Иһит, таҥас сууйарга.

– Мин ыччакка анаан суруйабын. Ыччаты көнө суолга киллэриэххэ наада. Бу суруйуум киниэхэ ананар.

– Саха топонимиката түстэннэ, төрүттэннэ, үөскээтэ диир толору бырааптаахпын.

– Сахалыы суруйа туруом, суруйар буолуҥ, тылгытыттан аккаастанымаҥ, тылгытын уһун үйэлээҥ диэн кэриэспин этиэм.

Уһун тыыннанар туһугар

М.П. Григорьев, ХИФУ доцена,
М.П. Дмитриева, ХИФУ ИМИ магистрана
Багдарыын Сүлбэ төрдө-ууһа

Михаил Спиридонович Иванову-Багдарыын Сүлбэни (08.10.1928 с.т.) дьон ытыктаан, сураҕырдан, аатырдан «саха саарына», «аныгы үйэ Өксөкүлээх Өлөксөйө», «народнай академик», «киһи киэнэ үс уһуктааҕа, аҕыс кырыылааҕа» диэн ааттыыр.

Багдарыын Сүлбэ «ытык дьон ыччата, төрүт дьон төрүөҕэ». Үһүйээннэргэ олоҕурдахха, Михаил Спиридонович Түүлээх Дүҥүрдээх Түлүөн Ойуунтан тымыр-сыдьаан тардар. Ол архыып докумуоннарынан толору бигэргэнэр курдук.

Г.В. Ксенофонтов элбэх фольклорнай матырыйаалы хомуйан, ырытан нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ Бүлүүгэ (Ньурбаҕа) төрүт дойдуларыттан, Орто Ленаттан, бордоҥнор өбүгэлэрэ Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн Ойуун бастакы кэлбит эбит диэн быһаарбыт.

Сэһэҥҥэ кэпсэнэринэн, Сиэллээх Өһүргүттэн Сүлэ Багдарыын, киниттэн Онуку, Онукуттан Быырта төрөөбүт дэнэр. 1782 с. ревизскэй сказкаҕа Быырта оҕолоро суруллубуттар. Быырта эһэтэ, Оноку аҕата, Сүлэ Багдарыын 1648 с. дьаһаах төлөөбүтүн туһунан суруйан турабыт. Ол аата кини 1620 с. диэки төрөөбүт буолуон сөп. Бука сааһын лаппа сиппит, баай-дуол олохтоох киһи буолан, 10 киис тириитин туттардаҕа. Үһүйээн быһыытынан, Өһүргүлээх кырдьа барыахтарыгар диэри оҕоломмокко олорбуттар. Дьокуускайтан сылдьар Хачыкаат Ойуун айыыһыт тардан икки уолламмыттар – Чокуур уонна Сүлэ. Дьаһааҕы хомуйбуту эридьиэстиир кинигэҕэ Чакур, Сюля Осюргуевтар бааллара итини бигэргэтэр. Онон сааһыран баран оҕоломмуттарыттан сэдиптээтэххэ, Өһүргү 1580 с. диэки төрөөбүт буолуон сөп. Оччотугар Түлүөн Ойуун ХVI үйэ бүтүүтүн диэки Ньурба сирин булбут буолуохтаах. Ньурба сээркээн сэһэнньитэ Иван Алексеевич Алексеев (1882 с.т.) Быырта биир уолун Муҥур Илии Буолкап диэн суруйтарбыта ити сабаҕалааһыны бигэргэтэр курдук.

Бу кэрчиги түмүктээн суруйдахха, Түлүөн Ойуун ити кэмнэргэ өлбүт быһыылаах, аата докумуоннарга ахтыллыбат, ол оннугар түөрт уолун, алта сиэнин аата суруллан үйэтитиллибит. М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ Одьулуун аҕатын ууһугар киирсэр. Бу аҕа ууһун төрүттээбит киһинэн Быырта иккис уола Белкани буолар. Кини ийэтэ кимэ биллибэт, сэһэҥҥэ Одьулуун ойоҕуттан уола диэн буолар, онон кини ыччаттарын Одьулуун аҕатын ууһа диэн ааттыыллар. Мантан аллара Багдарыын Сүлбэ түгэх өбүгэтин Быырта уола Белкани ыччаттарын эрэ эридьиэстиибит.

Белкани Быттин (1735 с.т.) сүрэхтэнэн Павел Алексеев диэн ааттаммыт. Кэргэнэ Өлүөхүмэттэн Андрей Чохин кинээстиир Наахара буолаһыттан Халжир Бархантуров кыыһа Үстээх-Ксения Антонова (1744 с.т.). Павеллаах биэс уоллаахтар: Барбах-Павел (1761–1841 сс.), Мундукан-Павел (1763–1840 сс.), Сенчура (1770–1785 сс.), Иван (1776–1841 сс.), Федот (1781 с.т.), кыргыттардаахтара биллибэт.

Иккис уол Мундукан-Павел кэргэнэ Хаарчаан-Марья (1776 с.т., Дьаархантан Мардыс Хачанов кыыһа), оҕолоро: Батаран-Павел (1792 с.т.), Павел (1799 с.т.), Марья (1800 с.т.), Оксана (1806 с.т.), Домна (1811 с.т.).

Сенчура эдэр сааһыгар өлбүт, киниттэн ыччат суох.

