Текст книги "Parçalanmış Türküstanı gəzərkən"

Isık göl əfsanəsi

Qırğızlar Isık gölü "Kırğızıstan bermeti (incisi)" adlandırır və müqəddəs sayırlar. Ruslar gələnə kimi qırğız, qazax, uyğur və başqa xalqlar burada çimmirmişlər. Xalq arasında Isık gölün müqəddəs olması haqqında əfsanələr dolaşır. Həmin əfsanələrin birində deyilir: "Bir zamanlar başı qarlı dağlarda su sonası kimi gözəl bir qız yaşayırmış. O, həm gözəl, həm də ağıllıymış. Dünyanın dörd bir yanından ona elçilər gəlirmiş. Günlərin bir günü Doğudan Ulan, Batıdan isə San Taş adlı iki oğlan qıza elçi gəlir. Görənlər, tanıyanlar bu oğlanların ağlına, bacarığına, igidliyinə heyran qalırlar. Qız onlardan birini o birindən seçə bilmir. Çıxış yolu tapa bilmədiyindən ağlamağa başlayır. Göz yaşları o qədər axır ki, dağların arasında göl yaranır. Qız özü isə göz yaşından yaranan göldə boğulur.

Qızı sevən, ona qovuşmağa gələn oğlanlar bu xəbəri eşidib evlərinə dönürlər. Lakin qızın ölümündə günahı Ulan San Taşda, o isə Ulanda görür. Qızın ayrılığına tab gətirməyib onlar da yelə çevrilirlər. Hərdən aşiq olduqları qızın yaşadığı yerə gəlirlər. Onlar gölün üzərində qarşılaşanda tufan qopur, ətrafı qar-boran bürüyür. Qırğızlar həmin vaxtdan Doğudan əsən yelə Ulan, Batı küləyinə isə San Taş deyirlər.

Çolpan Ata şəhərinin Ruh Orda-Ruh Mərkəzindən Isık gölün görünüşü. Soldan: Muxtar Kazımoğlu, Osman Baş, Əli Şamil

Ümumdünya tufanından bəhs edənlərin bir çoxu Nuhun gəmisinin Ağrıdağda quruya çıxdığını yazır. Buna əsaslanıb Nuhun oğlu Yafesin də Ağrıdağ ətrafında dövlət qurduğu fikrini söyləyirlər. Rus alimi V.Bartold isə hicri 520-ci (miladi 1126-cı ilə aid olan) "Mucmil al-tavarix via al-kişaş" əsərini nəşrə hazırlayarkən ona yazdığı izahlarda qeyd edir ki, Isık göl kənarında bir dağ var… Türk (Yafesin oğlu) orada yaşadı… Bir gecə dağın başında bir od gördü… O dağa Anduk Art adını verdi…

Isık gölün gizlinləri

Gölün suyu az duzlu olsa da, olduqca təmiz və şəffafdır. Mütəxəssislər deyirlər ki, gölün 60 metr dərinliyində üzən balığı görmək olur.

Xəzər dənizi neçə ildən bir gah qabarıb sahillərini su altında qoyub, gah da geri çəkildiyi kimi, Isık gölündə də belə qabarma və çəkilmələr olub. Amma Xəzərlə Isık gölün eyni vaxtdamı, yoxsa fərqli zamanlardamı qabarıb çəkildiyi haqqında bilgimiz yoxdur. Arxeoloqlar Isık gölün sularının 5-10 metr dərinliyində 2500 il öncələrin tikinti qalıqlarını aşkara çıxarmışlar. Günümüzədək gəlib çatmış sualtı tikililər burada böyük və zəngin bir şəhər olduğunu göstərir.

Su altındakı 500 metr uzunluğundakı divar qalıqlarının çevrəsindən arxeoloqlar çoxlu ox ucları, pullar, qulplu bürünc qablar, xəncərlər, baltalar və başqa əşyalar tapmışlar. Onlar Əmir Teymurun bir zaman Isık gölün sahilində olan sarayının qalıqlarını da su altında tapdıqlarını yazırlar.

Ornekdən Almatıya gedən yol

Ornek qəsəbəsini keçəndə TİKA-nın Qırğızıstan ofisinin əməkdaşı Ağılbay sağa – dağlara doğru ayrılan asfalt yolu göstərərək: "Bu yol düz Qırğızıstan sərhəddinə kimi gedir. Dağlara dirənib durur. Oradan 5–6 kilometrlik bir tunel vurulsa, Almatıya maşınla 35–40 dəqiqəyə getmək olar. Yayda adamlar atla, dəvə ilə dağları aşıb Almatıya gedirmişlər. Elə ki payız gəldi, qar yağdı, may ayına kimi o yolla getmək mümkün olmur.

