Текст книги "Ул көннәрдә…"

НОВЕЛЛАЛАР

ТӨНГЕ СӘГАТЬ ИКЕДӘ

– Шул ук дәрәҗәдә акылны югалту, башны җую үз гомеремдә бүтән беркайчан да булмады шикелле… – дип, бик серле итеп сөйләп китте безгә ул кичне рәссам Эмиль әфәнде.

– Ул елны миңа бер айга якын Мәскәүдә яшәргә туры килде. Китап бизәүче рәссамнарны андагы үзәк нәшрият үрнәгендә осталык арттырырга, тәҗрибә уртаклашырга дип җыйганнар иде. Урнашуыбыз да башкала үзәгендәге иң затлы кунакханәдә булды. Чөнки без, провинциядән җыйналган булсак та, үзегез беләсез, андый-мондый гына халык түгел, рәссамнар бит! Ә ул чагында җитәкчеләр кем белән ни рәвешле эш итәргә кирәклеген бик яхшы беләләр иде. Хәзергеләр сыман түгел! Әйе…

Менә шул… Мәскәүгә килеп байтак кына яшәлгән дә иде инде… Бер кичне Мәскәүдә яшәүче таныш рәссам минем номерга кунакка килергә итте бит. Ул инде, өендә дүрт стена арасында ятып, усал хатын итәген саклап туйган, күрәсең, шуңа күрә, җай чыкканда, бер ирек ачып аласы килде, ахрысы, моның. Аннары, үзегез беләсез, Мәскәү халкы, гомумән, бушлай сыйланырга бик тә ярата бит ул!

Миңа кунакка килгән әлеге танышым белән шактый гына гәпләшеп утырдык без. Аннары кунагым өйдәге усал хатынын искә төшерде дә ашыгып җыена башлады. Мин дә инде аңардан арый төшкән идем, шуңа күрә артыгын кыстамадым, үзебез яшәгән бишенче каттан аска хәтле моны озата чыктым.

Без торган кунакханәдән метро ерак түгел иде. Ярар, анда хәтле барып йөрмә инде, дип кызу-кызу өенә чапты бу. Ә мин исә номерда утырып нык кына туйганмын икән, кышкы салкынга, рәхәт һавага чыккач, тиз генә кире керәсе дә килми башлады. Йөрим шунда кунакханә ишегеннән бик ерак китмичә генә таптангалап. Әле генә ап-ак кар явып үткән, ул кунакханә алдындагы шактый киң мәйданны тип-тигез аклык дәрьясына әйләндергән. Үтеп-сүтеп йөрүчеләр дә сирәк. Шәп! Романтично!

Шулай, чит шәһәрдәге кышкы төн матурлыгына кызыгып, хозурланып күпме йөргәнмендер, анысы инде истә юк, әмма бермәлне үзебезнең кунакханәгә таба метро ягыннан бер ир-атның якынлашканын абайлап алдым. Кызу-кызу килә. Ә бераздан ныклап карап баксам, Уфадан килгән коллегам Шаһбаз ич бу! Соңгы арада монда көннәр буе бергә кайнашкан булсак та, төнге Мәскәү уртасында икәү генә очрашкач, бик тә сөенештек үзе. Бала-чагалар төсле куаныштык!

Мин моңа сөйләп бирдем инде: «Менә кунакны озаттым да номерга керәсе килмичә йөрим әле…» – дидем. Аның да кәефе шул чама булуы ачыкланды. Ул туганнарына кунакка барган икән дә, кайтасы булгач, мәҗлес ахырына кадәр тора алмаган. Шуңа күрә үз-үзенә ачуы килебрәк һәм төнге Мәскәү урамында бер ялгызы калудан куркыбрак, чаба-чаба кайтуы икән бахырның. Бүтән һичбер ашыгыр җире юк икән моның да.

– Әйдә соң, менә монда кереп, бераз тамак чылатып чыгыйк. Кайта-кайта, мин дә бөтенләй айнып беттем бугай инде! – диде бераздан Шаһбаз, кунакханә астына ук урнашкан ресторан ишегенә таба ымлап.

Кунакханәсендә инде айга якын яшәп тә, бусына бер дә кергән юк иде минем. Үзебезнең шул бишенче каттагы кафеда гына тукланып йөри идем. Шаһбазның әлеге көтелмәгән тәкъдименнән башта куркыбрак калдым, шуңа күрә икеләнеп кенә:

– Бу вакытта… Чын алкашлар кебек… – дигән булдым. Ә баксаң, үзем әкрен генә тегенең артыннан атлыйм икән. Эчтә шайтан утыра бит инде барыбызның да! Үзең беләсең, җай гына чыксын!

