Текст книги "Dağlar arxasında üç dost"

– Xeyr əşi, buralıyam.

Çıraq dayı uduzmağa başladığı üçün dilxor olmuşdu. Səlimə daha bir söz soruşmayıb səhifəni çevirdi. Və o biri vərəqlərdən birində gənc bir qız portretinə rast gəldi. Saçlarını son dəblə düzəltmiş, əynində boynu və qolları açıq qısa don olan gözəl bir qız şəkildən ona baxaraq gülümsəyirdi. Onun baxışlarında, bir qədər ətli qəşəng dodaqlarının duruşunda yalnız gözəlliklə izah edilə bilməyən qəribə bir cazibədarlıq var idi. Sanki onun gözəl gülüşündə rəhmsiz, qəddar bir ehtiras gizlənmişdi. Sanki o öz əsiri olan kimə isə sitəm etməkdən zövq alaraq gülümsəyirdi.

Səlimə gözlərini qaldırdığı zaman Şahların da gözucu bu şəklə baxdığını gördü.

Bu zaman əlində podnos içəri girən Zinyət bacı şəklə işarə ilə Səlimədən soruşdu:

– Necə qızdır?

– Çox gözəl qızdır, – deyə Səlimə yavaş səslə cavab verdi, – yoxsa sizinkidir?

– Özüdür ki, var. Tibb institutunun dördüncü kursunda oxuyur.

– Gözəl qızdır, – deyə Səlimə təkrar edərək, Şahlara baxdı. (O, oğlanın bir qulağının onlarda olduğunu hiss etmişdi.) Sonra, daha alboma baxmaq istəməyib örtdü. Zinyət bacı boşalmış stəkanları götürüb getdi.

Çıraq dayı istədiyini ata bilmədiyi üçün hey dodaqaltı deyinib zəri danlayırdı.

– Ay zəhrimara qalasan. Bunun ki, tərsliyi tutdu, üzünü görmə.

Sonra birdən qoşa şeş atmış Şahlara hirslənərək: – Zəri cütləmə, – dedi, – adam oğlusan.

– Əşi, canın üçün mən zər cütləmək-zad bilmərəm.

– Cütləyirsən.

Axıra Çıraq dayının iki, Şahların isə dörd daşı qalmışdı.

– Əgər mənə cüt verməsə, bu oyun sənindir, – deyə Şahlar zəri atmaq istərkən kişi onun əlini qamarladı:

– Qarışdır zərləri!

Oğlan gülüb zərləri əlində xeyli silkələdikdən sonra:

– Çıraq dayı, bu da bir cüt! – deyib atdı və doğrudan da qoşa çahar düşdü. Oğlan yekxanada olan daşların dördünü də çıxaraq: – Tas tamam! – dedi.

Bu cüt o qədər gözlənilməz oldu ki, Çıraq dayı bir neçə saniyə heç bir söz deməyib, gah Səliməyə, gah da oğlana baxdı. Sonra nərdi örtərək acıqlı halda o biri otağa sarı qışqırdı:

– Zinyət, bir şey verəcəksən yeyək, ya yox?!

Şahlar ciddi ifadə ilə soruşdu:

– Əşi, deyirsən bu nərdi harada öyrənmisən?

– Görürsən, dili açıldı… – deyə Çıraq dayı qıza baxaraq gülümsədi.

Zinyət bacı əlində boşqab filan gülə-gülə içəri girərək: – Yəqin ki, kişi uduzub, – dedi.

– Kişi neyləsin… Zalım oğlunun zəri verir ki… Uşaq-muşağa uduzanda, əlbəttə, dilxor olarsan.

– Əşi, – deyə Zinyət bacı boşqabları düzdü. – Sən heylə şeylərlə Şahları pərt eləyə bilməzsən.

Sonra Zinyət bacı iri çini nimçədə plov gətirdi. Süfrəyə qışa saxlanmış üzüm, heyva, armud qoydu. Dördü də birlikdə nahar etməyə başladılar.

Qızın zərifliyi, gözəlliyi, sadə və üsullu hərəkətləri Zinyət bacının xoşuna gəlirdi. O, toyuğun yaxşı yerlərini Səlimənin qabağına qoyur. «Sən allah, əməlli ye!» deyirdi. Çıraq dayı yaşca xeyli böyük olmasına baxmayaraq arvadının «ərkini əzdirmirdi». Özünü bütün imtiyazlara malik bir kişi kimi aparırdı və görünür, Zinyət bacı da bunu tamamilə təbii bir hal hesab edirdi. Onun ara-sıra ərinin üzərində dayanan baxışlarında həqiqi kişilik ləyaqətinə qarşı dərin bir hörmət hiss olunurdu. Elə bil ki, ərindən qırx yaş kiçik olması heç onun ağlına da gəlmirdi. Bu hal qızın nəzərində Çıraq dayının hörmətini xeyli artırırdı. Bu yerlərin meşələrində qocaman palıd ağaclarına tez-tez rast gəlmək olar. Yarpaqları zümrüd kimi parıldayan cavan ağaclar arasında bu qoca palıdlar öz əzəmət və qüdrəti ilə qəlbimizdə məğrur duyğular oyadır.

– Qızınız tibb institutunun hansı şöbəsində oxuyur? – deyə Səlimə Zinyət bacıdan soruşdu.

– Can həkimi olacaq, – deyə arvad həvəslə cavab verdi. – Yayda, allah qoysa, gələr, dost olarsınız.

Səlimə, qızın haqqında danışıldıqda Şahların üzünün dərhal ciddi bir ifadə aldığını hiss edərək, təkrar soruşdu:

– Adı nədir?