Ornek qəsəbəsindən Çolpon-Ata şəhərinə o qədər də uzaq deyil. 15–20 dəqiqə sonra vilayətin ikinci inkişaf etmiş şəhərinə çatırıq. Bişkekdən buraya 240 kilometrdir. Gedəcəyimiz Karakol şəhərinə isə 135 kilometr qalır. Burada fasilə verəcək, yeyib-içəcək, açıq havadakı muzeylə tanış olacaq, sonra yolumuzu davam etdirəcəyik.

Çolpon-Ata şəhəri qoyunçuluq əyəsi – mələyi, yəni qoyun sürülərinin qoruyucusunun adını daşıyır. Biz çoban deyirik və çobanın əski inanclarımızda qoyunçuluq əyəsi – mələyi olduğunu da çoxdan unutmuşuq. Türküstanda, hətta Türkiyədə də bu günün özündə göydəki ən işıqlı ulduzlardan birinə – bizim Zöhrə, Dan ulduzu kimi tanıdığımız ulduza Çolpon ulduzu deyirlər.

Ruh Orda muzey kompleksində

Sovetlər birliyi zamanında Çolpon-Ata ölkənin turizm mərkəzlərindən sayılırdı. Isık gölünün sahillərindəki istirahət yerlərinin çoxluğunu nəzərə alıb buranı SSRİ-nin Antalyası da adlandırıblar.

Şəhərin göllə birləşdiyi yerdə kiçik bir körfəz var. Onun sahillərini abadlaşdırıblar. Körfəzdə kiçik qayıq və katerlər var ki, buraya gələn turistləri gəzdirsin.

Sahildə Çingiz Aytmatovun xatirəsinə yığcam və çoxçalarlı bir açıq muzey düzəldiblər. Bu muzey Ruh Orda-Ruh Mərkəzi adlanır. Burada, demək olar ki, hər şey Çingiz Aytmatovun adı ilə bağlıdır. Çəmənliklərə onun əsərlərinə həsr edilmiş heykəllər qoyulub.

Tanrıçılıq inancı məbədi

Tez-tez yazıçının əsərləri əsasında hazırlanmış heykəllərin müsabiqəsi keçirilir. Müsabiqədə bəyənilən heykəlləri burada görmək olar. Yazıçının "Cəmilə"dən başlamış, "Ana tarla", "Əlvida, Gülsarı", "Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş", "Əsrə bərabər gün", "Cəllad kötüyü" və başqa əsərlərindən ayrı-ayrı parçalar burada heykəlləşib.

Qırğız xalqının inanc tarixini əks etdirməyi də unutmayıblar. Burada kiçik ölçülü də olsa, məscid də var, kilsə də, sinaqoq da, budda və tanrıçılıq məbədləri də. Amma məscidə girsən, arxasında namaz qılacağın pişnamaz (imam) görməyəcəksən, kilsəyə girsən, günahlarının bağışlanmasını Allahdan rica edəcək keşiş yoxdur. Tanrıçılıq məbədində isə şaman yoxdur ki, ondan sənin taleyindən xəbər verməyi, müalicə etməyi xahiş edəsən, Budda məbədində də rahib yoxdur. Yəni hamısının içi boşdur.

Burada çoxlu müxtəlif ölçülü heykəllər də var. Onların arasında Viktor Hüqonun da, ABŞ prezidenti T.Ceffersonun da, A.Nobelin də, Aristotelin də, Buddanın və başqalarının da heykəlləri var. Hamısı oturmuş haldadır. Yeganə ayaq üstə Mustafa Kamal Atatürkün heykəlidir. Necə deyərlər, ciddi bir prinsip gözləmədən, hətta bir-birinə zidd düşüncəli insanlara da heykəl qoyublar. Əsl turizm yeridir. Necə deyərlər, buraya gələnlərin xatirinə dəymək istəməyiblər. Tanınmış filosofları da, yazıçı-şairləri də, dövlət adamlarını da, din xadimlərini də yaddan çıxarmadıqlarını tamaşaçıya xatırlatmağı bacarıblar. Kiçik bir örtülü muzey də yaradıblar. Orada Qırğızıstanın tarixini özündə əks etdirən eksponatlar var.

Karakola doğru

Isık gölün kənarı ilə irəlilədikcə sürülərə, naxırlara, ilxılara tez-tez rast gəlirik. Sürülərin yanında çoban gözə dəysə də, naxırın yanında sığırçı, atların yanında ilxıçı gözə dəymir. Muxtar müəllim deyir ki, ilxını adətən kinolarda, televizorda görmüşəm, birinci dəfədir təbiətin qoynunda otlayan ilxı ilə rastlaşıram. Mən isə uşaqlıqda və yeniyetməliyimdə dəfələrlə ilxı görmüşdüm. İlxının yanındakı ayğır bərkdən fınxıraraq atların ətrafında gəzinir, onların hər bir hərəkətinə ciddi nəzarət edir, ilxıdan uzaqlaşmaqda olan atı, daylağı qovaraq geri qaytarırdı. Qayıtmaq istəməyən, müqavimət göstərəni isə dişləməklə cəzalandırırdı.