Ни өчендер ишек төбендә сакта торучы швейцар-мазар да очрамады безгә, вакыт бик тә соң булгач, кереп йөрүче табылмас дип уйлаганнардыр инде… Шулай итеп, кыюсыз гына барам Шаһбаз артыннан һәм карыйм… Ресторан эчендә инде беркем дә диярлек калмаган. Официантлар, ашыга-ашыга, өстәлләрне җыештыра, кайбере безгә шикләнүчән сак караш ташлап ала. Әмма берсе бер сүз әйтми. Ябылу алдыннан болай, безнең шикелле өс киеме белән кереп йөрүчеләргә, күрәсең инде, болар аптырамаска күнеккән.

Бераз баргач, Шаһбаз да туктады. Икеләнеп миңа карый бу.

– Нишлибез соң?

Ә мин нәрсә дип әйтә алыйм инде: монда тәү мәртәбә аяк басуым ич. Шулай, ул – миңа, мин аңа карап аптырашып тора идек, түр почмактан кул изәүче берәүне шәйләп алдым. Башта тирә-юньгә күз салдым, бәлки, безгә түгелдер бу? Кем белсен, дип… Аннан инде Шаһбазның касыгына төрттем. Ә ул хәлне тиз генә аңлап ала торган кеше түгел, ике күзен шар итеп миңа текәлде. Нәрсә бар, янәсе. Мин инде сүз белән әйтергә мәҗбүр булдым. «Ә-нә, мәйтәм, сине чакыралар…» Үзем аптырап елмаям. «Болары да безнең коллегалар түгелдер ич инде…» дигән уй да йөгереп үтә баштан. Чөнки безнең семинарда катнашучылар арасында байтак кына хатын-кыз да бар иде. Югыйсә безне монда тагын кем белсен дә кем танысын?!

Икеләнеп, шикләнеп кенә боларга таба якыная төштек… Хәзер инде мин алгарак чыктым, үзем алдан барам.

Якыная төшкәч күрәм: иң түр почмактагы кечерәк кенә өстәл янында өч кыз утыра. Алларында ике шампан шешәсе, аның берсе инде бушаган. Икенчесе дә төбенә якынлашып килә. Шоколад һәм кыйммәтле сигара савыты да күзгә ташлана.

Боларның сары чәчлесе кул болгаган иде бугай, без якынайгач, сүзне дә ул башлады. Үзе чибәр генә. Кино экраныннан төшкән диярсең!

– Күгәрченнәрем, безгә бик тә күңелсез бит! Кайда йөрисез соң сез? Гүяки без кич буе алар белән бергә утырган да, гүяки тәмәке тартып алу өчен генә урамга чыкканбыз! Менә сиңа Мәскәү кызлары дисәң дә Мәскәү кызлары!

– Ә без һаваны күбрәк сулап ташлаганбыз… – дигән булдым мин, кызларга да елмаеп һәм шул ук вакытта үз артымнан килүче Шаһбазны да тиз генә борылып барлап алдым.

Ә теге чая кыз безне кыстапмы-кыстый гына бит:

– Әйдәгез, өс киемегезне салып менә монда куегыз да өстәл янына утырышыгыз! – диде ул безгә, үз өенә килгән кунакларны кыстагандай итеп.

Мондый җылы сүзне ишеткәч, инде яңадан минем Шаһбаз дус алга чыкты.

– Хә-ә-зе-е-р… – дия-дия, өстеннән калын курткасын да сала башлады.

Мин дә пәлтәмне салып урындык аркасына элдем.

Көләрсең дә, еларсың да дигәндәй, шулай итеп, төнге сәгать берләр чамасында без башкала ресторанының иң түр почмагына кереп урнаштык! Төшме бу, өнме дип кенә торырлык, валлаһи!

Кызлар, нәзакәтле итеп кенә кулларын суза-суза, үзләре белән таныштырып та куйдылар. Безне чакырган иң чибәре, сары чәчлесе Люда исемле икән, аның каршысындагы кечерәк гәүдәле һәм кара чәчлесе Валя булып чыкты.

Ә инде алар уртасында тынычрак кына утырган сипкелле борынлысы, үзен бик тә оригиналь төстә:

– Московская татарка Мариам! – диеп таныштырды.

