Текст книги "Parçalanmış Türküstanı gəzərkən"

Xəstə Qasımın birbağlamasının doğurduğu mübahisə

Azərbaycan Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsinin dördüncü kursunda oxuyanda, yəni 1972-ci ilin aprelində tələbə yoldaşım Osman Əhməd oğlu sevinc və qürurla uzaq qohumu Qənbərin çox çətinliklə (yəni məmurlara rüşvət verməklə) Türkiyədə yaşayan dayısı Aşıq İslam Ərdənəri Keşəliyə (Gürcüstan Respublikası Marneuli rayonunda kənd) qonaq gətirdə bildiyini söylədi. Bu gözlənilməz xəbər elə bil ağlımızı başımızdan çıxardı.

Hər ikimiz gündüz oxuyurduq. Təqaüd də alırdıq. Lakin bu təqaüdlə dolana bilmədiyimizdən gecələr işləyirdik. Qərara aldıq ki, həmin gün Osmanın doğulduğu kəndə gedək. Dərsdən qaçdığımıza görə dekanlığın, işə getmədiyimizə görə rəhbərliyin verəcəyi cəza da bizi fikrimizdən döndərə bilmədi.

Borçalıya, Kür üstü Keşəli kəndinə yollandıq. Dərsi və işi qoyub gəlişimiz Osmanın valideynlərini narahat etsə də, bizi danlayıb həmin gün geri göndərmədilər.

Dəvət gözləmədən, icazə almadan, Türkiyəlilər demişkən, ayağımızın tozu ilə Qənbərgilə getdik. İçəri girəndə evi adamla dolu gördük. Əksəriyyəti də bizim kimi çağırılmamış qonaqlar idi.

Aşıq İslam Ərdənəri görmək istəyənlər ev sahibindən icazə almağı ağıllarına belə gətirmirdilər. Necə deyim, Qənbərin evi məscidə dönmüşdü. Hamının üzünə açıq idi. Kim nə vaxt istəyirdi, gəlirdi, nə vaxt istəyirdi, gedirdi. Oturmağa yer olmayanda gənclər ayaq üstə, divara söykənib qulaq asırdılar.

Yalnız keşəlilər deyil, ətraf kəndlərdən, rayonlardan da İslam Ərdənəri görməyə, onu qonaq aparmağa gəlirdilər. Onun maraqlı söhbəti maqnit dəmiri çəkən kimi hamını özünə çəkirdi. Kənar yerlərdən gələnlər bəzən İslam Ərdənəri çölə çağırıb təklikdə söhbət edirdi. Geri dönənlərin üzü güləndə xoş xəbər aldığını bilirdik. Yaxşı xəbər almayanlar evə qayıtmır, ağlaya-ağlaya gedirdilər. İslam Ərdənərlə təklikdə danışmaq istəyənlər bolşeviklər 1920-21-ci illərdə Güney Qafqazı işğal edəndən sonra, kollektivləşmə illərində, İkinci Dünya Savaşında “itkin düşmüş” qohumlarını axtaranlar idi.

Qars şəhərinin yaxınlığındakı Ladıkars (Kümbətli) kəndində yaşayan İslam Ərdənər aşıq olduğundan Türkiyədə çox yeri gəzmişdi. Ona görə də Qafqazdan gedən Azərbaycan türkləri haqqında geniş bilgisi vardı. Lakin məclislərdə, toplumda bu mövzuda qətiyyən danışmazdı. Adam çox olan yerdə, adətən, aşıqlarımızın ömür yollarından, şeirlərindən, dastanlarımızdan, gəlmişdən-getmişdən şirin söhbətlər edərdi.

Biz də bu söhbətlərə həvəslə qatılırdıq. Söhbətlərin birində Türkiyədə çap olunan, Azərbaycanda M.F.Axundov adına Respublika Kitabxanasına və Elmlər Akademiyasının Kitabxanasına göndərilən “Folklor araştırmaları” dərgisindən oxuduğum “Bir su ver” rədifli şeirin bildiyim misralarını söyləyib müəllifini tərifləyəndə İslam Ərdənər həmin şeirin Xəstə Hasana nəzirə olduğunu söylədi. Məclisdəkilərin çoxu etiraz etdi. Çünki hamımız Xəstə Hasanı istedadsız aşıq, ədəbi oğru kimi tanıyırdıq.