Ayğırın qorxusundan ilxıya yaxın düşmək, at tutmaq olmur. Canavar, ayı da ayğır olan ilxıya yaxın düşə bilmir. Məni heyrətləndirən o idi ki, olduqca güclü və sağlam olan ayğır daim ilxını diqqətdə saxlayır. Bəs özü nə vaxt otlayır ki, belə güclü olur?

Qoyun sürüsünün önündə, adətən, dıbır görməyə alışmışıq. Yol boyu gördüyümüz sürülərdə isə dıbır gözə dəymirdi. Qoyunlar da merenos cinsindən idi.

Isık göl görünməz olduqdan sonra 10–15 kilometr də gedib vilayət mərkəzi olan Karakola çatırıq. Sanki Göyçə gölünü keçib Basarkeçərə gedirsən. Bizim üçün Qarağat otelində yer ayırmışdılar. Uzun yolçuluqdan sonra, deyəsən, heç kimin şəhərin axşamını seyr etməyə həvəsi qalmamışdı.

Karakol şəhəri

Şəhərin əhalisi 75 min nəfəri keçib. Xalq etimologiyasına görə, buraya gələn ilk türklər əllərini torpağa vuranda əllərinin (qollarının) qara olduğunu görüb buraya Qara qol adını veriblər. Bu o qədər də inandırıcı görünmür. Çünki Isık gölün güney ətrafı, bütövlükdə, qara torpaqdır. Onda gərək sahil boyundakı şəhər və kəndlərin çoxunun adında qara sözü olaydı.

1886-cı ildə buradakı yaşayış məskəninə rus səyyahı, coğrafiyaçısı, bölgənin çar Rusiyası tərəfindən işğal olunması üçün sənədlər hazırlamış Nikolay Prjevalskinin şərəfinə Prjevalski, 1926-cı ildə Lenin adı verilmişdi. 1991-ci ildə Qırğızıstan müstəqilliyini qazanandan sonra şəhərin keçmiş Karakol adı qaytarılmışdı. Şəhərdən Çin Xalq Respublikasının sərhəddinə o qədər də uzaq deyil. Əslində, Karakol şəhəri də Doğu Türküstanın bir parçasıdır.

Doğu Türküstanın Aksu (Ağsu) şəhərinə gedən karvan yolu buradan keçir. Sovetlər Birliyi zamanı sərhədlər möhkəmləndirildiyindən karvan yolu da öz əhəmiyyətini itirib.

Şəhər köhnə Sovet qəsəbələrini xatırladır. Son illər yeni binalar tikilməyə başlayıb. Onların sayı o qədər də çox deyil. Tarixi abidə adına diqqətimi çəkən 1910-cu ildə dunqanların (Çin dilinin bir dialektində danışan dunqanların dindarları müsəlmandır) tikdiyi məscid oldu. Ağacdan, bir mıx belə vurmadan, Çin məbədləri üslubunda tikilmiş bina son illər təmir edildiyindən gözəl görünür.

Toplantı salonundan bir görünüş

Türk xalqlarının türkcə ilk yazılı əsərləri simpoziumu

2018-ci il oktyabrın 2-də Kasım Tınıstanov adına Isık göl Unversitetinin toplantı salonunda simpoziumun açılışı oldu. Mərasimdə Isık göl Universitetinin rektoru, Prof.Dr. Kurmanbek Abdıldayev, Hacı Bektaş Veli Kültür Dərnəyi Başqanı Mustafa Özcivan, Muğladakı Sıtkı Koçman Universitetinin dosenti Kenan Koç, Dünya Söz Akademiyası başqanı Hayrettin İvgin, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlu İmanov, TİKA Bişkek Proqram koordinatoru Ali Muslu və b. çıxış etdilər. Onlar simpoziumun məqsəd və vəzifələrindən, görüləcək işlərdən, yeni yaradılmış universitetin gələcək planlarından, bölgənin iqtisadi durumundan danışdılar.

Bu elmi məclisdə TİKA tərəfindən bir neçə elm adamı ilə yanaşı, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğluna da Türk Dünyasının Kültürünə Xidmət ödülü təqdim edildi.