– Güləbətindir.

– Nə qəşəng adı var…

– Anamın adıdır, – deyə Çıraq dayı cavab verdi. – Oğlumuz da odur, qızımız da.

– Allah saxlasın, – deyə Səlimə uşaqlıqda atasından başqalarının övladı haqqında eşitdiyi bu sözləri qeyri-iradi təkrar etdi.

…Çıraq dayıgildən çıxandan sonra onlar yolda şofer Soltanla Kərişə rast gəldilər. Şahlar ayaq saxlayaraq:

– Soltan, – dedi, – ikiniz də maşınlarınızın ora-burasını əməlli yoxlayın. Ehtiyat benzin götürün, birisigün Ermənistana aşacağıq.

– Qağa, sən özün də gedəsi oldun? – deyə şofer Kəriş soruşdu.

– Bayaq idarədə eşitmədin? – deyə Şahlar sərt cavab verdi.

– Dedim bəlkə fikrini dəyişmisən. Sədr adamsan.

Soltan xəfifcə gülümsədi. Şahlar özündən çıxdı.

– Sən ölməyəsən, yüzü yüz söz deyə bu gədə düzələsi deyil.

– O ki pis bir söz demir… – deyə Səlimə, cavan şoferin qəsdən özünü tox tutmasına və bu zaman üzünün necə məzəli bir şəkil aldığına baxaraq bilaixtiyar gülümsədi.

– Axı siz bilmirsiniz, – deyə Şahlar cavab verdi. – Dolayır, haramzadanın biridir.

– Ə, mən ölüm heylə demə, qağa, anam səndən inciyər.

…Onlar bir qədər aralandıqdan sonra qız dedi:

– Siz gedin evə, mən tövlələrə bir də baş çəkmək istəyirəm.

– Nəyə görə?

– Heç, elə-belə. Bilmək istəyirəm görüm gecə mal-qaranı necə rahatlayırlar.

– Nə olar, gedək.

– Mən tək gedərəm.

– Yox. Birlikdə gedəcəyik.

Həmişə bu oğlanın ifadəsində, hərəkətlərində duyulan amiranəlik qıza çox qəribə təsir edirdi. Elə bil ki, o, cəmi bir-iki gündən bəri tanıdığı və yaşca özündən kiçik olan bu oğlanın hökmü altına düşmüşdü. Bu hiss bəlkə də oğlanın, həmin bu ucaboy, enlikürək, qüvvətli oğlanın onu ölümdən qurtarmış olması ilə əlaqədar idi…

İndi bu alatoran axşam qaranlığında, dağlarla əhatə olunmuş qarlı vadinin fonunda oğlan ona daha da qədd-qamətli, daha da yaraşıqlı görünürdü. Onlar yeridikcə ayaqlarının altında kövrək qarın yumşaq xışıltısı eşidilirdi. Qız srağagünkü o dəhşətli gecəni xatırladı. Yəqin ki, o gecə, o qorxulu anlar bir də heç bir zaman nə özünün, nə də bu oğlanın həyatında təkrar olunmayacaq. O da milyonlarla fövqəladə, gözəl hadisələr kimi çıxıb getdi. Əbədiyyətə qarışdı. Bir-birinə yenicə rast gəlmiş iki insanın həyatını təhdid eləyən o tufandan, o vəhşi təhlükədən, oğlanın, boz ürgənin o qəhrəmanlıqlarından çox az adama məlum olan quru bir xatirə qaldı. Kim bilir, dünya bina olunandan bəri nə qədər belə əziz, qiymətli xatirələr olub, unudulub və nəhayətdə itib gedib. Amma Çıraq dayının qızı əgər şəkildəki kimidirsə çox gözəldir. Qəribədir… Çıraq dayının qızı da ata-anasının bircəsidir. Şahlar da, mən də… Çıraq dayının da, Zinyət bacının da Şahlardan xoşu gəlir… Onlar öz duyğularını büruzə verməkdə xəsis olsalar da, bunu açıq hiss edirsən…

– Siz birigün yəqin gedirsiniz? – deyə o, birdən anlaşılmaz bir gümrahlıqla oğlandan soruşdu.

– Yəqin. Necə bəyəm?

– Mən də sizinlə gedəcəyəm.

– Yox, yox! – deyə oğlan tələsik cavab verdi.

– Nə üçün yox? – deyə qız gülümsədi, – yoxsa qorxursunuz yenə donum!

– Axı, siz nəyə gedəcəksiniz? Buna ehtiyac yoxdur.

Qız birdən-birə ruhdan düşdü. Doğrudan da onun getməyinə nə ehtiyac var?

Yeni zootexnik Şahlarla birlikdə tövlələrə təkrar baş çəkib, gecə hər bir heyvana nə qədər yem verildiyini yoxladı. Sağılan malların ot payını bir qədər artırmaq, pəncərələrin balaca gözlərini bir saat açıq qoymaq barədə əmr verdi. Baxıcılar bu sonuncu tapşırığı çox könülsüz qəbul etdilər. Sevdimalı kişi üzünü o yana tutub nə isə mızıldadı. Yaşlı bir kişi isə gülümsəyib:

– Ay zootexnik, – dedi, – Heyvanın gərək qarnı tox olsun. Yoxsa quru havadan nə çıxar…

– Təzə hava, yeməklə yarıdır, əmi.

– Nə deyirik… Ancaq onu bilirəm ki, təzə qoyun ətinin bozartması yaxşı şeydir.

– Əlbəttə, – deyə qız cavab verdi, – özü də tər buğda yuxası ilə.