Aşıq İslam Ərdənər Xəstə Hasanın “Bir su ver” divanisini söylədi. Adamların səbir və maraqla dinlədiyini görüb aşığın ikinci bir divanisini də saz çalmadan pəsdən oxudu. Divani belə idi:

 
Abi-çeşmə göllərində sona da bir, qaz da bir.
Süsən, sünbül, mor bənəvşə, bülbül ötər yazda bir.
Vaqif dərddən xəbərdardır, Gövhərinin qiyməti yox.
Qul Qaranı, Qara Zülal, Aşığ Omar sözdə bir.
 
 
Qurbanı haqq aşığıydı, dayıma xamnan sökər.
Dəstinə alıp qələmi, xəddinə bir xədd çəkər.
Çöllü İsmail tacidi, cannan qasavət tökər.
Kərəm ki yandı atəşə, od da birdi, köz də bir.
 
 
Molla Xəlis dəlalətdən içdi eşqin badasın,
Küftadıya pay verdilər onnan da ziyadasın,
İrfanı dərya-ümmandı, keçmək olmaz adasın,
Aşıx Seyfi, Usta Polad, Dəli Tamı sazda bir.
 
 
İçdim eşqin badasını, həm oxuyam, həm yayam,
Böylə getməz bu rüzigar, həlbət gələr bir ayam,
Sənə min iki yüz on səkkiz, yox tarixin sayam,
Çox aşıxlar gəldi-getdi, Xəstə Həsən yüzdə bir.
 

Sonra da “belə qüdrətli bir şeirlər deyən aşıq ədəbi oğru olmaz!” hökmünü verdi.

Məclisdəkilər Aşıq İslam Ərdənərə böyük hörmət göstərsələr də, onun dedikləri ilə razılaşmadılar. Aşıq şeiri həvəskarı olan, gözlərini açıb özlərini aşıq mühitində görən, onlarla aşıq məclisində iştirak edən adamlar geri çəkilmək istəmədilər. Söhbət uzandı. Kimsə gedib akademik Həmid Araslı kimi nüfuzlu bir alimin redaktorluğu ilə 1963-cü ildə Bakıdakı “Elm” nəşriyyatında çap olunmuş “Aşıq Ələsgər. “Əsərləri” kitabını gətirdi.

 
Kitabdan Aşıq Ələsgərin:
Dörd kıtab hər yana yol göstərər,
Nəfs ilə mərifət olur şeş cahat,
Böylə əmr eyləyib qüdrəti-qadir,
Bu əmrə qol qoyan tez tapar nicat,
              Eylə etiqat!
 
 
Şəhr aydı bayram onun gülüdü,
İki ay bir-birinin müttəsilidi,
Üç yüz altmış altı gün-bir ilidi,
Səkkiz min yeddi yüz səksən dörd saat —
              Gəl verim isnat!
Altıda qarışdı Nuhun tufanı,
Qırx ilə sərgərdən gəzdi hər yanı,
Altı min altı yüz insan, heyvanı,
Hərə öz dilində eylədi fəryad,
              İstədi imdad.
 
 
Neçə müddət qərq oldular tufana,
Əmr etdi, kəbutər gəzdi hər yana,
İki yüz otuzda tapdı bir dənə,
Nuh üçün fəhmində gətirdi sovqat,
              Qıldı ibadət.
 
 
Altmış altı ayə niyə danmısan
Belə məlum bizi avam sanmısan,
Dünya ciftəsinə sən aldanmısan,
Unutma ükbanı, bu dünyanı at,
              Afərin ustad.
 
 
Qasım “qaf”nandı, Həsən “hey”nən,
Xeyir çəkməz ustadından deyinən,
İşim yoxdu seyyidnən, bəynən,
İxtiyarımdadı qalan məxluqat
              Daimül-övqat. —
şeirini oxudular.
 