Моңа Шаһбаз аеруча шатланды, үз кардәшен очратты диярсең! Ләкин кеше алдында аның артык төпченә башлавын Мәрьям ошатмады булса кирәк, чибәр йөзенең кырыс мимикасы белән моны бик тиз сиздерде.

Нишлисең, өстәлдә эчемлек бөтенләй беткән диярлек, без инде хәзер джентльмен булырга тиеш идек. Кул изәүгә риза булып килдек бит, димәк, инде табын муллыгы турында кайгырту да безнең өстә!

Вакыт соң булса да, Люда бер ым кагу белән килеп җитте безнең янга официант агай. Икенче килүендә инде ул безнең кечерәк кенә өстәлне эчемлек һәм ризыклар белән тутырып та куйды. Бушаган шампан шешәләрен дә озаттык, аның урынына уртада ике затлы коньяк кукраеп утыра иде хәзер.

Менә шулай кызып китте безнең төн уртасындагы бу сәер мәҗлес! Кызлар яңа мәзәкләр сөйли, аларга без дә өстибез. Шактый ук тирәнгә дә кереп киткәлибез. Ул ара булмый, кызлар үз яңалыкларын, үз хәлләрен генә серләшә башлый. Таныш-белешләрен сөйләштереп ала.

Шулай күпме утырганбыздыр, монысын аның кем белгән, әмма бермәлне официантыбыз безгә: «Пора!» – дип әйтеп куймасынмы! Ушыбызга килеп, сәгатьләргә күз салсак, инде төнге сәгать икенче! «Пора»га килешмичә хәлең юк.

Ләкин Мәскәү кызлары шуның өчен дә Мәскәү кызлары инде – югалып калмадылар.

Безнең Людабыз да, өсләрне киенеп бетергәч, болай дип әйтеп куйды:

– Әйдәгез, безнең дачага барабыз!

Валя белән Шаһбаз моңа шундук кушылдылар. Ә Мәрьям бер сүз дә дәшмәде. Дачага барырга булгач, тагын эчемлек һәм бүтән нәрсәләр дә алырга туры килде инде, үзегез беләсез. Кызлар шәп бит: тегесен, монысын, диеп кенә торалар, мин сиңайтим. Ә официант шул арада китереп тә өлгерә! Сүз куешканнар диярсең.

Киенешеп, урамга чыктык. Ул арада Мәрьям «өйгә кайтам» дия башлады. «Мине өйдә көтәләр…» – ди. Башта аны өенә озаттык. Ә аннан соң – хәзер без дүртәү калдык бит – барырга машина эзли башладык. Юк, Мәскәү булса да, безнең кырыйдан машиналар шактый ук үткәләп йөрсә дә һәм байтагы безнең янга килеп туктаса да, Люда әйткән җиргә барырга ни өчендер килешмәде алар. Риза булмаган төстә баш чайкап, бездән башка гына кузгалып китә тордылар. Мин башта моның серен аңламадым әле.

Шулай байтак кына басып торгач, ниһаять, бер такси безне алып барырга ризалашты бит. Кабина эченә кереп урнашкач (төн уртасында кышкы урамда басып торып туңа да башлаган идек инде), Люда шофёрга төгәлрәк аңлатырга тотынды. Аның озак итеп сөйләвеннән минем хәтердә шунысы гына калган – «Рублёвское шоссе».

Киттек. Башта бик озаклап Мәскәү эченнән бардык әле. Ул бик тә зур шәһәр бит инде, үзегез беләсез. Шаһбаз белән мин кая барганны берничек тә белә алмыйбыз, чөнки Мәскәүдә икебезнең дә ике-өч мәртәбә генә булганы бар. Кыскасы, башкала үзе безгә, провинция кешеләренә, зур бер кара урман кебек…

Әле шуның өстәвенә Шаһбаз дус бераздан янәшәсендә утырган Валяга «шигырь укыйм» дия башлады да, тегесе ниндидер кискенрәк сүз әйтте, ахрысы, Шаһбазым үпкәләп бермәл дәшми-тынмый барды да шофёрның аркасына какты:

– Тукта, мин төшәм! – диде.