Төрдүс уол Иван (1776–1841 сс.) дьоҥҥо биллэр аата «Ааттаах киһи Басхардыыр Уйбаан» диэн. Сэһэҥҥэ кини аҕата Уоһа суох Уоһурап – Быырта Одьулуун ойоҕуттан уола. Оччотугар Белкани (Мюлькяне)-Павел Алексеев биир аата – Уоһа суох Уоһурап диэн буолан таҕыста. Уоһа сирэҕэс («заячья губа») буолан итинник ааттаммыта үһү. Киниттэн Одьулуун аҕатын ууһа саҕаламмыт. Басхардыыр Уйбаан кэргэнэ Ирина (1782 с.т.) диэн ааттааҕа эрэ биллэр. Оҕолоро: Савва (1811 с.т.), Евсей (1816 с.т.), Евсей (1822 с.т.), Егор (1827 с.т.).

Басхардыыр иккис уолун Евсейин (1816–1891 сс.) кэргэнэ Екатерина (1815 с.т.), оҕолоро: Филипп (1844 с.т.), Федор (1845 с.т.), Константин (1849 с.т.), Петр (1856 с.т.), Дарья (1855 с.т.), Егор-Такынай Уус (1858–1936 сс.), Павел-Хаттаҥныыр Уус (1866 с.т.).

1917 с. биэрэпискэ Федор Евсеевы тимир ууһа диэн суруйбуттар. Кэргэнин сааһа 63-һэ, 12 саастаах ииттэр кыыстаахтара бэлиэтэммит. Бэйэлэриттэн оҕолоохторо биллибэт. Арай 1917 с. биэрэпискэ Ньурбачааҥҥа Евсеев Афанасий Федорович олороро ыйыллыбыт.

Иванов Петр Евсеевич-Бүөтүккэ уус, 1917 с. биэрэпискэ суруллубутунан, кэргэнэ киниттэн 30 сыл балыс, сэттэ, үс саастаах уолаттардааҕа, биэс саастаах кыыстааҕа бэлиэтэммит. 1897 с. биэрэпискэ суруллубутунан, Бүөтүккэ Уус кэргэнэ Ирина Дмитриева (1858 с.т.), кыргыттара Варвара (1881 с.т.), Мария (1897 с.т.). Иванов Егор Евсеевич-Такынай Уус маҥнайгы кэргэнин аатын сурукка киирбитин булбатыбыт. Иккис кэргэнин аата Матрена (1897 с.т.). Биллэринэн, икки уоллаах: Спиридон (1883–1936 сс.), Аким (1894–1938 сс.). Уус Испирдиэн кэргэнэ Варвара (1894 с.т.) оҕолоро: Дмитрий (1900–1945 сс.), Иван (1922 с.т.), Гавриил (1925 с.т.), Михаил (08.10.1928 с.т.), Федор, Акулина (1910 с.т.).

Миитэрэй-Тыалырбах 1943 с. фроҥҥа ыҥырыллан барбыт, 1945 с. сэрии толоонугар охтубут. Дмитрий Спиридонович идэтинэн учуутал эбит, РОНО инспекторынан үлэлээбит.

Иван Спиридонович – сэрии бэтэрээнэ, идэтинэн учуутал этэ. Сүлэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Кэргэнэ – Елена Андреевна – бэтэрээн учуутал, биэс оҕолоох: Люция, Борис, Раиса, Настя, Людмила, Андрей.

Михаил Спиридонович-Багдарыын Сүлбэ – Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, биллиилээх топонимист, публицист. Кэргэнэ Варвара Михайловна Чурапчыттан төрүттээх. Үс уоллаах: Ньургун (филологическай наука кандидата, ГЧИ научнай үлэһитэ), Айдаар (урбаанньыт), Эллэй («Саха» НКИК режиссера).

Такынай Уус кыра уола Аким-Муран Уланскай Иркутскайынан, Москванан, Владивостогунан тиийэ үлэлээбит. «Дьоппуон үспүйүөнэ» аатыран, 1938 с. ытыллыбыт. Киниттэн ыччат суох.

Евсей Иванов-I кыра уола Павел-Хаттаҥныыр Уус 1917 с. биэрэпискэ чаһыны өрөмүөннүүрэ («часовой мастер») бэлиэтэммит. Чахчы да, Ивановтар бары удьуордаан туран уустар эбит. Үйэтигэр көрбөтөх чаһытын мындырдаһан өрөмүөннүүрэ киһини сөхтөрөр. Дэлэҕэ даҕаны дьоҥҥо-сэргэҕэ «Хаттаҥныыр Уус хатарбытын Такынай Уус таптайар, ону Испирдиэн Уус иһэрдэр» диэн уос номоҕо хааллаҕа. Ити – сүдү сыанабыл.

Түмүктээн суруйдахха, Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ төрдө-ууһа маннык буолан таҕыста: Түлүөн Ойуун    Өһүргү    Сүлэ Багдарыын    Оноху    Быырта    Белкани    Басхардыыр Уйбаан    Евсей-Быар Кулубата    Дьөгүөссэ-Такынай Уус    Уус Испирдиэн    Багдарыын Сүлбэ.

Күрүлгэн. – 2014. – №3.