– Ay sağ ol. Deyir, bir dəfə yay vaxtı arandan Şuşa qalasına yaylağa gəlmiş iki kişi Cıdır düzünə seyrə çıxıbmışlar. Bir az gəzəndən sonra kişilərdən biri deyir ki, tay bəsdir gəzdik, gedək. O biri deyir dayan bir az da hava udaq. Əvvəlki cavab verir ki, yox, qardaş, mən burada hava udana qədər uşaqlar evdə dolmanı udarlar, qalaram ac. İndi, bacıqızı, onun sözü olmasın, «əvvəl təam sonra kəlam». Sizdən əziz olmasın, bizim də bir gədəmiz var. Bakıda incinarlıq oxuyur. Evə gələn kimi görəcəksən qapı-pəncərəni açıb qoydu taybatay. Deyir, hava lazımdır. Deyirəm, a bala, şəhərdən gəlmisən, ye, iç. Yoxsa elə hava hər yanda var, dayna. Torpağı sanı yaşayasınız, mənim rəhmətlik atam ömründə belə sözlər eşitməmişdi, amma vəfat eləyəndə yüz otuzu addamışdı.

– Nə iş görürdü?

– Heç nə. Çoban babaydı. Peşəsi e dağlarda qoyun otarmaq idi.

– Demək, həmişə təmiz havada imiş.

– Bacıqızı, yəni havanın da təmizi-natəmizi olur? – deyə Sevdimalı kişi soruşdu. Balaca elektrik lampası ilə zəifcə işıqlanmış tövlənin aşağı tərəfində dayanıb qulaq asan səhərki iki cavan oğlan yenə də pıqqıldayıb güldülər.

– Əşi, əmi, – deyə Şahlar izah elədi. – Bax, misal üçün sən nəfəs çəkəndə oksigen alıb, karbon qazını buraxırsan.

– Neyləyirəm? Qaz buraxıram? – deyə kişi təəccüblə soruşdu.

Cavan maldarlar uğunub getdilər.

– Adam uşağısınız! – deyə Şahlar onlara təpindi. – Avam adamları başa salmaqdansa durub hırıldayırsınız…

– Deməli, avam bizik? – deyə Sevdimalı kişi davakar lümə xoruz kimi altdan-yuxarı ona baxdı. – Sən get, anan Gülnisəni başa sal. O, qaz buraxır, mən yox!

Cavan maldarlar pıqqıldayıb bayıra qaçdılar. Şahlar qıpqırmızı olub:

– Əşi, əmi, – dedi, – yekə adamsan, burada qız xeylağı durub. Əməlli danışa bilmirsən?!

– Sən özün əməlli danış.

Səlimə sakit təbəssümlə:

– Sevdimalı dayı, – dedi, – siz nahaq yerə hirslənirsiniz. Hava bir neçə qazdan ibarətdir. O cümlədən biri də oksigendir. Biz nəfəs alanda hava gedib dolur ciyərimizə. Orada həmin oksigen qanla birləşir, bunun nəticəsində karbon qazı əmələ gəlir ki, biz nəfəs verəndə çıxır bayıra. Karbon qazı zəhərlidir. Ona görə də biz, ya da heyvanlar örtülü yerdə çox qalanda oranın havası zəhərlənir. Bunun üçün də gərək vaxtlı-vaxtında qapı-pəncərəni açasan ki, hava təzələnə.

– Əşi, vallah düz deyir, – atası yüz otuz ildən artıq yaşayan kişi təsdiq etdi, – elə biri mən özüm, otaqda çox oturanda görürəm başım ağrıyır.

– Yaxşı, Alıhüseyn, bundan sonra sən də gündə üç dəfə pəncərəni açıq qoyarsan. Arvad soruşanda ki, kişi, bu nədi, bizi niyə soyuqdan qırırsan, deyərsən, hava alıb, qaz buraxırıq. Mənim dərs öyrənmək vaxtım keçib.

– Ancaq, – deyə Səlimə yenə də Sevdimalı kişiyə müraciət etdi, – tövlələrin pəncərələrini mən deyən kimi gündə üç dəfə açmaq lazımdır.

Qızın səsindəki qətiyyət kişiyə qəribə göründü. – Nə olar, – dedi, – açıq qoyarıq qaz çıxsın.

– Deyəsən, daş qayaya rast gəlib, – deyə atası yüz otuzu keçmiş kişi bərkdən güldü. – Sevdimalı, təslim ol.

– Keçmişdə nə saatla tövlə pəncərəsi açırdılar, nə də qarğıdalı şorabası qoyurdular. Amma heyvan indikindən də gümrah olurdu, – deyə Sevdimalı gileyləndi.

– Çünki – deyə Şahlar cavab verdi – indi yaxşı baxmırsınız. Öz malınız kimi can yandırmırsınız.

– Sən sədr olmusan, düzəldərsən.

– Sizlə birlikdə düzəldəcəyik! – deyə Səlimə gülümsədi. – Mal-qaranın sahibi sizsiniz!

…Şahlarla qız tövlədən çıxanda Qartallı Dərənin evlərindən zəif işıqlar gəlirdi. Alatoranlıqda qarlı dağlar heybətli bir sükut içindəydi. Bir an qıza elə gəldi ki, o bütün insanlardan ayrılaraq tamamilə yad, biganə bir yerə düşmüşdür. Elə bil ki, Azərbaycanın ən uzaq, ən uca dağları arasındakı bu qarlı vadidə indi onun qanını donduran sərt və soyuq sükutdan başqa heç nə yoxdur.

– Səhər siz deyirdiniz ki, əminizlə pis danışırsan… İndi görürsünüzmü?..