Aşıq İslam Ərdənər səbirlə dinlədi və şeiri təriflədi. Sonra da kitabın izahlar bölümündəki aşağıdakı şeirləri və yazını oxudular: “Rəvan aşıqlarından Xəstə Həsən adlı birisi Xəstə Qasımın “Daimül-övqat” qafiyəli müstəzad qıfılbəndini öz əsəri kimi yazdırıb, bir üzünü Ələsgərə, bir üzünü də Aşıq Miskin Bürcüyə göndərir. Aşıq Ələsgər qıfılbəndi həmin müstəzad ilə açır, altıncı bənddə də qıfılbəndin Xəstə Qasımın əsəri olduğunu ona xatırladır. Xəstə Qasımın qıfılbəndi belədir:

 
Bir çarşıda dörd dərvişə uğradım,
Dördü bir-biriynən eylər ixtilat.
Dördünün də dili ayrı, dini bir,
İki də biz onlarınan şeş cahat.
      Əsil kainat.
 
 
Bir şəhərin gördüm padişahını,
Qulun, yasovulun, hər dəsgahını,
Üç yüz altmış altı xoş süpahını
Onlar bir kişidən istədi sürsat,
      Xoş çəkər səffat.
 
 
Altı, səkkiz, doqquz idi binası,
Otuz cəlalı var, bəyaz sinəsi,
Altı min altı yüz məddü mənası,
Ərəb idi, əcəm idi, türkü, tat,
      Bir ismə fəryad.
 
 
Altıdan qırxatan sərgərdan idi,
İki yüz otuzdan özün tanıdı;
Altı min altı yüz pasiban idi,
Kimi yahu çəkər, kimi əssalat,
      Kim edər fəryad.
 
 
İki dərya xoş görünmür gözünə,
İki qırx dörd gəlməz ərin dizinə;
Xəstə Qasımın bu şerinə, sözünə
Qazı, molla, müctəhidlər qaldı mat,
     Tapmadı kəlmat.
 

Miskin Bürcünün Xəstə Həsənə göndərdiyi cavabı da burada verməyi məsləhət bildik:

 
Arif olan, bizə bir namən gəldi,
Amma ona baxdım, təlx oldu ovqat.
Şair bunu nə növ ilə düzəltdi, —
İmlası rəkikdi, inşası qələt.
 
 
Verdim çaparlara mindi səməndi,
Dəydi oymaqlara, gəzdirdi kəndi,
Nə qədər var idi alim, əfəndi,
Onlar da bu sözə tamam qaldı mat.
 
 
Apardım derderə: “aset inça səs? “
Dedi:“asdex yegnin dun uy umes “.
And içdi mahrasa: “xacı-kidumçes“,
Pop skazal: “Yey boqq, niznayem, brat!”
 
 
Sən ol əhli-xibrə, biz olaq dağlı,
Sözün məddi gərək mənaya bağlı.
Nə çərən-pərəndi mərhumun oğlu,
Sənəmi qalıbdı hər cəfəngiyyat?
 
 
Müsəmma Miskinəm, mən zişdi-camal,
Çün adam güdmüşəm, nə qoyun, nə mal,
Sən ki cüz etmisən bu nəzmi-kamal,
 Bizə lazım deyil, özgələrə sat!”
 

İslam Ərdənər diqqətlə qulaq asıb, bir az fikrə getdikdən sonra təxminən belə dedi: “Birincisi, Xəstə Hasan irəvanlı deyil, Axısqanın Levis kəndindəndir. İkincisi, o, ömrünün son illərində dediyi “Yüzdə bir” divanisində “Sənə min iki yüz on səkkiz” misrası var. Bu şeirin deyildiyi tarixdir. Onu miladiyə çevirəndə 1803-1804-cü il edir. O, illərdə Aşıq Ələsgər heç dünyaya gəl məmişdi. Üçüncüsü, Xəstə Hasanla Aşıq Ələsgərin yaşadığı mahallar bir-birindən uzaqdır. Adətən, axısqalılar bazara-dükana Tiflisə, Borçalıya, Qarsa, göyçəlilər isə Gəncəyə, İrəvana, Naxçıvana gedərlərmiş. Ümumiyyətlə, Göyçə ilə Axısqa arasında gediş-gəliş, sıx əlaqə də olmayıb.