У.А. Винокурова,
социологическай наука доктора, профессор
Сүдү киһи – Багдарыын Сүлбэ

Багдарыын Сүлбэни кытта биһиги Тыл, литература уонна история институтугар биир кэмҥэ үлэлээбиппит. Кини миигиттэн сааһынан ыраах аҕа, тыл салаатыгар үлэлиир уонна институт партийнай тэрилтэтин секретара, кэлин дириэктэрэ В.Н. Иванову кытта хоччорхойдук сыһыаннаһарыттан мин салларым, өр кэмҥэ тэйиэс сылдьыбытым. Багдарыын Сүлбэ дьылҕатын, Бүлүүтээҕи педучилищеҕа хайдах таһаарыылаахтык дириэктэрдээбитин, олоххо сыһыанын туһунан убайым, Бүлүүгэ методическай киин салайааччыта Николай Спиридонович Бандеров кэрэхсэбиллээхтик ахтара. Ол иһин мин ыраахтан Багдарыыны биһирии көрөрүм. Кини сир ааттарын хомуйарыгар Орто Халыманы эмиэ хаппыта, биһиги аҕабытын кытта суруйсар этэ. 1975 сыллаахха: «Орто Халыма Эбээҕэр Н.М. Винокуровы кытта кэпсэтэн баран, саллыбытым. Хас да чаас тохтоло суох I Хаҥалас сирдэрин суруйдубут да бүтэрбэтибит (мин самолетум кэлэр буолан хаалла). Николай Михайлович өссө Эбээх уонна Өлөөкө Күөл сирдэрин, инньэ Аллайыаха быыһыттан Үөһээ Халыма быыһыгар тиийэ: «Билэбин, суруйтарар кыахтаахпын диэн чаҕыппыта», – диэн ахтара.

Уларыта тутуу саҕаланыыта мин республика хаһыаттарыгар, түмсүүлэригэр социологическай чинчийиилэрбит түмүктэринэн араас суруйууларбын, этиниилэрбин Багдарыын Сүлбэ сэҥээрбит эбит быһыылаах, аны санаатахха. Бастакы бэлэхтээбит кинигэтэ «Ис иһигэр киирдэххэ» диэн 1988 сыл этэ. Онтон «Биһиги, сахалар…» (1991), «Сказ о народе саха» (1992) кинигэлэрим тахсыбыттарыгар сыһыанын чиҥэппитэ. 1993 сыллаахха от ыйын 30 күнүгэр икки кинигэтин бэлэх туттарбыта, бииригэр: «Ылдьаанаҕа бэлэхтиибин. Маладьыас да киһигин», – диэн суруйбут.

Багдарыын Сүлбэни кытта биир санааланыыбыт 1998 сыллаахха «Ил» гражданскай сомоҕолоһуу партиятын тэрийииттэн саҕаламмыта. Ол иннинэ «Саха омук» хамсааһыҥҥа эмиэ көхтөөхтүк кыттар этибит. Мин партия Үрдүк сэбиэтин чилиэнэ, Багдарыын Сүлбэ партия активнай чилиэнэ буолан үс сыл туруулаахтык араас политическай уонна общественнай суолталаах хайысхаларга дьайбыппыт.

Билигин анааран көрдөххө, Багдарыын Сүлбэ биһиги хамсааһыммыт ис дьиҥнээх суолтатын өйдүүр-билэр уонна саха омук бэйэтин дьоһунун ситиһэргэ дьулуурун туһун салайан тутуһуннарар эбит.

«Ил» партия устаабыгар сүрүн сыалынан Саха республикатыгар президентскэй-парламентскай, социальнай хайысхалаах, правовой сувереннай государствоны Российскай федеративнай принциптэргэ олоҕуран сайыннарыы, төрөөбүт төрүт дойдуга хаһаайын, норуот дьылҕатын бэйэтэ салайынар кыаҕын сайыннарыы этэ. «Кредо партии ИЛ – добрая воля, сознательный выбор гражданами достойной жизни хозяев республики!» (15 января 1999 г.)

Үс сыл балачча таһаарыылаахтык үлэлээбиппит кэннэ, 2001 сыллаахха Госдума партиялар тустарынан анал сокуону ылынан, региональнай партиялар бобуллубуттара. Араас бобуу, ол иһигэр Саха республикатын Конституциятын күнүн общественнай бэлиэтээһин да сатаммат буолбута. Арай соҕотох Багдарыын Сүлбэ хорсун-хадаар майгыта онтон саллыбатаҕа. Кини бастаан суос-соҕотох, онтон кинини кытта кэккэ чиҥник үктээн саха чулуу эрэттэрэ кэккэлэһэ хаамсыбыттара.

Багдарыын Сүлбэ олоҕун суолун булгуруйбат күүһэ туох тирэхтээҕий?

Билигин кини суруйбут кинигэлэрин ырытан көрдөххө, сүҥкэн суолталаах, саха норуотун олоҕун, тылын толору энциклопедиятын хомуйан, ырытан хаалларбыт дьиҥнээх Саха Саарына эбит! Ону кини «картотекам» диэн судургутук ааттыыр буолан, кырдьыга, тылтан тэйиччи дьон соччо суолталаабат да этибит диэн билигин кэмсинэргэ эрэ тиийэбит. Кини картотекатын батарар анал киэҥ квартираны, бэчээттииргэ үбү көрдөөтөҕүнэ көх-нэм буолан суругу суруйан, илии баттаан ыытыһар буоларым. Кини сүдү үлэтин энциклопедия таһымнаах суолтатын дьэ саҥа өйдөөн эрэбин.