Oğlanın səsi qıza fövqəladə dərəcədə doğma, yaxın və əziz göründü. Və Səlimə heç bir tərəddüd göstərmədən onun qoluna girdi. Oğlan qaranlıqda təəccüblə yanakı ona baxdı. Qız bu ani baxışı hiss etməyərək, zarafatyana bir ifadə ilə:

– Təqsir sizdədir, – dedi.

– Nə üçün?

– Çünki indiyə qədər əminizə təsir eləyə bilməmisiniz.

– Siz də qəribə söz deyirsiniz… Heç bu boyda Sovet hökuməti ona təsir eləyə bilməyib.

Bir qədər susduqdan sonra əlavə elədi: – Ayrı yerlərə ağlınız getməsin. Bu Qartallı Dərə dünyanın qurtaracağıdır. Burada elə adam var ki, hələ indiyə qədər şəhər üzü görməyib.

– Sizin əminiz həqiqəti anlasa, yəqin ki, belə etməz.

– Əmim kimiləri həqiqəti anlamır, ona görə də bütün güc düşür anlayanların boynuna, bu nə vaxtacan belə olacaq?

– Nə etməli, – deyə qız dərindən nəfəs aldı. – Böyük işlər həmişə böyük də fədakarlıqlar tələb etmişdir.

Bu zaman arxadan at ayağının səsi eşidildi. Sonra qaranlıqdan bir atlı çıxaraq onlara salam verib keçdi.

– Əşi, Dərgah əmi! – deyə Şahlar arxadan səsləndi. – Bəs sən bir günlüyə icazə almışdın… Üç gündür haradasan?

– Kefsizləyib qonaq evində qalmışdım… – deyə kişi geri çevrilmədən cavab verdi.

– Görürsünüz? Bir günü üç gün eləməyi bəs deyil, hələ bir yalan da danışır…

Qız soruşdu:

– O hara getmişdi ki?

– Hara gedəcək… Rayon mərkəzinə… Soğan satmağa.

– Arteldən gündəliyinə düşən pul onu təmin eləsə yəqin bu soyuqda, qiyamətdə qarlı dağları aşıb soğan satmağa getməzdi.

Oğlan hövsələdən çıxdı:

– Axı, gərək o da kömək eləsin, canını işə versin ki, gündəliyinə bir şey düşsün. Yoxsa deyirsən, misal üçün, ay Dərgah kişi, niyə bir ildə bu qədər az əmək günü almısan? Cavab verir ki, əmək günüm azdır, az da götürəcəyəm. Sənə nə dəxli var, mən yavan çörək yeyəcəyəm.

– Əgər artelin gəliri çox olsa, əmək gününə çox şey düşsə, elə deməz.

Oğlan daha da hirslənərək ürəyində deyindi: «Vicdansızın biridirlər, vəssalam! Heylələri ilə pişiyim-pişiyim eləmək olmaz. Bu qız da qəribə söz danışır… Deməli, mən səhərdən axşamacan əlləşim, gəliri artırım Dərgah kişi də gəlib hazırına nail olsun… Yox, aşna, biz o məcnunlardan deyilik».

Gülnisə dəhlizdə dayanıb onlara baxırdı.

– Səhərdən haradasınız, ay bala…

– Əşi, rəhmətliyin qızı, – deyə Şahlar acığını arvadın üstünə tökdü, – harada olacağıq, – işdə… gücdə…

– Acından ölmədiniz?

– Yemişik, – deyə oğlan qızın ardınca dəhlizə çıxdı.

– Harada?

– Çıraq dayı qonaq aparmışdı.

– Hə, – deyə arvad məmnun halda dilləndi.

Onlar ayaqlarının qarını çırpıb içəri girdilər.

– Bəs dədəm haradadır? – oğlan gödəkcəsini çıxararaq soruşdu.

– Aşağı, quyunun üstünə endi.

(Bu «aşağı» ilə Qartallı Dərənin arası yüz kilometrdən çox idi.)

– Boz ürgəni mindi? – oğlan tələsik soruşdu.

– Yox. Dedi, enib Sarı yataqda maşından-zaddan bir şey tapıb gedərəm.

Otaq təmiz və isti idi. Gurhagur yanan sobanın qabağında ağ samovar nəşə ilə dızıldayırdı. Qız ayaqqabısını çıxarıb, əlvan döşəkcənin üstündə oturdu. Çırthaçırt yanan meşə odunlarının ətri, istisi ona xoş bir rahatlıq gətirdi. O, kətil çəkib sobanın o biri tərəfində oturan oğlana baxıb gülümsədi və bu, Gülnisə bacının nəzərindən qaçmadı. Arvad samovarın böyründə çömbələrək, hərəsinin qabağına bir stəkan çay süzüb qoydu.

– Zinyət nə bişirmişdi?

Şahlar dinmədi.

– Plov, – deyə Səlimə cavab verdi.

– Qabiliyyətinə söz yoxdur. Ev-eşiyi də… maşallah, top vursan dağılmaz. Kişi həmişə böyük qulluqlarda olub. Özlərinin də gözlərinin ağı-qarası bircə qızları var. Deyirsən bəs maraldır.

– Şəklini gördüm. Çox gözəldir, – deyə Səlimə qeyri-iradi olaraq oğlana ani bir nəzər saldı.

– Özünün də on səkkizcə yaşı var…

– Sən də… – deyə oğlan anasına etiraz etdi. – İnstitutun dördüncü kursunda oxuyur, on səkkiz yaşı var?

– Yəni gözümüzün qabağında böyüməyib…

Səlimə qalxıb radioya yaxınlaşaraq soruşdu:

– İcazə olar?