Sovet dövründə Moskvadan gələnlər rəsmi toplantılarda rus dilində danışardılar. Hətta onlar azərbaycanlı olsalar da, adətən, rusca danışmağa üstünlük verirdilər. İstər simpoziumun açılışında və bağlanışında, istər bölmə iclasında, istərsə də protokol bağlanarkən Muğladakı Sıtkı Koçman Universitetinin dosenti Kenan Koç qırğız dilində danışırdı. Onun qırğızca şirin və səlis danışmasını qazaxlar da, qırğızlar da heyranlıqla dinləyirdilər. Açılış iclasında Kenan Koç danışanda arxamda oturmuş xanımlardan biri o birinə deyir: "Türklər gəlib burada qırğızca danışırsa, bizim rusca məruzə etməmiz ayıb olar. Gərək axşam məruzəmi qırğızcaya çevirəm".

Kenan Koç təkcə dolğun, səmimi və inandırıcı çıxışları ilə deyil, təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə də hamının diqqətini özünə çəkə bilmişdi. Açıq-aydın görünürdü ki, bu simpoziumun hazırlanmasında və keçirilməsində onun əməyi olduqca böyükdür. Simpozium üçün yerin seçilməsindən tutmuş, qırğızlarla danışıqları və yazışmaları da o aparmışdı.

Simpoziuma Türkiyə, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Azərbaycandan "Qutadqu bilig", "Divani lüğat-it-türk", "Ətabətül-həqayiq", "Dədə Qorqud" kimi ədəbi abidələri dil, etnoqrafiya, folklor, mətnşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq və digər istiqamətlərdə araşdıran 40 məruzəçi qatılmışdı. Açılış toplantısından sonra məruzələr 11 bölmədə dinlənildi.

Azərbaycandan AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlu-İmanov "Dədə Qorqud" boylarında iki motivin ritual-mifoloji kökləri", AMEA Folklor İnstitutu xarici əlaqələr bölməsinin müdiri kimi mən "Qutadqu-bilig" in Azərbaycanda tanıdılmasında və Avropa metodları ilə araşdırılmasında Əmin Abidin rolu", hazırda Türkiyədə işləyən professor Məqbulə Səbziyeva "Azərbaycan incəsənətində "Kitabi-Dədə Qorqud" mövzusunda məruzə oxuduq.

İki gün davam edən simpoziumun araşdırıcılarına bölgəni yaxından tanımağa, əlaqələr yaratmağa imkan yaradıldı. Axşam isə bizi hippodroma apardılar. Orada 53 beynəlxalq yarışdan əllisini birinciliklə başa vurmuş Kosmos adlandırılan at hamının diqqətini çəkdi.

Simpoziumda diqqətimi çəkən bir də o oldu ki, Türkiyədən gələnlərlə yarıqırğız, yarıtürk dilində danışmağa çalışan alimlər bizi, yəni azərbaycanlıları görən kimi rusca danışmağa başlayırdılar. Həm də xahiş edirdilər ki, onların dediklərini Türkiyədən gələnlərə tərcümə edək. Bir neçə dəfə belə bir durum yarananda mən heç nə demədən oradan uzaqlaşırdım. İstəyirdim, çətinlik çəksələr də, bir-birinin dediklərini başa düşsünlər. Hamımız eyni sahədə çalışdığımızdan, terminlər eyni olduğundan qırğızla, qazaxla, özbəklə tərcüməçisiz danışmaq, fikir mübadiləsi aparmaq o qədər də çətin olmurdu. Çətinlik ana dilini bilməyənlərlə söhbət zamanı yaranırdı. Adamlar rus dilində danışmayanda onların qıcıqlandığı açıq-aşkar duyulurdu. Bəzən də içərilərindən keçənləri dilinə gətirərək: "Bu simpozium nəyə lazımdır! Bu türklər niyə belə geridə qalıblar, rusca bilmirlər!" deyirdilər.

Onların fikrincə, rus dilini bilməyən bir adam neçə dil bilsə də, ciddi alim ola bilməz.

Simpozium iştirakçılarının bir qrupunun xatirə şəkli

Sayılı daş – səma altında açıq muzey

Axşamları Karakol şəhərindəki Qarağat otelinin foyesində qara çay içərək şirin söhbətlər edən araşdırıcılar oktyabrın 4-də gəldikləri yolla da geri qayıtdılar. Çolpon-Ataya çatanda bizi şəhərin quzeyində çay yatağını xatırladan bir yerə gətirdilər. Ərazi yüngül dəmir barmaqlıqlarla hasara alınmışdı. Buradakı Isık göl Tarixi Mədəni Muzeyi qayaüstü petroqlifləri ilə məşhurdur.

Qobustana bənzəsə də, qayaüstü rəsmləri az olduğu kimi, ərazisi də kiçikdir. Muzeyi tanıdanların fikrincə, bu rəsmlər, təxminən iki min il öncə cızılmışdı. Onları cızanlar isə Günəşə sitayiş edənlər olduğundan rəsmlərin hamısı daşların güney tərəfindədir.