Багдарыын Сүлбэ чинчийиилэрин аныгы билим «гражданская наука» диэн ааттыыр. Ол саҕана академическай эрэ наука, колониальнай, европоцентристскай теориялартан төрөөбүт буолан, төрүт омук бэйэтин интеллектуальнай билиитин ахсарбат этэ. Багдарыын Сүлбэ чинчийэр ньыматынан төрүт билиини сири сиксигинэн сылдьан, сир түннүктэрэ дьону кытта билсэн-суруйсан, үйэлэргэ мунньуллубут билиини хомуйуу, ону ырытыы буолар. Маны сэргэ умнулла быһыытыйбыт саха чулууларын ааттарын тилиннэрии, саха дьиҥнээхтик тарҕаммыт, сабардаабыт сирдэрин сахалыы ааттарынан төрүт сир буолалларын чуолкайдааһын.

Онон Багдарыын Сүлбэҕэ хата хайдах академическай институкка өр сылларга үлэлиир кыаҕы биэрбиттэрэй диэх курдук. Арааһа, кини саха тылын уһулуччулаахтык байытар билиитин өр кэмнэргэ дириэктэрдээбит, саха тылыгар наука доктора Евдокия Иннокентьевна Коркина билинэн, сыаналаан үлэлэппитэ буолуо.

Билигин Багдарыын Сүлбэ нэһилиэстибэтэ национальнай достояние суолталаах.

Тумарча,
саха народнай суруйааччыта
Саха олоҕун дьиҥнээх чинчиһитэ, учуонайа

Саха тыллаахха Багдарыын Сүлбэ туһунан истибэтэх, билбэтэх киһи, арааһа, суох буолуо. Кини хас эмэ сүүһүнэн ыстатыйатын, уочаркатын, сүүрбэттэн тахса кинигэтин кытта билсибэтэх, аахпатах баар да буоллаҕына, ол суругу билбэт, оскуола паартатыгар олорботох эрэ дьон ортотугар көстүөн сөп.

Саха сирин нэһилиэгин барытын кэриэтин, урукку аатырбыт фольклористар Сэһэн Боло, Өндөрүүскэ Саабын курдук ытык кырдьаҕастары дьон-сэргэ сэһэнньиттэрин кытта атах тэпсэн олорон кэпсэппит-сэһэргэспит, сир-дойду, дьон ааттарын сурукка түһэрэн, 400-кэ тыһыынчаҕа тиийэр анал аат картотекатын тэрийбит атын иккис чинчийээччи да, учуонай да сахаҕа суох.

Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ 1928 сыл сэтинньи 8 күнүгэр Ньурба улууһун I Ньурба нэһилиэгэр, бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Эһэтиттэн саҕалаан, кини удьуордара бары тимир уустара эбиттэр: Бүөтүккэ Уус, Такынай Уус, Хаттаҥныыр Уус, Испирдиэн Уус диэннэр.

Уоннааҕар, биир сыл иһигэр ийэлээх аҕата утуу-субуу өлөннөр төгүрүк тулаайах хаалар. Убайа Сүөдэр (аҕатын маҥнайгы кэргэниттэн уола) иитэ ылан үөрэттэрбитэ.

1945 с. Бүлүүтээҕи педучилищены бүтэрэн Өлөөҥҥө учууталлыы барар. 5–7 кылааска история, география уруогун үөрэтэр. Үс сыл үлэлээн баран, 1948 с. Дьокуускайга кэлэн пединститукка история салаатыгар үөрэнэ киирэр. Даланныын бииргэ үөрэнэллэр, иккиэн Башарин куруһуогар сылдьаллар. Студеннааҕы кэмнэрин, Башарин дьыалатыгар балыллан хаайыллыыларын, түрмэ, холуонньа сылларынааҕы эрэйдэрин туһунан Далан «Дьылҕам миэнэ» эссе-романыгар сиһилии суруйан турар.

1954–56 сс. Василий Яковлев-Далан сирдээн, профүөрэхтээһин интэринээт-оскуолатыгар культмассовай үлэҕэ дириэктэри солбуйааччынан уонна история учууталынан оччотооҕу дириэктэр Болот Боотур Михаил Спиридоновиһы үлэҕэ ылар. Манна үлэлии сылдьан, 1955 с. пединституту кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрэр, историк идэлээх учуутал буолар.