– Bıy, o nə sözdür, – arvad cavab verdi. – Bura öz evindir. Bir şey lazım oldu, bizdən soruşma.

Səlimə radionu açdı. Ştrausun valslarını verirdilər. Qız bu musiqinin Gülnisə xalaya və ya oğlana xoş gəlib-gəlməyəcəyi barədə düşünməyərək, radiocihazının böyründə divara söykənərək qulaq asırdı. Keçən dəfə yaş barəsində söhbət düşəndə olduğu kimi bu axşam da o öz həyatı barədə düşünürdü. O, bu axşam da illərin necə tez, necə hiss olunmadan keçib getdiyini qüssə ilə xatırlayaraq düşünürdü. Bir neçə qısa sevgi macərası, qız yoldaşları ilə bəzən fərəhli, bəzən kədərli keçirdiyi günlər. Sonra iki ildən bəri uzaq kəndlərdə gördüyü bəzən müvəffəqiyyətli, bəzən müvəffəqiyyətsiz işlər… Sanki valsın ahənginə, ritminə uyğun olaraq xəyalının lap uzaq üfüqlərindən keçib gedirdi. Bütün bunlardan, alnındakı incə qırışlardan başqa gözə görünəcək heç bir iz qalmamışdı. İndi onun iyirmi beş yaşı var idi… Gülnisə xala isə Güləbətinin yaşını daha da kiçildirdi və qızın on səkkizdə olduğunu mühüm bir cəhət kimi qeyd edirdi… Halbuki, o, Səlimə bu qızdan dörd-beş yaş böyükdür… Lakin o bu illərdən nə istəyirdi? Ev-eşik… Ər… oğul-uşaqmı? Yox. Bunun üçün hələ vaxt var idi… Bir də, izsiz keçən illərin təqsirini bunların olmamasında görməyə bir əsas var idimi? Onun anası istədiyi oğlana getdi. Bir-iki il xoşbəxt yaşadılar, (əgər xoşbəxtlik bu idisə), sonra müharibə başlandı. Deyilənə görə çox yaraşıqlı, ağıllı bir oğlan olan atası cəbhədə namusla vuruşaraq həlak oldu. Heç bir iz buraxmadan çıxıb getdi. Bəs anası? Ərindən sonra o da fabrikdə işə girdi. İndi budur, neçə ildir ki, öz adicə vəzifəsini namusla, vicdanla yerinə yetirərək yaşayır. İşləyir. Ömrü sezilmədən, səssiz-səmirsiz keçib gedir. Nə gözəlliyindən bir nişanə qalıb, nə də o ötən günlərdən! Mənmi! Mənmi nişanə qalmışam? – deyə sanki o, qəlbinin dərinliklərindən gələn bir səsə cavab verdi – lakin mənim ona, onun daxilindəki mənə bir dəxlim varmı?

Bütün bunlar onun iyirmi beş illik həyatında ilk dəfə təzahür edib cavabsız qalan, sonu görünməyən suallar idi. Birdən o, indiyə qədər ərə getmədiyinə sevindi. …Axı ərə getmiş olsaydı belə nə edəcəkdi? Bu onun həyatına nə artıracaqdı?

Sonra bu cür düşündüyü üçün özünə gülməyi tutdu. «Doğrudanmı bütün yaşa dolmuş qızlar bu cür düşünürlər?» Lakin indiyə qədər subay qalmasından doğan bu qeyri-adi yüngüllük onu tərk etmədi. Qız, Ştrausa qulaq asdıqca musiqinin ahənginə uyğun olaraq hərəkət etmək, yorulub əldən düşüncəyə qədər rəqs etmək istəyirdi. O eyni zamanda Gülnisə xalanın necə rahat bir şükranlıq hissi ilə stəkan-nəlbəkini yığışdırıb, o biri otağa apardığını seyr edirdi. O, kətilin üstündə əyləşərək başını düşüncəli halda sobanın üzərinə əyən oğlanı da görürdü… Portretdən ona baxaraq anlaşılmaz bir ehtiras, bir cazibə ilə gülümsəyən Güləbətini, onun bir az ətli, qəşəng dodaqlarını da görürdü. O, rəqs etmək… yalnız rəqs etmək istəyirdi. Yorulub əldən düşüncəyə qədər rəqs etmək…

Sonra birdən qız oğlana nə isə xoş, fərəhli bir söz demək üçün özündə şiddətli bir arzu hiss etdi. Lakin bunu tapa bilmədi. Daha sonra o, Qartallı Dərəyə gələndən bəri birinci dəfə olaraq özünün salamat qaldığına, donub ölmədiyinə sevindi.

– Şahlar, – deyə qız oğlandan soruşdu, – kənddə klubunuz varmı?

– Yoxdur, – deyə oğlan başını sobanın üzərindən qaldıraraq ona baxdı. – Bu il işlərimiz yaxşı olsa tikəcəyik.

Bu anda oğlanın gözləri ona dəniz kimi sonsuz göründü. Qız yerindən qeyri-iradi bir hərəkət edərək üzünü çevirib radioya baxdı. Sonra təkrar oğlana sarı dönərək:

– İşlər yaxşı olacaq, – deyə mehribanlıqla gülümsədi, – fikir eləmə.

– O barədə fikirləşmirəm.

– Bəs nə barədə fikirləşirsən.

Oğlan dinmədi, qızın sualı özünə yersiz göründü. Vals qurtardığı üçün o, radionu bağladı. Sanki mahiyyətini dərk eləmədiyi şirin bir aləmdən təkrar əsil həyata qayıdaraq soruşdu:

– Arteldə cins inəklər çox azdır, elə deyilmi?