Kitabı hazırlayanlar niyə belə yanlışlığa yol verdiklərini bilmirəm. Sakit bir vaxtda, diqqətlə oxusam, yazılanlarda çox səhv taparam. Yəqin kitabı təkrar nəşrə hazırlayanda belə yanlışlıqları düzəldərlər.”

Məclisdəkilər Aşıq İslam Ərdənərlə razılaşmasalar da hörmət əlaməti olaraq söhbəti çox uzatmadılar. Onun söylədiyi “Yüzdə bir” divanisində adı çəkilən aşıqların bir çoxu haqqında nə məclisdəkilərin, nə alimlərimizin, nə də məşhur aşıqlarımızın bilgisi vardı.

İslam Ərdənər Xəstə Hasanın bir neçə “Divani”sini, “Cığalı təcnisi”ni də söylədi. Onun söylədiyi şeirləri nə mən və mənim kimi universitetdə oxuyanlar, nə məclisdəkilər, nə də məşhur aşıqlarımız bilirdi. Aşıqlardan eşitmədiyimiz və kitablarda görmədiyimiz bu şeirləri cib dəftərçələrimizə yazdıq.

Alimlərimizin yazdığı izahların cazibəsindən çıxa bilmirdim. İslam Ərdənərin söylədikləri də məntiqli və inandırıcı görünürdü. Beləcə o, içimə bir şübhə toxumu səpib getdi.

“Aşıq Ələsgər” kitabını təkrar-təkrar oxuduqda İslam Ərdənərin haqlı olduğunu gördüm. Kimdən toplandığı, hansı qaynağa əsaslandığı göstərilməyən bu parçalarda ilk diqqətimi cəlb edən Miskin Bürcünün adına verilmiş şeirin möhürbəndi oldu.

Şeirin möhürbəndində Miskin Bürcü deyil, Müsəmmə Miskin yazılmışdı. Yadıma düşdü ki, erməni qaynaqlarında yazılmış aşıq şeirlərimizi və dastanlarımızı araşdıran İsrafil Abbasov Miskin Bürcü haqqında da yazıb. Onun yazdığını bir də oxudum. Gördüm ki, Miskin Bürcü Gəncə şəhərində yaşayıb. Milliyyətcə erməni olan Miskin Bürcü peşəkar aşıq olmayıb.

Dolanışığını təmin eləmək üçün küçələrdə gəzib-oxuyub. 1848-ci ildə gənc yaşlarında ölüb. Onun türk dilində, erməni əlifbası ilə yazılmış şeir dəftəri də Yerevan şəhərindəki Matenedarən adlı Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Naxçıvanda “Şərq qapısı” qəzetində işləyərkən redaktordan məktub alıb Yerevana getdim. Erməni əlifbasını bilmədiyimdən tanıdığım bir nəfərə Miskin Bürcünün dəftərini oxutdum. Orada Aşıq Ələsgər kitabında Miskin Bürcünün adına verilmiş şeir yox idi.

Beləcə qətiləşdirdim ki, bu şeir Miskin Bürcünün deyil. Bəs şeirin möhürbəndində adı çəkilən Müsəmmə Miskin kimdir? Belə bir aşıq olubmu? Bu suala cavab tapmağım da çox çətin oldu. Çünki aşıq ədəbiyyatı ilə bağlı yazılı qaynaqlarda və aşıq yaradıcılığını öyrənən alimlərimiz Miskin Bürcü haqqında bir şey yazmamışdılar.