1956 с. Кэбээйи орто оскуолатыгар ананан тиийэр. Манна Варвара Михайловна Пермякованы кытта олохторун холбоон ыал буолаллар. Икки сыл үлэлээн баран, 1958 с. педучилище дириэктэринэн ананан Бүлүүгэ көһөллөр. Училищеҕа өр дириэктэрдээбит кэмигэр (1974 с. диэри) Михаил Спиридонович интэринээккэ ылыллар оҕо материальнай балаһыанньатын билэр сыалтан, хас биирдиилэрин кытта сирэй көрсөн кэпсэтэр идэлээх эбит. Хайа оройуонтан кэлбитин, ханнык нэһилиэгин, төрөөбүт сирэ ким диэн ааттааҕын бэлиэтэнэ олорон, биир дьикти түгэни бэлиэтии көрөр буолбут. Ханнык да бэйэлээх саха килбик кыыс оҕото: «Амма оройуонабын, Эмиспин» эбэтэр «Уус Алдантан сылдьабын, Түүлээхпин» диэн төрүттэрин-уустарын олох кыбыстыбакка кэпсииллэр эбит. Ону дьиибэргээн, тыл ис хоһоонун суолтата сүтэн анал аат буолан хааларын өйдөөбүт. Аны туран, сорох сир аата атын-атын оройуоҥҥа, нэһилиэккэ хатыланар түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суоҕун таба көрбүт. Холобур, Хаҥалас диэн аат Ньурбаҕа, Сунтаарга, Дьааҥыга, Орто Халымаҕа, Томпоҕо, Хатаска баар буоллаҕына, Үөдэй диэн ааттаах сирдэр Намҥа, Бүлүүгэ, Хаҥаласка, Тааттаҕа, Усуйаанаҕа, Сунтаарга баар буолан соһуталлар. Норуот олоҕун историята, кини сир-сир аайы тарҕанан олохсуйуутун былыргы үйэтээҕи аймааһыннаах дьылҕата хараҕар илэ-бодо арыллан кэлэргэ дылы буолар. Омугун дьиҥнээх историята сымыйа учебниктарга буолбакка, кини тылыгар баарын букатыннаахтык итэҕэйэр. Мантан сиэттэрэн топонимиканан дьарыктанар бигэ санаа киирэр. Онтон ыла үөрэтэр оҕолоругар сайыҥҥы каникулларын кэмигэр сирдэрин-дойдуларын аатын суруйан кэлэллэригэр сорудах биэртэлээн ыыталыыр ньыманы туттар. Оҕолор ону үөрүүнэн ылынан, сорохтор бүтүн тэтэрээти суруйан аҕалар буолбуттар. Ол курдук Михаил Спиридонович алта уонус сыллар саҥаларыттан ыла топонимиканан утумнаахтык дьарыктанан барар. Кини бу дьарыга улахан научнай суолталааҕын таба сыаналаан, академик Н.В. Черскэй Михаил Спиридоновиһы, башаринец буоларынан күүстээх утарсыы баарын үрдүнэн модьуйан туран, Тыл уонна литература институтугар үлэҕэ ылларар. Онтон ыла Михаил Спиридонович-Багдарыын Сүлбэ төрөөбүт Сахатын сирин түөрт уонча сыл устата уһаты-туора сыыйан, үтүмэн үгүс норуот мындыр дьонун кытта көрсөн, 350-ча тыһыынча сир-дойду, 50-ча тыһыынча дьон сахалыы аатын хомуйан, бүтүн хос аҥаарын сабардыыр улахан картотека оҥорон туруорар. Бу картотека таҥыллыытыгар, хара үлэтин толоруутугар тугунан да кэмнэммэт өҥөлөөх киһинэн кэргэнэ Варвара Михайловна буолар. Мөлүйүөн аҥаарыгар чугаһыыр хас биирдии хаартысканы илиинэн суруйан устуох, сааһылыах диэтэххэ, төһөлөөх сыра, бириэмэ барбытын удумаҕалатан сэрэйиэххэ эрэ сөп.

Варвара Михайловна төрөөбүт-үөскээбит сирэ – Чурапчы Мугудайа. 1952 с. Чурапчы педучилищетын бүтэрээт, Өймөкөөҥҥө начальнай оскуолаҕа түөрт сыл учууталлыыр. Онтон 1956 с. Кэбээйигэ кэлэн үлэлии сылдьан, Михаил Спиридоновиһы көрсөн кэргэннии буолаллар. Бүлүүгэ баазабай оскуолаҕа үлэлиир, училище интэринээтигэр баспытааталлыыр. Дьокуускайга көһөн кэлэн бастаан Лесной оскуолаҕа, онтон биэнсийэҕэ тахсыар диэри тыла суохтар оскуолаларыгар эмиэ баспытааталынан үлэлээбитэ.

Михаил Спиридонович институкка үлэлээбитин маҥнайгы биэс сылыгар «Словарь местных географических терминов» диэн 38 бэчээтинэй лиистээх научнай үлэтигэр сир-дойду сахалыы аатын быһаарыылаах тылдьытын (үлэтигэр ирдииллэрин быһыытынан) нууччалыы суруйбута.

Иккис улахан үлэтин «Структурные типы – ареалы распространения топонимов Якутии» диэн харыс аҥаара халыҥнаах, сирдэр ааттарын сыһыарыыларынан наардаан, кинилэр араас сиргэ-дойдуга тарҕанан тэнийбит түбэлтэлэрин ырытан көрдөрөр улахан научнай чинчийиитин уонча сыл үлэлээн 1999 с. бүтэрбитэ.

Кэлиҥҥи сылларга дьон аатын хомуйуунан үлүһүйэн дьарыктанар. Элбэх дьону-сэргэни кытта суруйсар, эмиэ араас улууһунан, нэһилиэгинэн барар-кэлэр.