Мин инде ул чакны үземнең нәрсә дигәнемне хәтерләмим дә, әмма аңа ныклап каршы килүче булмады бугай. Шулай итеп, олы Мәскәү каласыннан чыгып барганда, машинадан төшеп калды минем дустым. Хәзер мин бер ялгызым гына калдым бит инде. Һәм ике кыз…

Барабыз… Барабыз… Мәскәү инде шактый ук артта калды. Берзаман зур гына урман эченә дә килеп кердек, һаман барабыз. Шофёр да дәшми, алгы утыргычтагы Люда да иелебрәк, черем иткән сыман бара. Ә минем нишләргә дә белгән юк: кунак озатырга диеп, кунакханәнең бишенче катыннан гына төшкән килеш, менә шундый җиргә китеп кара әле син!

Миңа инде бик озак та, бик ерак та барабыз сыман тоела иде. Төн дә әле һаман караңгы. Барган юлыбыз шоссе булса да, юлның ике ягындагы биек-биек нарат һәм чыршылар шомлы булып утыралар. Төнлә чыршы бигрәк тә куркыныч күренә бит ул. Олы бер албасты шикелле утыра.

Бик озак баргач, ике олы юл кисешкән чатны уздык. Моны сизеп, ахрысы, Люда да башын күтәрде. Машинабыз исә, таррак юлга кереп, шуннан бара башлады. Аннары тагын шактый ара үткәч, бер озын корылмага якынлаштык. Ул биек кара койма белән әйләндереп алынган иде. Шоссе өстеннән караганда, бик серле дә, гаять куркыныч та урын инде, Алла гына сакласын дисең!

Безнең машина менә шул корылманың капкасы янына туктап, кар өстенә аяк баскан гына идек, әллә каян гына бер көтү эт килеп чыкмасынмы! Котлар очты, хәзер өскә ташлана инде болар дип торам. Әмма Люданың бер сүз әйтүе җитте. Шуннан соң тынычланып, аяк тирәсендә уралырга тотындылар.

Ул арада Люда кереп капканы ачты һәм… тагын нәрсә булды дисез? Такси машинасын да ишегалдына кертә башлады болар! Аны ишегалдына кертеп урнаштыргач, капкаларны яхшылап ябып, бикләп куйгач, төнге төш кебек күренешләрдән тагын шунысы бик нык хәтергә уелып калган: таксист егет белән без икәү бик озаклап таксиның «яшел күз»ен томалап маташтык. Шофёр егет моны миңа болай аңлатты: машинаның яшел утын сүндерсә, ул пассажир утырткан, димәк ки, акча эшләгән булып чыга. Бәс, шулай икән, кассага иртән акча тапшырырга тиеш! Ә болай, яшел ут янганда исә, машина буш торган булып чыга. Ягъни шушы вакыт өчен кесәдән акча чыгарып саласы юк.

Кыскасы, шофёрның муенындагы кызыл шарф белән машинаның «яшел күз»ен шосседан күренеп тормаслык итеп томалап куйдык. Чып-чын маскировка булды!

Шуннан инде әлеге серле корылманың эченә үттек.

Ә анда… Ә анда бүлмә эчендә бүлмә, почмак артында тагын почмак… Һәм бөтен җирдә – ярым караңгы. Утлар тонык кына булып, анда да сирәк кенә урында яна.

Сөйләшә-аңлаша торгач, шул мәгълүм булды: безнең Людабыз Мәскәүдәге атаклы кинорежиссёрның бердәнбер кызы икән. Менә хәзер без утыра торган урын шул режиссерның дачасы икән!

Кем уйлаган инде әнә шулай җиде төн уртасында даһилар дөньясына барып керермен дип…

Кыскасы, ресторанда башланган күңелле мәҗлесне без монда да дәвам иттек. Әмма таксист егетебез ашыга иде: алар уртак өстәл янында бераз гына утырдылар да аннары Валя белән эчкәредәге бүлмәләрнең берсенә кереп югалдылар.

Ә без әкияти чибәр сары чәчле Люда белән байтак кына утырдык әле. Аннан соң капканы ачып, таксины чыгарып җибәрдек. Шуннан соң инде кара урман уртасындагы биек койма белән уратып алынган һәм бер көтү усал этләр тарафыннан ышанычлы саклана торган бу серле ихата тулысынча караңгылык кочагында калды.

Иртән соң гына торып бераз чәйләп алгач, кызлар телефон аша машина чакырдылар.

Һәм без тагын озаклап өчебез дә, арткы утыргычка кереп утырып черем итә-итә, яңадан шәһәргә кайттык.