Bir təsadüf Müsəmmə Miskin haqqında bilgi əldə etməyimə səbəb oldu. Aşıq şeirinin, əfsanələrin toplanmasında böyük əməyi olan Sədnik Paşayevə Aşıq Ələsgərin «Daimül-övqat» şeirinə yazılmış izahla bağlı şübhələrimi bölüşdüm. Məni diqqətlə dinlədikdən sonra dedi ki, şübhələnməyin əsaslıdır. Miskin Bürcü ilə Müsəmmə Miskin eyni adam deyil. Müsəmmə Miskin Miskin Abdalın nəslindəndir. 19-cu yüzilin birinci yarısında Gədəbəy rayonunun Böyük Qaramurad kəndində yaşayıb, sonra İrana köçüb.

Müsəmmə Miskinin “Qal indi” və “Arzular” şeirlərini 1970-ci ilin sentyabrında Gədəbəy rayonundakı “Tərəqqi” qəzetində nəşr etdirmişəm. Sonra yeni materiallar tapmadığımdan o mövzuya bir daha qayıtmadım. Rayon qəzeti geniş yayılmadığından aşıq yaradıcılığını araşdıranlar da həmin şeirlərə diqqət yetirmədilər.

Sədnik Paşayevə təşəkkürümü bildirdim. “Tərəqqi” qəzetini tapıb oxudum. 19-cü yüzilin birinci yarısında yaşamış bir aşığın şeirlərində rus dilində sözlər işlətməsi mənə inandırıcı görünmədi. Bu şeir sonrakı illərdə, yəni rus dili Azərbaycanda yayılandan sonra deyilmiş şeirdir.

40 il Xəstə Hasan axtarışında

Aşıq İslamın söhbətindən sonra 40 il Xəstə Hasanın sorağında oldum. Gah Türkiyəyə İslam Ərdənərə məktublar yazdım, gah da Xəstə Hasanın şeirlərini bilən insanları, onun nəslindən olanları axtardım. Neçə-neçə aşıqla görüşdüm. Onlardan Xəstə Hasan haqqında bilgi əldə etməyə, şeirlərini toplamağa çalışdım. Tələbə yoldaşım Osman Əhmədoğlunun köməyi ilə Aşıq Hüseyin Saraclı ilə görüşdük.

Aşıq Hüseyin Saraclı dedi ki, Xəstə Hasanın şeirlərini bilsə-bilsə Ağbabanın Elləroyuğu kəndindən (Ermənistan SSR Amasya rayonundakı Ellər kəndi) olan Aşıq İsgəndər bilər. Onu da tapmaq çətindir. İlin çoxunu Qazaxıstanda olur. Oraya sürgün olunmuş Azərbaycan və Axısqa türklərinin məclislərini aparır.

Soraq ha soraq, Xəstə Hasanın nəsli ilə yaxından tanış olan, şeirlərini və haqqında yaradılmış dastanları gözəl bilən Aşıq İsgəndər Ağbabalını (Gülməmmədovu) tapdım. Nəticədə anladım ki, “Aşıq Ələsgər“ kitabının izahlar bölümündə verilən və kitabın sonrakı, təkmilləşdirilmiş nəşrlərində təkrarlanan yanlışdır. “Aşıq Ələsgər” kitabına daxil edilən şeir Misgin Bürcünün deyil, Müsəmmə Misginindir. Hər iki addakı Misgin sözü araşdırıcılarımızı da, aşıqlarımızı da, oxucularımızı da çaşdırıb.

Türkiyədə, Gürcüstanda, Azərbaycanda çap olunan kitabları, qəzet və jurnalları oxudum. Topladığım şeirlər Xəstə Hasanın ustad bir sənətkar olduğunu, ədəbi oğurluğa ehtiyacı olmadığını göstərirdi. Əldə etdiyim şeirlər, məktublar və yazılar əsasında bir kitab, 5–6 məqalə yazdım, bir neçə məruzə hazırlayıb elmi konfranslarda oxudum, mətnlərini çap etdirdim. Amma içimdəki Xəstə Hasanın nəslindən olanları görmək, onlardan bilgi toplamaq istəyi sönmürdü.