– Azdır. – Bir qədər susduqdan sonra əlavə elədi, – Bu saat ən mühüm məsələ heyvanı yaza çıxarmaqdır.

Qız gəlib yenə də döşəkcənin üstündə oturaraq altdan-yuxarı oğlana baxıb soruşdu:

– Şahlar (gələndən bəri birinci dəfə olaraq qız ona adı ilə müraciət edirdi), görəsən kənddə mənim üçün boş bir otaq tapılar?

– Niyə burada qalmırsınız? Xoşunuza gəlmir?

– Xoşuma gəlir. Siz olmasaydınız, qalardım.

– Mən neyləyirəm ki? – deyə oğlan təəccüblə soruşdu.

– Kənd yerində subay oğlanla subay qızın bir evdə qalması yaxşı düşməz. Hərçənd mən sizə görə xeyli qocayam…

– Söz-söhbətdən qorxursunuz?

– Qorxmuram.

– Yoxsa nişanlınız var?

– Nişanlım olanda nə olardı ki?

Qızın gözləri güldü.

– Özünüz bilin. Ev tapılar. Dünya qurumayıb ki.

Bu zaman Gülnisə bacı o biri otaqdan gələrək söhbətdən hali olub qızın üzünə baxmadan:

– Niyə gedirsən, – dedi, – sən də bizim birimiz.

Sonra dərhal əlavə elədi: – Kənddə evə nə gəlib. Odur ey, Aynagilin evləri üç gözdür. Deyərik, birini verərlər sənə.

– Razı olarlarmı?

– Niyə olmurlar. Sən onlara neyləyəcəksən. Tək adamsan.

Qonaq qızın getməsinə belə tez razı olduğu üçün oğlanın anasına acığı tutdusa da bunu büruzə vermədi. Gülnisə bacı sobanın ağzını açıb maşa ilə közləri qabağa çəkir və yeni odun qoyurdu. Onun təravətini hələ də itirməmiş çəhrayı sifəti gözlərin işığında Səliməyə həddindən artıq qırmızı və gənc görünürdü. Arvad, gözləri sobanın içində olduğu halda: – Bura da, – deyirdi, – öz evindir. Nə vaxt istəsən gələrsən.

Şahlar:

– Əşi, ana, – dedi, – elə danışırsan ki, elə bil qız bu saat köçür.

Səlimə gülümsədi.

– Sözgəlişi deyirəm. Vallah razıyam ki, illər uzunu qonağımız olsun. O da sənin bacın.

Qız onun ortadan tən ayrılaraq səliqə ilə daranıb sığallanmış saçına baxaraq qəlbində bir soyuqluq, anlaşılmaz bir kin hiss elədi. Arvadın üzündəki öz taleyindən razılıq ifadəsi qıza xoşagəlməz, əsəbi bir təsir bağışlayırdı. Lakin elə həmin anda da, belə bir hiss üçün özünə acığı tutdu. Gözünü qadından çəkib oğlana baxdı:

– Mənim şeylərim, – dedi, – rayon mərkəzində qalıb. Heç bilmirəm nə cür olacaq.

– Nə cür olacaq? – deyə Gülnisə cavab verdi, – rayon mərkəzi dünyanın o başı-zadı döyül ki… Uşaqlar gedəndə gətirərlər.

Şahlar:

– Ermənistandan qayıdan kimi gedib gətirərik, – dedi, sonra hər dəfə qıza qəribə görünən amiranə bir ifadə ilə əlavə etdi: – o vaxtacan qalarsınız burada.

– Hə… Nə olar… – deyə Gülnisə təsdiq etdi.

…Səhəri gün qız yenə də bütün tövlələrə baş çəkdi.

Malabaxanlarla, sağıcı arvadlarla söhbət etdi. Bu nərmə-nazik şəhər qızının mal-qaradan belə yaxşı baş açması kəndlilərə həm çox maraqlı görünür, həm də onların xoşuna gəlirdi. Onlar qıza isinişməyə başlayırdılar. Şahlar orada olmadığı üçün Sevdimalı əmi də onunla əvvəlki kimi acıqlı danışmırdı.

…Çıraq dayının söz verdiyi maşınlar günün axırına yaxın Sabir kolxozundan gəlib çıxdılar. Şahlar şoferləri öz evlərinə aparıb qonaq elədi.

Səhər tezdən dörd maşın buz bağlamış şosse ilə Ermənistana yola düşdü.

Gülnisə onların ardınca su atdı. Qollarını qoynunda çarpazlayaraq dəhlizdə dayanmış Səlimə, maşınlar uzaqlaşıb, nəhayət, qərbdəki dağların arasında gözdən itənə qədər onların ardınca baxdı. Səhərin alatoran qaranlığında bu səfər, qıza sehrli bir təsir bağışlayırdı. Elə bil ki, oğlan öz kiçik karvanı ilə yeni bir Şimal qütbü kəşf etməyə gedirdi.