Менә ышансагыз ышаныгыз, ышанмасагыз – юк, әмма мин эшнең соңы чынлыкта ничек булганын әйтмичә кала алмыйм. Чөнки серле башланган бу тарихның дәвамы да көтелмәгәнчә булды. Без Люда белән дүрт-биш ел буе очрашып йөрдек! Ничек итеп дисезме? Бик гади итеп. Ул берничә көнгә безнең шәһәргә кунакка килә иде. Мин дә, ял көннәрен туры китеребрәк, аның янына барам. Аның бит берүзенә ике бүлмәле фатир. Кыскасы, мин үзем ул чакта безнең арада чын мәхәббәт булып алды дип саныйм. Чөнки очрашуыбыз, танышуыбыз бик сәер башланган булса да, Люда чынлыкта җитди һәм төпле кыз иде. Без аның белән бик рәхәтләнеп, җаннарыбызны тулысынча ачып, иркенләп сөйләшә, серләшә идек. Якын рухлы, бериш җан кешеләре идек без! Безнең шәһәргә килгән чакларында ул миңа дус кызларының ни әйткәннәрен сөйли торган иде. «Ун миллионлы Мәскәүдән син үзеңә бер дус таба алмадыңмы?» – диләр икән Люданың дус кызлары, аның минем янга барасын ишеткәч.

Әйе, болай йөрүнең туйдыра башлаган чаклары да булды. Андый чакларда Люда миңа: «Әйдә, син Мәскәүгә күчеп кил, менә күрәсең бит, минем фатирым иркен!» – дия иде. Һәм үзе шул ук вакытта, акыллы кыз буларак, моның мөмкин эш түгеллеген дә сизә, бу олы каршылыкны бөтен йөрәге белән кичереп елаштырып та ала иде.

Нишлисең инде, безнең очрашулар да акрынлап сирәгәйде. Телефон аша сөйләшеп кенә аралаша башладык. Ә аннары… Ә аннары ул кияүгә чыкты. Хатын-кыз озак көтә алмый бит ул, үзегез беләсез.

Ләкин бу мәхәббәт, инде менә дистә еллар узса да, минем хәтердә һаман якты учак булып яна! Теге төн ничек серле булса, ул мәхәббәт уты да минем өчен шуның хәтле якты.

…Эмиль әфәнде үзенең хикәятен әнә шулай тәмамлады.

БУРАНЛЫ КИЧ

…Әйе, күзне ачырмастай буранлы, авыл юлларында калган кешене тәмам юлдан яздырырдай җил-давыллы кич иде ул. Билалның инде бер ай буена көтеп йөргән концерт кичәсе әнә шундый бер көнгә туры килде.

Концерт дигәне дә гади генә концерт түгел, ерактагы Алма-Ата шәһәреннән килгән опера җырчысының чыгышы иде ул.

Моңа ничек барырга уйлады Билал?

Бусы шулай ук сәер генә килеп чыкты. Беркөнне телевизордан теләр-теләмәс кенә Казан программасын карап утыра иде, шунда яңалыклар тапшырганда, диктор хатын: «Шәһәребездә опера җырчыларының халыкара конкурсы булып узды…» – дип сөйли башлады, аннары җиңүче артистларның үзләрен күрсәтергә тотындылар. Бу хәбәргә дә әллә ни исе китмәгән иде әле Билалның, чөнки Казанда, сөбханалла, мондый зур вакыйгалар көнаралаш диярлек булып тора. Аларның һәммәсен истә калдыра алмыйсың, һәммәсен күрү дә мөмкин эш түгел. Ләкин шул мизгелдә телевизордан яңгыраган гүзәл тавыш аның игътибарын җәлеп итте. Бу шундый да үзгә һәм шундый да чиста, тигез агышлы, бай аһәңле, җанга гаять ягымлы тавыш иде ки, моны ишеткән бер генә җан иясе дә аңа битараф кала алачак түгел иде! Җырчы кыз башкарган ариянең сүзләре аңлашылмый иде, анысы итальянча булды, ахрысы, әмма моңы, авазларының иркен һәм драматик агышы җырны гаять тә тәэсирле итә иде. Хәтта әле сүзләрнең төгәл мәгънәләре аңлашылмау бу җырның тирәнлеген, серен тагын да арттыра төшә иде шикелле.