Михаил Спиридонович дьиҥнээх олох, история кырдьыга диэн тугун билэригэр-көрөрүгэр сүрүн төрүөт буолбут түгэннэри кытта сибээстээн, үс киһи аатын чопчу бэлиэтээн ахтар. Ол – училищеҕа үөрэнэр эдэр оҕо сааһын кэмигэр саха тылын уонна литературатын учуутала Андрей Ксенофонтович Сивцев. Кини олоххо олус критическэй сыһыаннаах, санаатын аһаҕастык этэр буолан, эдэр уол өйүн-санаатын тутарыгар бастакы кыымы сахпыт киһи эбит. Иккис сүрүн түгэн – Башарин уонна кини куруһуога. Кулаковскайдааҕы тилиннэриигэ хорсун туруулаһыытын иһин таҥара курдук көрөр этибит диир. Үсүһүнэн – сымыйа дьыаланан 1938 с. репрессияҕа түбэспит аҕатын инитэ Акыым дьылҕата буолбут.

Кэлин бэйэтэ хаайыллан, политическай буруйдаахтар ортолоругар араас омук бастыҥ дьонун, өркөн өйдөөхтөрүн кытта алтыһан, кэпсэтэн-ипсэтэн, кинилэр өйдөрүн-санааларын иҥэринэн, дойдуга-норуокка туох эрэ көдьүүстээҕи оҥорор, туһалаах киһи буолар туһугар сыал-сорук туруорунан, олох оскуолатын толору барбыт, өйүн-санаатын туппут киһи буолан төннөр. Ол дойдуга сылдьан кини биир суолу хара ааныттан ыарыылаахтык ылыммыт. Политическайдар – өйдөөх, култууралаах баҕайы дьон – туруору сэнээбэтэллэр даҕаны, бу сахалар нуучча сабыдыалыгар олус быһа бэриммиттэр, оннооҕор бэйэлэрин тылларынан аат булан ааттаммат омук эбит диэн аһаҕастык этэллэриттэн олус кыбыстар, сэнэнэ саныыр буолбут.

Саха буоларын дакаастыыр биир бигэ санааны ылынан, оҕолорун, онтон сиэннэрин барыларын сахалыы ааттаталыыр, сахалыы үөрэтэр. Маҥнайгы уолун Ньургун диэн ааттаабытыгар бүлүүлэр соһуйуу-өмүрүү бөҕө буолбуттар. Өссө элэк-хаадьы курдук, дьэ баҕар Крикун да диэтин диэн сүөргүлүүр кэриэтэ этэр-саҥарар эбиттэр. Онуоха киһилэрэ өр-өтөр кэтэһиннэрбэккэ, баҕаларын хоту, иккис уолун Айдаар диэн ааттыыр. Онон Багдарыын Сүлбэ норуотугар сахалыы ааты иҥэриигэ биир бастакы пропагандист буолар. Үһүс уола Эллэй, оттон сиэннэрин ааттара Күннэй, Айыына, Сардаана, Кэскил, Сайыына, Саргылаана, Айталыына, Айдын диэннэр. Чахчы саханы саха дэтэр хайдахтаах курдук ааттарый? Биир дьиэ кэргэн олоҕор умсугутуулаах, инникигэ угуйар үтүө холобур буолбатах дуо? Аҥаардас бу да иһин Михаил Спиридоновичка уонна Варвара Михайловнаҕа Саха ыалын Саарыннара диэн булгуччулаах ааты иҥэриэххэ сөп этэ.

Багдарыын Сүлбэ – ытык дьон ыччата, төрүт дьон төрүөҕэ. Бу туһунан «Нөрүөн нөргүй буолуохтун!» диэн кинигэтигэр (Бичик, 1995 с.) маннык этэр:

«Ньурба Сүлэтин ытык кырдьаҕаһа, 1882 с. сэтинньи 2 күнүгэр төрөөбүт, саха фольклористарыгар, инньэ Г.В. Ксенофонтов саҕаттан, үтүө сүбэһит, көмөлөһөөччү буолбут И.А. Алексеев – Уйбаан Өлөксүөйэп оҕонньор 1961 сыл сайын Бүлүүгэ кэлэ сырыттаҕына, Акыым төрдүн-ууһун (ол аата бэйэтин киэнин – Акыым уонна Испирдиэн бииргэ төрөөбүт ини-биилэр. Т.) ыйыталаһан суруйбутум. Оҕонньор: «Билбэлэһэбин», – диэбитэ. Ааҕыы буолта. Онтубут Акыымтан төттөрү аахтахха, 11 көлүөнэ киһи буолан тахсыбыта…

Акыымнаах төрүттэрин Уйбаан оҕонньор: «Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн Ойуун бултаан, балыктаан олорбут, Дьокуускайтан ойохтоох тахсыбыт», – диэбитэ. Дьэ буот! Көлүөнэ олоҕун устата 25 сыл диэни төрүт гынар буоллахпытына, Түлүөн Ойуун Бүлүү сиригэр, быһа холуйан ыллахха, ХVII үйэ ортотун эргин тиийбит буоларыгар тахсар. Ити кэм сахалар Бүлүүгэ маассабайдык көһөн тиийиилэрэ хаһан буолбутун туһунан история докумуоннара кэрэһилииллэригэр уот харахха сөп түбэһэр! Кэрэхсэбиллээх. Итэҕэтиилээх. Норуот кэпсээннэрэ Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн Ойууну Бүлүү Бордоҥнорун төрүттэрэ дииллэр. Бүлүүгэ тиийиэн иннинэ кини урут Дьокуускай эргин олорбут («в Якутском крае», «первый переселенец на Вилюй»). Түлүөн ойууну өссө сорохтор Тыгын күтүөтэ эбитэ үһү эмиэ дииллэр.