* * *

Qabaqda daha təcrübəli şofer olan Soltanın maşını gedirdi. Şahlar onun kabinəsində oturmuşdu. Hava bomboz idi. Soyuq qılınc kimi kəsirdi. Şoferlərin əlləri yun əlcəyin içində donurdu. Düz-dünya qar idi. Yolun o tərəf-bu tərəfində olan sıldırım qayalardan nəhəng buz parçaları sallanırdı. Maşınlar birinci dağ aşırımını enirdilər. Heç bir gediş-gəliş yox idi. Yolda yalnız gecə və ya dünən keçib getmiş bircə maşın izi görünürdü. Bu iz qar basmış yoldan çıxmamaqda şoferlərə çox kömək edirdi. Onlar buz bağlamış balaca dağ çayı keçən dərəyə enib xeyli müddət meşələrin arası ilə getdilər. Şahlar qabaqlarınca uzanan maşın izinə baxaraq son iki gündə baş verən hadisələr və zootexnik qız haqqında düşünürdü. Bu cür nərmə-nazik, gözəl bir qızın mal-qara ilə məşğul olması bütün həmyerliləri kimi ona da qəribə görünürdü. O, qızın dırnaqları çəhrayı rənglə manikür edilmiş zərif, solğun əlini, uzun və gözəl boynunu, Ştrausun valslarına qulaq asarkən gözlərində yaranan o anlaşılmaz ifadəni xatırladı. Bu ifadə birdən-birə qızı ondan uzaqlaşdırıb bir müəmmaya çevirdi. O, papiros çıxarıb yandırdı.

Şofer Soltan gözlərini yoldan çəkməyərək:

– Deyir, srağagünkü çovğunda sən gəlib çıxmasaydın zootexnik qız donub öləcəkmiş, – deyə xəfifcə gülümsədi.

Şahlar qaşqabağını salladı.

– Kim deyir?

– Nə bilim… Kənddə danışırdılar.

– Boş sözdür. Bəyəm Çıraq dayı donub öldü ki, o da öləydi?!

– Sən də söz danışdın… Çıraq dayı ilə o birdir?

Şahlar cavab vermədi. O çovğunlu gecə onun həyatında fövqəladə bir hadisə idi və o bu hadisəyə başqa birinin müdaxilə etməsini istəmirdi.

Meşədən çıxaraq yenə də dağa diklənmişdilər. Yenə də onlardan əvvəl keçib getmiş maşının izini tuş tutub gedirdilər. Birdən lap yaxından pırıltı ilə bir dəstə kəklik qalxdı. Şahlar qeyri-iradi olaraq yanındakı qoşalüləyə baxdı.

– Niyə atmırsan? – Soltan soruşdu.

– Həvəsim yoxdur.

– Çoxdan buralara elat gəlmədiyi üçün kəklik çoxalıb.

– Hə… Sürü ilədir.

«Dəvə boynu» deyilən dağı aşandan sonra «Çınqıllı gədik» başladı. Yazda-yayda yer üzünün ən nadir gülləri, çiçəkləri ilə bəzənən, lalələri günəş işığında alışıb yanan bu gədik qışda qəzəblənmiş pələngə dönürdü. Lakin indi hava sakit idi. Sanki dəhşətli uçurumların yuxarısında sükuta dalmış nəhəng pələng qabaq pəncələrini irəli uzadaraq dincəlirdi. Maşınlar çox ehtiyatla irəliləyirdi. Elə bil ki, onlar bu nəhəng pələngin duyuq düşüb tərpənəcəyindən qorxurdular. Onlar gədiyi tez keçib getməyə tələsirdilər. Şofer Soltan yavaş-yavaş maşının sürətini artırırdı. Gədik qurtarandan sonra yenə də vadi başladı. Hər tərəfi qar olduğundan indi bura ilə getmək də o qədər asan deyildi. Yolun o tərəf-bu tərəfində olan çökəklər, xəndəklər qarla dolub düzlənmişdi.

– Şofer usta adammış… – deyə Soltan, gözlərini yoldakı yeganə maşın izindən çəkməyərək dilləndi.

– Ya da bu yerlərə möhkəm bələdmiş… – deyə Şahlar cavab verdi.

Sonra Güney dağın yoxuşu başladı. Maşınlar yenə də bir-birinin ardınca yuxarı dikləndilər.

Şahlar uşaqlıqda anasının belə qarlı qış günlərində gurhagur yanan sobanın böyründə ona söylədiyi nağıllardan birini xatırladı. Həmin nağılın qəhrəmanı insana əbədi həyat verən çiçəyi tapıb gətirməyə gedərkən üç tilsimli dağ aşmışdı.

Sonra oğlan yenə də zootexnik qızı xatırladı…

Onun birinci dəfə Sevdimalı əmiyə necə maraqla baxdığını gözləri qarşısına gətirərək bilaixtiyar gülümsədi. Maşınlar Güney dağın zirvəsinə qalxanda:

– Ora bax! – deyə şofer Soltan yavaş səslə dilləndi.

Şahlar başını döndərib, onun gözləri ilə işarə elədiyi səmtə diqqət etdikdə xeyli aralıda haça qayanın üstündə dayanmış bir təkə gördü. Və bir neçə saniyə baxdıqdan sonra qoşalüləni götürüb, tuşlayaraq atdı. Təkə sıçrayıb bir anda gözdən itdi. Onun ardınca yerin tərkindən çıxmış kimi dalbadal beş dağkeçisi atlanıb, bir an havada görünərək qeyb oldu.

– Tutmadı, – deyə Şahlar tüfəngin gilizini çıxardı.

– Uzaq idi, – Soltan gözlərini təkrar yola zilləmiş olduğu halda cavab verdi.

…Onlar Qartallı Dərədən qonşu Ermənistanın Banazor adlı kəndinə olan yüz əlli kilometr yolu doqquz saata gedə bildilər (halbuki yaz-yay vaxtlarında bu şosse yolu onlar uzağı üç-dörd saata gedə bilərdilər).

Artel idarəsinin qabağına toplaşmış bir dəstə erməni maraqla maşınlara baxırdılar. Şahlar düşüb onların yanına gələrək, salam verdi.

– Salam! – deyə adamlardan biri azərbaycanca cavab verdi. – Haradan belə?

– Azərbaycandan gəlirik. Qartallı Dərədən.