Аннары бу гүзәл тавышның иясен дә күрсәтеп алдылар. Тиз генә, бер генә мизгелгә. Әлеге тылсымлы моң иясе үзе дә яшь һәм чибәр кыз иде. Бер күрүдә хәтергә сеңеп, истә кала торган гүзәл иде ул! Телевидение операторы сәхнәгә менеп аны төшергән вакытта ничек туктала алды икән? Шушындый ягымлы моң сибүче матур назлы иреннәрне, алар өстенә нәкъ тиешле зурлыкта гына куелган борынны, үзләре бер гүзәл чәчәк сыман булган күз-керфекләрне карашы белән ничек итеп тиз генә узып китә алды икән ул?!

Билал телевизор экранына кереп китәрдәй булып чекерәеп карап утырды. Әйе, әйе, бу иң югары, иң затлы гүзәллек иде! Җырчының күпчелек опера осталары шикелле тулы гәүдәле булмыйча, озынчарак буе аның йөз гүзәллеген тагын да көчәйтә һәм, боларның барысына тавышның искиткеч матурлыгы килеп өстәлгәч, Билал өчен бу инде чын матурлык идеалы иде.

Шушы күренеш кич буена Билалның күз алдында торды. Ә икенче көнне эшкә баргач, ул төшке ял вакытында Опера театры тирәсеннән урап килергә булды. Аның күңеле кичә күргән гүзәл зат турында бер-бер хәбәр белергә тели, шул хакта нәрсәдер эзләп табар сыман кыбырсый, алгысына иде.

Әле ярый ул чагында, күңел сүзенә колак салып, Опера театры тирәсенә барды Билал… Шулай шул, күңел сизгерлеге беркайчан да диярлек алдамый аны. Бу юлы да сизенүе дөрес булып чыкты: театр бинасының тышкы ягында әллә кайдан ук күренеп торган зур афиша элеп куелган иде! Ә анда исә зур-зур хәрефләр белән Билал күрергә дип ымсынып килгән җырчының исеме язылган. Бераз гына өстәрәк фоторәсеме дә бар.

Инде байтактан бирле киленмәгән бу мәһабәт бина янында басып тору, күңелне кузгаткан әлеге яшь җырчының тиздән аерым концерты булачагын белү кинәт кенә Билалны әллә нишләтеп куйды. Гүяки ул инде шактый еракта калган яшь чакларына кайтты, әйтерсең студент вакытлары: көн саен диярлек театр-концертларга чапкан романтик еллар яңадан күңелендә җанланды! Эш һәм өй арасында гына узып баручы соңгы еллар гүяки менә шушы мизгелдә (ә бәлки, телевизордан аны күргән чакта?) кинәт кенә зур бер борылыш ясап куйды да, ике дә уйлап тормастан, баш бирмичә чапкан тай сыман, яңадан үзенчә – яшьлектәгечә ага башлады!

Әнә шул көннән соң Билал өчен дөнья матуррак, гүзәлрәк булып китте. Бер ай буена ул шул көнне көтеп, дәртләнеп, рухланып яшәде. Кызык инде бу күңел дигән нәрсә! Югыйсә шушы бер ай вакыт эчендә әллә нинди бүтән кичәләр дә һәм башка күңелле концертлар да булып алды бит. Ләкин юк! Ул, күңел дигән әйбер, бүтән бер генә нәрсәне дә күрергә теләмичә, бары шул бер көнгә, шул бер концертка гына ашкына иде!

Көтә торгач, ниһаять, ул көн килеп җитте. Февраль аеның ахыры иде бу. Ләкин, үч иткән шикелле, нәкъ менә шушы көнне иртәдән үк көн бозылды да, кичкә таба тәмам буран котыра башлады. Быел кар инде болай да күп яуган иде, шуңа күрә буранның кешегә әллә ни сөенече булмады булуын. Шәһәр кешеләренең аңа бигрәк тә эче пошты. Шулай булмый ни, аларга, шәһәр кешеләренә, бөтен дөнья бары тик алар теләгәнчә генә агарга тиеш ич! Бары тик кешегә рәхәт ясап кына агарга тиеш, имеш, бу дөнья! Әнә шулай булмаса, шәһәр кешесе дөньяны, табигатьне чын күңелдән сүгәргә тотына. Имеш, нигә әле ул, ягъни табигать кешегә буйсынмый?! Нигә әле ул кешегә каршы килә?! Бу олы дөньяга, чынбарлыкка үзенең, ягъни адәм баласының түгел, ә табигатьнең чын хуҗа икәнлеген оныта кеше дигәнең! Әгәр дә инде үзе хуҗа була калса, бу кеше дигәнең бөтен җиһанны үз кесәсенә бөгәрләп тыгып куяр иде, билләһи! Һәм әнә шуны тизрәк башкару өчен, адәм балалары арасында иң каты сугыш, ызгыш та чыгар иде әле, җитмәсә!