ХVII үйэҕэ саха дьоно ханан-ханан тарҕанан олорбуттарын анаан чинчийэн, дьоһуннаах үлэни суруйбут Б.О. Долгих ити үйэ бүтүүтүгэр бордоҥнор бука барылара Бүлүүгэ көһөн тиийбиттэрэ («целиком переселились на Вилюй») диир. Бордоҥнор төрүттэрэ – Хаҥалас аҕатын ууһа (подразделение кангалассов) уонна Бүлүүгэ көһүөхтэрин иннинэ, Хаҥалас сиригэр Сиинэ төрдүнэн олорбуттар».

Онон Багдарыын Сүлбэ төрдө-ууһа маннык буолар:

Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн Ойуун

Хантаҕар Быгый

Сиэллээх Өһүргү

Сүлэ Багдарыын

Оноку

Быырта

Уоһа Суох Уоһарап

Баскардыыр Уйбаан

Уйбаныап Дьэпсэй

Уус Дьөгүөссэ – Такынай Уус

Испирдиэн Уус Акыым

Багдарыын Сүлбэ

Михаил Спиридонович – олоххо, ыччаты иитиигэ ураты активнай позициялаах киһи. Кини, кыргыһыы хонуутугар бэйэлэрин хорсуннук көрдөрбүт буойуннар тустарынан суруйуулар, ахтыылар эдэр көлүөнэни иитэр суолталара улаханын эрдэттэн өйдөөбүтэ. Ону туоһулуур чахчылары «Хоту дойду хонноҕуттан» айымньытыттан көрүөҕүҥ:

«1966 сыллааҕы муус устарга аны, баҕар, эппиэт кэлээрэй, албан аатырбыт биир дойдулаахпыт уҥуоҕа көстөөрөй даҕаны диэммин Венгрияҕа сурук ыыппытым. Бүдүмүккэ. Сурукпун, көмүллүбүт станциятын Нэмэшкэрэстур аатын ыйан туран, аны хас да оскуолалаах сир буолуо диэммин, 1-кы нүөмэрдээх оскуола дириэктэригэр диэн аадырыстаабытым. Дьиҥэр, таах олоруохтааҕар кэриэтэ суруйбутум, эппиэт кэлиэ эрэ дии санаабатаҕым. Онтум баара, хата, кимнээҕэр сотору бэрт эйэҕэс, ситэри харда тигинээн тиийэн кэлбитэ». Сурук сылын өйдөөн көрүҥ эрэ, А.А. Мироновка Герой аатын 1990 с. биэрбит эбит буоллахтарына, Михаил Спиридонович, кини албан аатырыа өссө отут сыл иннинэ өтө көрбүт курдук, суруйсан уҥуоҕун булан, сибээһи олохтоон, нөҥүө сылыгар Марк Михайлов диэн училище преподавателин кытта иккиэ буолан Венгрияҕа айанныыллар. Омук дьоно барахсаттар, үрдүк култууралаах буолан, уһуну-киэҥи санаан, биһиги саллааппытыгар мыраамар пааматынньык туппуттар. Сылын аайы онно оскуола оҕолоро муус устар 4 уонна сэтинньи 7 күнүгэр сибэкки уураллар, көрөллөр-харайаллар эбит.

«Биһиги киһибит пааматынньыга кылабыыһа бэтэрээ кырыытыгар, таҥара дьиэтин адьас аттыгар турар.

Кыра миитин оҥордубут. Биһиги ким-ханнык буоларбытын, тоҕо кэлэ сылдьарбытын өссө төгүл кэпсээтибит. Онтон чорооҥҥо илдьибит Өлөксөйбүт төрөөбүт буорун, Бүлүүтүн буорун, пааматынньык иннигэр чобуччу туруоран кэбистибит. Чороон диэн тугун, төрөөбүт буору саха аймах олус күндүтүк тутарын быһаардыбыт». Кэлин Бүлүү ол чороонноох буоругар оскуола оҕолоро сыл аайы сибэкки үүннэрэр буолбуттар.

Хайдахтаах курдук махталлаах, үтүө дьыаланый?! Михаил Спиридонович ким да ыйыыта-кэрдиитэ, көмөтө-өйөбүлэ суох, бэйэтин үтүө санаатынан, баҕатынан салайтаран, бүтүн республика суолталаах миссияны, А.А. Мироновка герой үрдүк аатын иҥэриэхтэрэ отут үс сыл иннинэ тиийэн толорон кэлбитин оччотооҕу да, бүгүҥҥү да үрдүк салалта билэрэ дуу, суоҕа дуу. Кини ордук хомойоро баар, А.А. Миронов герой буолбутун кэннэ Бүлүү улууһун салалтата геройу чиэстиир сыаллаах Венгрияҕа иккистээн анал делегация тэрийэн ыыппатаҕыттан.