Alətlərin ibtidai dövründə cızılıb rənglənsə də, rəsmlər hələ də təravətini itirməyib. Rəsmlərdə dağ keçisi, maral, bəbir, ovçu şəkilləri təsvir edilib. Araşdırıcılara görə, bu rəsmlər İskit mədəniyyətinin daşıyıcısıdır.

Şəkildə: Sayılı daş muzeyində

Geri dönüş

Isık gölün sahilindəki Balıqçı qəsəbəsindən keçəndə yol kənarında hisə verilmiş balıq satılırdı. Gedəndə almadım ki, özümə yük etməyim. Planlaşdırmışdım ki, geri dönərkən alar, Isık göl balığının dadına baxaram. Həmin yerə çatanda avtobusun beş dəqiqə saxlanmasını xahiş etdim. Simpoziumda tanış olduğum qırğız araşdırıcılar mənim fikrimi başa düşüb gülüşdülər. Dedilər ki, orada satılan hisə verilmiş balıq gördüyün gölün balığı deyil. Okeanlardan tutulub buza qoyulmuş balıqdır. Bir zamanlar qəsəbədə yaşayanlar balıqçılıqla dolanırdılar. Sonra göldə balıq azaldı. Balıq ovu və satışı məhdudlaşdırıldı. Keçmiş balıqçılar və övladları da indi kənardan balıq gətirib hisə verib satmaqla ata-baba peşələrini davam etdirirlər. Bunu eşidəndə hisə verilmiş balıq almaq fikrindən daşındım.

Axşamı Bişkekdə oteldə keçirdik. Yol hamımızı, deyəsən, bərk yormuşdu. Səhər simpozium iştirakçılarından bəziləri şəhərdən xeyli aralıdakı “Oş bazarı”na getdi ki, Çindən, Pakistandan gətirilmiş mallardan hədiyyələr alsınlar. Mən isə Qırğızıstandakı Axısqa Dərnəyinin sədr müavini Zəkəriyyə Tahiri gözlədim.

Zəkəriyyə bəy vəd verdiyi vaxtda gəldi. Mən axısqalılarla bağlı yazdığım kitabları dərnəyə bağışladım. Qırğızıstandakı axısqalıların və Azərbaycandan, Ermənistandan, Gürcüstandan buraya sürgün olunanların toplu yaşadıqları yerləri xəbər aldım. Məqsədim o idi ki, özüm gələ bilməsəm də, institutumuzun əməkdaşlarının sürgünə göndərilmiş soydaşlarımızın nəvə-nəticələrindən folklor toplamağa gəlmələrini təşkil edə bilim.

Fikrimi Zəkəriyyə bəy də alqışladı. Araşdırıcılara əllərindən gələn köməklik edəcəyini vəd etdi. Axısqanın bugünkü durumundan söz düşəndə kövrəldi. O, Qırğızıstanda doğulub, Sovetlər Birliyi dağılandan sonra ata-babasının yaşamış olduğu kəndə gedib. Oranın şəklini çəkərək, böyüdüb evinin foyesinə vurub.

Mənim aşıqlar, onların nəslindən olanlar haqqında daha çox bilgi toplamaq istədiyimi gördükdə: "Onların adlarını və yaşadıqları kəndləri yazıb mənə verin. İşim elədir ki, həmyerlilərimizlə tez-tez görüşürəm. Onlardan soruşaram. İpucu tapsam, sizə xəbər verərəm" – dedi. Avtobus bizi hava limanına aparmaq üçün gələndə Zəkəriyyə Tahirlə sağollaşıb ayrıldıq…

“Türk xalqlarının türkcə ilk yazılı əsərləri – “Qutadqu bilik”, “Divani lüğat-it-türk”, “Ətabətül-həqayiq”, “Dədə Qorqud” mövzusunda uluslararası simpoziumun başa çatdığı günün səhərisi Qırğızıstanda daha möhtəşəm bir toplantı başlayırdı. Oktyabrın 4-7-də Çolpon-Ata şəhərində “Çingiz Aytmatov və müasir dövrün çağırışları” adlı Üçüncü Beynəlxalq Isık göl Forumu keçiriləcəkdi. Qırğızıstan prezidenti Sooronbay Jeenbekovun iştirak edəcəyi bu toplantıya dünyanın 25 ölkəsindən 160-dan çox siyasətçi, ədəbiyyatçı, futuroloq, kinotənqidçi, rəssam, müxtəlif sahələri əhatə edən araşdırıcılar qatılacaqdılar.