2007-ci il mayın 16-20-də Almatıdakı Abay adına Pedaqoji Universitetdə “Birinci Uluslararası Ortaq Dəyərlər Simpoziumu” keçirilirdi. Simpoziumun təşkilatçısı balıkəsirli, Azərbaycan mühacirətinin Türkiyədəki ən gözəl araşdırıcılarından olan, dosent Sabahettin Şimşir idi. Onun sayəsində mən Almatıya getdim və simpoziumda “Ahıskalı Hasta Hasanın şeirləri Kazakıstanda” mövzusunda məruzə etdim. Simpoziumda Azərbaycandan tək mən deyildim. Bakı Dövlət Universitetinin professoru Vaqif Sultanlı da vardı.

Naxçıvandan tanıdığım, milli azadlıq hərəkatı fəallarından olan və hal-hazırda Qazaxıstanın Almatı şəhərində yaşayan Elçin Abbaslı mənim Xəstə Hasan haqqında yazdıqlarımdan və onun nəslindən olanları görmək istəyimdən xəbərdar idi.

Elçin bəy Talqara nə vaxt getmək istədiyimizlə maraqlandı. Biz də simpozium proqramını gözdən keçirdik. Toplantı iştirakçıları ilə birlikdə Almatı yaxınlığındakı qızıl geyimli döyüşçü-şahzadənin kurqanını ziyarətdən sonra Talqara getmək istədiyimizi Elçin bəyə bildirdik.

Şəkildə: soldan Vaqif Sultanlı, Əli Şamil, Fatma Açıq və Birsel Karakoç Qızıl geyimli döyüşçü-şahzadə kurqanının yanında.

Səhəri gün Elçin bəy qaldığımız hotelə gəldi. Gülə-gülə dedi: “Maşın kirələmişəm. Qapıda sizi gözləyir. Nə vaxt istəsəniz, Talqara gedə bilərsiniz. Mənim bu gün işim çox olduğundan sizə yoldaşlıq edə bilməyəcəm. Sizin könlünüz xoş olsun deyə uyğur sürücünün maşınını kirələdim.”

Bakı Dövlət Universitetinin professoru Vaqif Sultanlı ilə birlikdə qəlyanaltı edib Talqara doğru yola çıxdıq. Maşın təzə, yollar rahat, uyğur sürücü də şirindil. Üstəgəl Vaqif bəy kimi zarafatcıl, ikibaşlı danışmağı sevən bir yol yoldaşın ola. Harada ciddi danışdığını, harada zarafat etdiyini müəyyənləşdirənə kimi baxırsan ki, iş-işdən keçib. Avam vəziyyətində qalıbsan.

Almatıdan günçıxana doğru gedirik. Sağımızda əl uzatsan çatar kimi görünən, başı qarlı Almalıq dağları görünür. Yolun sağı və solu taxıl zəmisi olsa da, görünən yeni açmış qıpqırmızı lalələrdir. Yol kənarında və aralıda seyrək ağaclar görünür. Necə deyərlər, könül açan bir mənzərə.

Vaqif Sultanlı ciddi tərzdə Mir Cəfər Bağırovu yamanladı: “Azərbaycan türklərinin sürgün edilməsinin qarşısını almasaydı, biz də Kırımlılar, Axısqalılar kimi bu gözəl yerlərə köçürülərdik. Bax, cənnət kimi yerlərdir. Lalələr də necə gözəl açıb. Hava da sərin. Almalıq dağının zirvələri də elə bil ağ örpəyə bürünüb. Oradan necə sərin meh əsir.

Kürdəmirdə olsaydıq, tər dabanımızdan axardı. Bağırov sürgün edilməmizə əngəl olmasaydı, canımız şoranlıqdan qurtarmış olardı. Özümüz də, övladlarımız da belə cənnət kimi yerlərdə yaşayardıq”.

Öncə elə bildim Vaqif Sultanlı Mir Cəfər Bağırovu repressiya illərinə görə yamanlayır. Cümləsinin sonunu eşidəndə gülmək məni tutdu. Kürdəmirdə doğulub, boya-başa çatan Vaqif müəllim gözünü açandan o qədər şoran çöllər görüb ki, indi başı qarlı dağları, yamyaşıl çölləri, məhsuldar tarlaları görəndə zarafatından qalmadı.