Айаҕалыы сатаан, ол санаатын кинигэтигэр маннык суруйар: «Билиҥҥи кэмҥэ омукка тахса сылдьыы, күүлэйдээһин улахан уустуга суох буолла. Венгрия – суол-иис өттүнэн олус сайдыылаах дойду. Нэмэшкэрэстурга хантан баҕарар дөбөҥнүк тиийиэххэ сөп. Онон Венгрияҕа сылдьар саха дьоно, Өлөксөйбүт уҥуоҕар сүгүрүйэн, Миклоштаахха уонна оннооҕу пионердарга махтанан ааһар буоллаллар диэн баҕатыйабын. Ол көрөөччүлэргэ-харайааччыларга да өйөбүл курдук сыаналаныах этэ. Иккис өттүнэн ылар эбит буоллахха, кэриэстэбиллээх өссө ордук кичэллэн хараллыахтаах. Үтүөттэн үтүгэн буора төрүүр».

Дьэ, итигирдик. Салалтабыт, республикабыт болҕомтоҕо ылбатах дьыалатын, баҕар, ол дойдуга туристыы, сынньана тиийэр биир эмэ үтүө санаалаах киһи ылынан, албан ааттаах геройбут уҥуоҕар сүгүрүйэн, олохтоохторго махталын биллэрэн, Михаил Спиридонович баҕатын толоруо буолаарай диэн бу кыбытык тылбын тиэрдэбин.

«Бүлүүгэ баар эрдэхпинэ Нэмэшкэрэстур дэриэбинэ начальнай оскуолатын дириэктэрэ Дь. Миклош дьиэ кэргэттэрин кытта суруйсан сибээһи тута олорбутум. 1974 сыллаахха райком бюротун уурааҕынан үлэбиттэн устубуттарын кэннэ манна Дьокуускайга кэлэн хааламмын, онтон ыла сибээспит быстыбыта», – диэн Михаил Спиридонович хом санаатын этэр.

Райком бюротун уурааҕынан Бүлүү педучилищетын дириэктэрин дуоһунаһыттан Михаил Спиридоновиһы хайдах, тоҕо устубуттарын туһунан кыратык быһааран биэрдэххэ сөп буолсу. Эмиэ да хомолтолоох-кыһыылаах, эмиэ да көрүдьүөстээхтик үчүгэй өттүнэн түмүктэммит, чахчы бэртээхэй трагикомедия сюжета буолар олох оонньуутун сценатыттан түспүт сэдэх түбэлтэ буолан биэрдэ.

Михаил Спиридонович оччоттон да баран-кэлэн, ол быыһыгар Венгрияҕа тиийэ, Москваҕа училищелар дириэктэрдэрин семинардарыгар кыттан, сүгүн сылдьыа баара дуо, тыл-өс этэн, өй-санаа атастаһан, уопуттаах дириэктэр быһыытынан Россия үөрэҕин чиновниктарыгар бэйэтин туһунан үтүө өйдөбүлү хаалларар.

«Биир сыптарыҥнаах ынах хотон сүөһүтүн бүтүннүү сутуйар» диэн өс хоһооно баар. Ол кэриэтэ, арыгыга умньаммыт биир төттөрү кэмэлдьилээх киһи, Михаил Спиридонович уоппускаҕа барбытын кэннэ, үҥсүү тэриллибитин саба тутарын оннугар күөдьүтэн биэрбит, төһө эмэ дириэктэриттэн өйөппүт-убаппыт, партияҕа ылларбыт киһитэ түһэн биэрэн, тэриллибит дьыала саллайан, райком, обком, Москва таһымынан быһаарыллар айдааҥҥа кубулуйар. Обкомтан икки төгүл комиссия кэлэн бэрэбиэркэлээн, Михаил Спиридонович туһатыгар түмүктүүр. Ол үрдүнэн, оччотооҕу сиэринэн, обкомтан «түүлээх илии» дуксуурунан, райком бюротун уурааҕа тахсар. Куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат дииллэринии, Москва сабыдыалынан, Михаил Спиридонович Дьокуускайга кэлэн, нөҥүө сылыгар Чирээйэптэн бэйэтиттэн дьиэ ылар.

«Сылаас ваннаҕа киирэн сытаммын, бу бүлүүлэр абыраатахтарын диэн ырыа ыллыыбын. Антах икки биэрэстэлээх сиргэ баанньыктанар этим. Бүлүүгэ кырдьыахпар диэри дириэктэрдээн хаайтаран олорбутум буоллар, республикабын бүтүннүү кэрийэн, сирин-дойдутун аатын хомуйан, норуоппар туһалаах үлэни оҥоруом этэ дуо, хас эмэ сүүһүнэн ыстатыйаны, очерканы, суоллааҕы бэлиэтээһиннэри, сүүрбэттэн тахса кинигэни суруйуом этэ дуо?! Оттон, бу иккис мааны дьиэбэр үөһэ-аллара төттөрү-таары лиибинэн хатааһылыы сылдьан: «Туймаада дьогдьойор саалыгар, дьоһун-мааны дьиэтигэр олоробун! Бу, бүлүүлэр абыраатахтарын», – диэн ыллыыбын. Ону кэргэним: «Аргыый, аны дьон истиэ, сэккэ-сэлээҥҥэ этиэ», – диэн харыстаан мөхпүтэ буолар», – Михаил Спиридонович бэйэтин кэпсээниттэн бэйэтэ астынан ыраастык дуоһуйа күлэр.