Azərbaycanı orada AMEA-nın vitse-prezidenti, Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Çingiz Aytmatovun araşdırıcısı Mehman Həsənov, professor, kulturoloq Fuad Məmmədov və Azərbaycanın Qırğızıstandakı səfiri Hidayət Orucov təmsil edəcəkdi. Qırğızıstanda tez-tez türk xalqlarının toplantısının keçirilməsi olduqca təqdirəlayiqdir.

Hava limanında

Oktyabrın 5-də saat 12.00-da oteldən ayrılıb hava limanına gəldik. Göy üzü təmiz və günəşli idi. Hava limanında isə bizə təyyarəmizin uçmayacağını, otelə qayıtmalı olacağımızı bildirdilər. Səbəb kimi onu dedilər ki, hava uçuş üçün münasib deyil. Sizin reys təxirə salınıb. Aydınlıq üçün onu da bildirdilər ki, bizim biletlər İstanbul – Bişkek – Ulan-Bator reysinə alınıb. Ulan-Bator – Bişkek – İstanbul reysi ilə də geri dönməliyik. Ulan-Batorda iqlim şəraiti normal olmadığından təyyarə oradakı hava limanına enə bilməyib.

Bişkekdən İstanbula həmin gün iki təyyarə reysi olsa da, o reyslərdə cəmi 3–4 boş yer var idi. Buna görə əksəriyyətimizin biletlərini səhərisi günün reyslərinə dəyişdilər. Nədən bu məsələyə diqqət yetirdim?! İstanbuldan, Ankaradan Bakıya uçan təyyarələrin heç biri buradan yolunu davam etdirib Daşkəndə, Almatıya, Astanaya, Bişkekə, Aşqabada və b. şəhərlərə getmir. Amma Türkiyənin təyyarələri Bişkekdən Monqolustana uçur. Azərbaycandan Bişkekə birbaşa uçan təyyarə yoxdur. Aşqabada da həftədə bir neçə gün “Lufhanza”nın təyyarələri uçur. Onlar isə Bakıdan Aşqabada 50 dəqiqəlik məsafə üçün 600–900 ABŞ dolları alırlar. Türkiyədən Bakıya gələn təyyarələrdən biri məgər buradan Bişkekə və ya Aşqabada uçsa, qəbahət olar?! Əksinə, bununla Türkiyə Türk cümhuriyyətləri arasındakı bağları möhkəmləndirmiş olar.

Sual doğura bilər ki, nədən, “Azal”dan deyil, THY-dan umursan? Açığını deyim, “Azal”ın rəhbərliyinin fəaliyyətini uzun illərdir izləyən birisi kimi onların türk respublikaları arasında gediş-gəlişi rahatladan bir iş görəcəyinə inanmıram. Əksinə, belə bir istəkdə olanlara əngəl ola biləcəyini düşünürəm.

…Qırğızıstana səkkiz günlük səfərimizdə gördüklərim və müşahidə etdiklərim əsasən bunlar oldu.

Bakı-İstanbul-Bişkek-Karakol

7-13 oktyabr 2018-ci il.

SÜRGÜN OLUNANLARIN SORAĞI İLƏ

Azərbaycan Dövlət Diaspor Komitəsinin məlumatına görə, Qazaxıstan Respublikasına sürgün olunan, təyinatla, komsomol göndərişi ilə və ya iş tapmaq üçün gedən soydaşlarımızın sayı 100 minə yaxındır. Qazaxıstan Axısqa Türklərinin Milli Mərkəzi isə orada 200 min axısqa türkü yaşadığını yazır.

1937-ci ilə kimi Axısqa türkləri ilə Azərbaycan türkləri bir-birindən ayrılmırdı. Belə ki, Ömər Faiq Nemanzadə Axısqadan, Cəlil Məmmədquluzadə də Naxçıvandan gəlib Tbilisidə türkcə “Molla Nəsrəddin” jurnalını çap etdikləri kimi, Əhməd Pepinov da Bakıda satirik “Zənbur” jurnalını nəşr edir, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlamentində işləyirdi. Axısqalılar yaşayan rayonlarda rəhbər vəzifə tutan, kəndlərdə müəllim işləyən Azərbaycandan getmiş onlarla aydın da vardı. Ömər Faiq Nemanzadə də Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində müəllim və ya başqa vəzifələrdə işləmişdi.