– Xeyir ola?

– Xeyir olmamış nə olacaq. Bizə Hayk lazımdır.

– Bizim partkom Haykı deyirsən?

– Bəli.

– Haykın evi bax odur, – deyə ermənilərdən bir başqası əli ilə küçənin aşağısındakı ikimərtəbəli evi göstərdi, – ancaq özü burada yoxdur.

– Bəs haradadır?

– Sədrlə Yerevana gediblər. İclasa.

– Görən nə vaxt gələrlər?

– Yəqin üç-dörd gün çəkər.

– Nə pis oldu…

– İşiniz var idi?

– Bəli.

– Nə iş idi? Bilmək olmaz?! – deyə ermənilərdən bir başqası soruşdu.

– Niyə olmur, – deyə Şahlar bir az duruxdu. – Ot istəməyə gəlmişdik.

– Ot?

– Bəli.

– Bəyəm otunuz belə tez qurtarıb?

Şahlar az-maz ermənicə başa düşürdü. Adamlardan biri öz dillərində o birilərinə izah elədi ki, bu il Azərbaycanda quraqlıq olub.

Araya qısa bir sükut çökdü. Sonra ermənilərdən biri soruşdu:

– Haykı haradan tanıyırsan?

– Yoldaşıq. Bir yerdə əsgər olmuşuq.

– Yaxşı, ay kirvə, – deyə birinci dəfə dillənən erməni gülümsədi, – Haykı tanımasaydınız ot istəməyə gəlməzdiniz?

– Vallah, nə bilim… nə qədər də olsa adam utanır…

– Niyə utanır?

– Bizdə il yaxşı gəlməyəndə taxıl üçün sizə az gəlmişik?..

Əlləri gödəkcəsinin ciblərində, üzügülər bir adam olan birinci erməni yenə də eyni şuxluqla:

– Sizlərdə, – dedi, – bir məsəl var. Deyir, «Dost, dosta tən gərək, tən olmasa gen gərək». İndi, ay kirvə, biz bir-birimizdən gen olmarıq. Çünki min ilin dostuyuq. Ona görə də həmişə gərək tən olaq. Elə deyil?

– Elədir.

– Onda gedək, bu gecə dincəlin. Yoldan gəlmisiniz. Səhər açılsın, baxarıq. Mən artel sədrinin müaviniyəm.

– Əziyyət olacaq.

– Nə əziyyət? Biz sizə gəlsəydik çöldə qalacaqdıq? Özünü bir bilsən, qonşunu beş bil. Şoferlərə de, dalımızca sürsünlər.

– Ərə Aram, – deyə ermənilərdən biri öz dillərində sədr müavininə müraciət elədi. – Sizdə darısqallıq olar. Qoy biz də qonaq aparaq.

– Bir təhər yerləşərik, – deyə Aram cavab verdi. Lakin ermənilər səs-küy salaraq etiraz elədilər. Aram Şahlara sarı dönərək, gülə-gülə soruşdu:

– Bilirsən nə deyirlər?

– Bir az başa düşürəm. Bizlərdə belə bir məsəl var: «Qonaq ev yiyəsinin quludur». Nə cür istəyirsiniz elə olsun. Ancaq mən istəyirəm ki, özü burada olmasa da Haykgilə gedim. Sonra anası inciyər…

– O da düz sözdür, – deyə müavin cavab verdi.

– Onda, – deyə ermənilərdən biri irəli yeridi, – sən Aramla get Haykgilə. Şoferlər də bizə qonaq olsunlar. Hərəmiz birini aparacağıq.

…Maşınları aparıb artelin qarajında qoyandan sonra hər kəs öz qonağını götürüb getdi.

…Aramla Şahlar ikimərtəbə evin artırmasına qalxıb ayaqlarının qarını çırpdılar. İçəridən səsə, qırx beş-əlli yaşlarında, ucaboylu, enlikürək bir qadın çıxdı.

Aram arvada müraciətlə ermənicə:

– Güllü xala, – dedi, – bu oğlan Haykın əsgərlik yoldaşıdır. Azərbaycandan gəliblər…

Arvad irəliləyib oğlana diqqətlə baxaraq:

– Şahlar? – deyə soruşdu.

– Bəli, Şahlar, – deyə oğlan gülümsədi.

Arvad bir əli ilə oğlanın əlindən tutub digər əlini də onun çiyninə qoyaraq ermənicə:

– Çox xoş gəlmisən, – dedi, – biz həmişə səni görmək istəyirdik.

Onlar çox səliqəli qonaq otağına daxil olub ağ örtüklü stolun ətrafında əyləşdilər. Ev çiçək kimi tərtəmiz idi. Aşağı tərəfdə dəmir soba yanırdı. Güllü xala ermənicə soruşdu:

– Anan necədir?

– Yaxşıdır. Sazdır.

– Mənimlə adaşdır. O, Gülnisə, mən Güllü.

Aram:

– Sən bu oğlanın lap tərcümeyi-halını bilirsən ki, – dedi.

– Bəs necə… Hayk o qədər danışıb ki…

Bu zaman orta qapı açıldı, o biri otaqdan iyirmi üç-iyirmi dörd yaşlarında Güllü xala kimi, ucaboylu bir qız gülə-gülə içəri girdi.

Aram onu görcək:

– Bu da Haykın bacısı Asyadır, – dedi, – tanış olun. – Qız irəliləyib oğlanla əl tutuşdu. Sonra Aramdan soruşdu:

– Şahlar?

– Şahlardır, – deyə Aram cavab verdi. – Nə tanıdın?

– Haykla çoxlu şəkilləri var, – deyə qız cavab verdi.