Almatıdan Talqara gedən yolun kənarında Axısqa türkləri yetişdirdikləri çiyələyi, tərəvəzi satır. O kənddə ki çiyələk, tərəvəz satılmır, demək, onlar qazax kəndləridir. Qazaxlar oturaq həyata keçsələr də, hələ də heyvandarlıqdan ayrıla, meyvə, tərəvəz yetişdirib satmağa alışa bilmirlər. Harada heyvan kəsilib, asılıbsa, ət satılırsa, demək, o kəndlərdə qazaxlar yaşayır.

Təxminən saat yarıma Talqara çatdıq. Murtaza Tursunovun ünvanı məndə vardı. Qazaxıstanda da Sovetlərlə bağlı bir çox küçə, meydan, şəhər adları dəyişdirildiyindən köhnə ünvanı tapa bilmədik. Üz tutduq məscidə. Milliyyətcə qazax olan məscid imamı ilə görüşdük. Azərbaycandan gəldiyimizi eşidəndə gənc imamın üzü güldü. Ona özümüzlə apardığımız “Qurani-Kərim” kitabını, təsbeh, canamaz bağışladıq. Məscidin imamı da bizə mehribanlıq göstərdi və Murtaza Tursunovu yaxından tanıdığını söylədi. Beləcə onun göstərdiyi istiqamətə gedib axtardığımız evi tapdıq.

Aşıq İsgəndərin vasitəsilə tanış olub, məktublaşdığım Murtaza Tursunovla görüşdük. Gəncliyində əkin-biçin işləri ilə məşğul olmaqla yanaşı aşıqlıq da edən Murtaza ixtiyarlaşdıqdan sonra mollalığa başlamışdı. Gəlişimizə çox sevindi. Azərbaycanın durumu ilə maraqlandı. Tanıdığı adamları xəbər aldı. O, evdəki cavanları kimlərisə çağırmağa göndərdi.

Murtaza 2006-cı ildə Almatıda “Axıska xalqının şair və dastanları” adlı kitab nəşr etdirib. Kitaba Xəstə Hasan haqqında bildiyi şeirləri və dastanları daxıl edib. Belə bir xeyirxah işə görə ona təşəkkürümüzü bildirdik. O, kitaba “Məndən yadigar olsun Ali Şamila. Özünə yadigar olsun 2007. ildə bizə qonax oldu və bu mənim kitabımı yadigar verdim. Yazan Mürtəza Bəndər oğlu Namazovdu. Yadigar. Levisli” yazıb mənə verib. Kitabın üstündə də “Mürtəza Levisli (Namazov)” yazılmışdı.

Kəndin adı Lebis, Lepis kimi də yazılır. Rəsmi sənədlərdə əsasən Lepis yazılsa da, axısqalıların əksəriyyəti Levis deyir.

Ondan adının Murtaza deyil Mürtəzə, soyadının Tursunov deyil Namazov yazılması ilə maraqlandım. Onları belə izah etdi: “Bizim levislilər Murtaza demir, Mürtəza deyir. Mən də adımı onlar dediyi kimi yazıram. O ki qaldı familiyamın Tursunov deyil, Namazov yazmamın səbəbi: biri ata babalarımın, o biri isə ana babalarımın adıdır. Sənədlərdə də gah Tursunov yazıblar, gah Namazov.”

Biz söhbət edərkən yaşı 50-ni keçmiş, orta boylu bir kişi də gəldi. Başındakı araqçından axısqalı olduğunu bildik. Ev sahibindən heç nə xəbər almadan bizimlə mehribanlıqla görüşdü və söhbətə qoşuldu. Anladıq ki, Murtazanın çağırtdırdığı adamlardandır və ona bizim gəlişimiz haqqında xəbər vetiblər.