Axısqada rəhbər vəzifədə işləyənlərdən biri də Ağa Sultanov (Qasım İsmayılovun, Hökumə Sultanovanın qardaşı. İndiki Göranboy rayonu uzun illər Qasım İsmayılov adını daşımış, onun adına küçələr, təşkilatlar verilmişdir. Hökumə Sultanova da uzun illər rəhbər vəzifələrdə işləmişdir) olmuşdur. Azərbaycan SSR Maarif Naziri, Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının ikinci katibi, Gəncə mahal Partiya Komitəsinin katibi işləmiş Ağa Sultanovu 1933-cü ildə Gürcüstan SSR-in Axalkalaki rayon Partiya Komitəsinə birinci katib işləməyə göndərirlər. O, rayonda yaşayan türklərin sıxışdırıldığının qarşısını almağa, surgün edilmələrini durdurmağa çalışır. Rəhbər partiya işində çalışsa da, bu işin Moskvadan planlaşdırıldığını görmür. Moskvanın sərhəddə yaşayan türklərin azaldılması, necə deyərlər, bölgəni türklərdən təmizləməsi siyasətindən xəbərsiz olur.

Gənc və çılğın Ağa Sultanov özü də bilmədən Moskvanın istəyinə qarşı durduğuna görə KQB əməkdaşlarının təşkil etdiyi sui-qəsdin qurbanı olur. Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının birinci katibi Mir Cəfər Bağırov (Ağa Sultanov Mir Cəfər Bağırovun tövsiyyəsi və təqdimatı ilə Axalski rayonuna işləməyə göndərilmişdi) onun cənazəsini gətirdib Bakıda ehtiramla dəfn etdirir. Sonra sui-qəsdin iştirakçıları işi elə qurdular ki, guya Ağa Sultanov məişət zəminində öldürülüb. Onun cənazəsini gətirib hörmətlə dəfn edənlərə qarşı hücumlar başlayır.

1937-ci ilədək axısqalılarla eyni millət sayılırdıq. Bu gün tarixi ədaləti bərpa edib millətimizin və dilimizin türk olduğunu yazdıra bilsək, onda Qazaxıstanda yaşayan soydaşlarımızın sayı 300 mindən çox olur. “Gizli miqrantlar”ı da bura əlavə etsək, rəqəm bir az da artar.

Almatıda olarkən neçə-neçə insanın iki aydan bir Qırğızıstan sərhəddinə keçərək pasportlarını qeyd elətdirib geri döndüklərinin şahidi oldum. Qazaxıstanda yaşayanların siyahısına düşməyən belə miqrantlar illərdir orada yaşayır, işləyir, uşaqları da məktəblərdə təhsil alır.

Qazaxıstanda yaşayan soydaşlarımızı aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. “Qolçomaq”, “xalq düşməninin ailəsi” adı ilə sürgünə göndərilənlər və onların uşaqları, 2. “Vətən xaini” adı ilə sürgün olunanlar, 3. Xam torpaqlara yarı xoş, yarı güc işləməyə göndərilənlər, 4. Ali məktəbləri və texnikumları bitirib təyinatla göndərilənlər, 5. Xidməti iş adı altında göndərilənlər, 6. 1990-cı ildən sonra Azərbaycanda dolana bilməyib iş tapmaq ümi-dilə Qazaxıstana gedənlər.

Almatıda Sovet dövründə tikilmiş beynəlxalq olimpiya kompleksi

Sayları az olduğuna görə bölgüyə daxil etmədiklərimiz də var. Onlar Qazaxıstana rəhbər vəzifədə işləməyə göndərilənlərdir. 1920-50-ci illərdə Azərbaycandan Qazaxıstana on minlərə ailə sürgün edilirdisə, Novruz Rzayev, Üzeyir Şabanov və başqaları da yüksək rəhbər vəzifələrə aparılırdı.

Son illər Qazaxıstanda nəşr olunan sənəd toplularında və araşdırma kitablarında sürgün olunan insanların adı, atasının adı, soyadı, yaşı göstərilən siyahılara, onların hansı kənddə yerləşdirildiyinə dair bilgilərə tez-tez rast gəlmək olur. Həmin kitablardan birindən Azərbaycandan sürgün olunanların siyahısının fotosurətini çıxardım. Təəssüf doğuran odur ki, həmin kitablarda sürgün olunanların hansı rayondan, hansı kənddən göndərildikləri haqqında bilgi yoxdur. Azərbaycanda isə sürgün olunanlar haqqında belə sənəd topluları nəşr edilsəydi, çox yaxşı olardı. Onda həm yollarda ölənlərin sayını müəyyənləşdirmək olar, həm də soydaşlarımızın haradan sürgün olunduqlarını bilərdik.

Haqsız yerə sürgün edilənlərin böyük bir qismi cəza müddətləri başa çatdıqdan sonra məmur özbaşınalığından qorxaraq Azərbaycana dönməyiblər. Beynəlxalq təşkilatların qərarlarına və tövsiyələrinə ciddi əməl olunmadığı üçün Gürcüstan hökuməti Axısqa türklərinin vətənə dönmələrini hələ də əngəlləyir.