Mən söhbətimizin əsas mövzusu Xəstə Hasan olmasını istəyirdim. Lakin hər şey mənim istədiyim kimi getmirdi. Söhbətin mövzusu tez-tez dəyişirdi. Qazaxıstana gələrkən yolda başlarına gələnləri, sürgün yerində ilk günlərdə, sonralar çəkdikləri ağrı-acıları xatırlayıb ağlayır, bizi də kövrəldirdilər. Ailələrini dolandırmaq üçün kiçik yaşlarından işləməyə başlayan, oxumağa vaxt və imkan tapmayan bu insanları vətən sevgisi şair edib. Düşündüklərini, hiss və həyəcanlarını şeirlə deməyə çalışıblar.

Axısqalıların Şair Mamoş kimi tanıdığı həmsöhbətimiz yazdıqlarını bir yerə toplayaraq 2006-cı ildə Şimkent (Çimkənd) şəhərində çap etdirib. “Yaranan təbiətə vurğunam” adlandırdığı kitabına “Ali Şamil müəllimə mən Mamoşdan hədiyyələr olsun. Oxuyun, kanayaxlar yaradın, onda biz də sizlərə, çox razı olarıx. İmzalıyan Şair Mamoş. 20.05.2007 il” yazaraq mənə bağışladı.

Murtaza Tursunovun göndərdiyi ikinci adam geri qayıdıb Günəş Oruc qızının evdə olmadığını dedi. Söhbətdən öyrəndik ki, Günəş Talqarda polis idarəsində işləyib. Xəstə Hasanın şeirlərini və haqqında söylənən rəvayətləri də makinada o yazıb. Mutaza ilə Günəşin atası Oruc yaxın qohumdurlar.

Murtazanın göndərdiyi o biri çağırışçı da geri qayıtdı. Utana-utana dedi ki, Söyünə Azərbaycandan gələnlər olduğunu, Xəstə Hasanın şeirlərini Bakıda çap etdirmək istədiklərini dedim. O, gəlmədi. Dedi ki, Xəstə Hasan haqqında özüm kitab yazıram.

Çay içə-içə 4–5 saatdan çox söhbət etdik. Söhbətimiz, bəlkə də, uzanacaqdı. Vaqif bəy nahar hazırlığı gördüklərini hiss edib kasıb ailəni xərcə salmamaq üçün ayağa qalxdı.

Sağollaşıb ayrılarkən Murtaza Tursunovdan Xəstə Hasanın makinada yazılmış şeirlərinin surətini istədim. Etiraz etmədi, amma makina yazıları çox qarışıq olduğundan onları seçməyə, qaydaya salmağa azı bir saat vaxt lazım idi.

Vaqif Sultanlı zirək tərpənərək dedi: “Siz yazılanları əzbər bilirsiniz. Kitab hazırlamaq çox ağır işdir. Sizin də bu işin öhdəsindən gəlməyə nə gücünüz var, nə də maddi imkanınız.. Bunları verin əziyyətini Əli bəy çəksin. O, sizin xidmətinizi danmaz. Kitabı hazırlayarkən materialların hansını sizdən aldığını mütləq yazar. Sonra da bunları verər arxivə. Gələcək araşdırıcılar da arxivdən alıb istifadə edər, sizə dua oxuyar. Burada qalsa, itib-batacaq. Oğul-uşağınızdan da eləsi yoxdur ki, bunları bir yerə toplayıb çap etdirə.”

Vaqif Sultanlının söhbəti Murtaza Tursunovu yumşaltı. Əlyazmaları özündə saxlayıb makina yazılarını mənə verdi. Vaqif müəllim olmasaydı, mən materialların bir hissəsini almayacaqdım. Bakıya gələndən sonra isə içimdə belə bir şübhə qalacaqdı: “Bəlkə, Murtazada qalan yazıların içərisində Xəstə Hasanın başqa şeirləri vardı?!”

Vaqif Sultanlının hünərilə Murtaza Tursunovdan aldığım yazıları və lentləri əməkdaşı olduğum AMEA Folklor İnstitutunun arxivində qeydiyyatdan keçirdim və Xəstə Hasan mövzusunu iş planıma daxil etdirdim.