Qazaxıstan Respublikası keçmiş Sovetlər Birliyində ərazicə Rusiya Federasiyasından sonrakı yeri tutur. SSRİ-dəki müttəfiq və muxtar respublikalara rəhbər vəzifələrə üzüyola, sözəbaxan milli kadrlar təyin edilirdi. Lakin bu qayda Qazaxıstanda gözlənilmirdi. Rəhbər vəzifələrdə ruslar çoxluq təşkil edirdi. Hətta uzun müddət Nazirlər Sovetinin sədri, Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri və Mərkəzi Komitənin birinci katibi vəzifəsində ruslar, ermənilər, gürcülər və b. millətlərdən olanlar işləmişdirlər.

Qazaxlar hökumətin köçürmə siyasətinə qarşı dəfələrlə üsyanlar qaldırsalar da, bu üsyanlar qan içində boğulmuşdu.

20-ci yüzilin başlanğıcında isə gözlənilən xalq üsyanlarının qarşısını almaq məqsədilə, Rusiyanın daxili işlər naziri və Baş naziri olmuş Stolipinin planı əsasında mərkəzi quberniyalardan aztorpaqlı rus kəndliləri Qazaxıstana köçürülmüş, onlara əkib-becərməyə məhsuldar torpaqlar verilmiş və məskunlaşmaları üçün lazımi şərait yaradılmışdır. Torpaqları əllərindən alınan qazaxların müqaviməti isə qəddarlıqla yatırılmışdı.

Sovet hakimiyyəti illərində yalnız Rusiyadan deyil, keçmiş SSRİ-nin hər yerindən on minlərlə ailənin bura sürgün edilməsinə baxmayaraq, bölgədə hər kvadrat kilometrə düşən əhalinin sayı Ukrayna, Belarusiya, Güney Qafqaz, Özbəkistan və Tacikistandan çox-çox aşağıdır.

Qazaxıstanda, Ukraynada və ölkənin başqa bölgələrində əhalinin var-yoxunu əlindən alıb onları kütləvi ölümün cənginə atmışdılar. Qazaxıstanda 1928-ci illə müqayisədə 1933-cü ildə insanların və onların yaşamını təmin edən heyvanların sayı belə azalmışdır. İnsanlar 6 milyon 100 min nəfərdən 2,5 milyon nəfərə, davarlar 28 milyon 566 min başdan 1 milyon 386 min başa, qaramal 5 milyon 951 min başdan 55 min başa, atlar 13 milyon 516 min başdan 885 min başa, dəvələr 2 milyon başdan 63 min başa enmişdi.

Əslində əhalinin və mal-qaranın məhvinə səbəb Qazaxıstana rəhbər vəzifəyə göndərilimiş bolşevik Filipp Qoloşyokinin 1925-ci ildən başlayaraq “qolçomaqlara qarşı mübarizə” adı altında apardığı və “Kiçik Oktyabr inqilabı” adlandırılan planın acı nəticəsi idi.

Nikita Xruşşovun hakimiyyəti illərində ölkənin ərzağa olan tələbatını ödəmək üçün yollar axtarılırdı. Çıxış yolu kimi “Xam torpaq” layihəsi ortaya atılıb. Bu, Qazaxıstanda xaraba qoyduqları yerləri yenidən dirçəltmək, Qazax çöllərində dəmyə taxıl əkmək, yeni kəndlər, qəsəbələr, şəhərlər salmaq demək idi.

SSRİ-nin müxtəlif bölgələrindən Qazaxıstana yarı zor, yarı xoş insanlar göndərilir, boz çöllər əkilir, şəhərlər, qəsəbələr, kəndlər salınır.

SSRİ-nin dağılması ərəfəsində sürgün olunmuş almanlara Almaniya hökuməti sahib çıxdı. Sovetlər Birliyinin hər yerində olduğu kimi Qazaxıstanın da iqtisadiyyatında bir çöküş başladı. Yaşam şərtləri ağırlaşdığından rusların böyük bir qisminin geriyə köçü başladı. Beləliklə, ölkədə yenə işçi qüvvəsi qıtlığı yarandı. Qazaxıstan hökuməti 1920-30-cu illərdə xarici ölkələrə köçmüş qazaxları və onların övladlarını geri qaytarmaq üçün bir sıra həvəsləndirici tədbirlər həyata keçirdi. Kütləvi köçün qarşısını almaq üçün də bir sıra tədbirlər gördü. Hazırda Qazaxıstanda 100-dən çox xalq yaşayır və onların əksəriyyətinin dərnəkləri fəaliyyət göstərir.

Qazaxıstanda yaşayan soydaşlarımızla görüşməyə, orada araşdırmalar aparmağa gənclik illərimdən maraq göstərsəm də, buna təxminən 35 il sonra nail ola bildim.