Анысы буранга үзенең дә ачуы килмәде түгел Билалның. Чөнки башта әлеге күптән көтелгән концертка бару көнен кышкы кояшлы көн диебрәк күз алдына китергән иде бит ул. Кышның кояшлы көннәре шулай ук бик матур була лабаса. Үзе суык, үзе рәхәт! Күп йөрисе килә, рәхәт чигәсе килә андый көнне. Дөньяга сөенәсең, шәп дисең!

Билал яшәгән йорт шәһәр үзәгеннән байтак кына ераклыкта, шуңа күрә театрга-мазарга барам дисәң, берәр сәгать чамасы алдан чыкмыйча ярамый. Аннан соң тагын шунысы да бар: мондый көннәрне ашыгып-кабаланып йөрүне бер дә яратмый Билал. Күңелеңнең бәйрәм ясарга теләгән көне икән, чыннан да бәйрәм, чыннан да тантана булсын инде ул! Ашык-пошык кына үткән, бүтән эшләр арасына очраклы рәвештә генә килеп кергән нәрсә булмасын инде ул! Синең күңелдә, рухыңда урынны да, вакытны да күбрәк биләсен ул бәйрәм, һәм аның күңелдә чын-чынлап эзе дә калсын инде!

…Урамдагы буранның дулавы, котырынуы ике кат тәрәзә аша өйгә үк ишетелеп торгач, Билал бүген гадәттәгедән җылырак киенергә һәм алданрак чыгып китәргә уйлады. Автобуслар аркасында аның күпме көткән бәйрәме өзелә күрмәсен! Әнә шундый инде ул – уйлаган эшен, һичшиксез, тормышка ашыру өчен һәммәсен алдан үлчәп, тикшереп-барлап һәм шик калмаслык итеп ныгытып куярга ярата. Ягъни мәсәлән, соңыннан үкенерлек, үзен битәрләрлек булмасын, ди.

Дулавы, шашынуы галәмәт каты булса да, буран үзе бик үк куркыныч булып чыкмады тагын – җиле җылы идеме шунда, әллә Билалның өстендәге киеме калын булдымы, һәрхәлдә, урамга чыгып бу ак гарасат эченә килеп кергәч, Билалның хәтта кәефе күтәрелеп китте сыман. Әлеге буран аның авылда үткән малай чакларын, шушындый пәриле бер көндә чаңгы ясарга агач эзләп елга аръягындагы зур урманга баруын, адашып йөрүен исенә төшерде.

Ике малай иде алар. Дәрестән соң киткән иделәр, инде төн уртасы җитеп килгәндә, көчкә өйләренә кайтып егылдылар. Шулай да чаңгылык каеннарны сөйрәп кайттылар кайтуын. Әниләреннән шактый эләкте, билгеле, анысы дөрес. Әмма әнә шул вакытлар, хәзер исенә төшеп, Билалның күңеленә ниндидер бер көч, ышаныч чыганагын өстәде кебек. Аның бүгенгесен үткәндә калган ниндидер бер матур нәрсә белән ялгады, тоташтырды сыман.

Автобуста барганда, Билал янындагы кешеләр дә бүген нәрсәгәдер сөенәләр, аларның да эчләрендә ниндидер бер шатлык, куаныч бар сыман тоелды. Гүяки мондагы кешеләр әлегә бер-берсе белән таныш булмаганга күрә генә шатлыкларын бүлешә алмыйлар. Гүяки менә хәзер, бер-бер җай чыкса, алар шундук эчләрендәге олы сөенеч хисен белгертә башлаячаклар, онытылып әнә шул хакта сөйләшергә тотыначаклар…

Шәһәрнең үзәк мәйданына җитәрәк автобустан төште дә борынгы тар урамнар буйлап, ашыкмыйча гына, Опера театрына таба юнәлде. Биредә буран шактый юашланган икән, шуңа күрә артык көч куймыйча иркенләп, рәхәтләнеп барырга була. Иркенләп баргач, әле алда байтак кына вакытың да булгач, тирә-юньдәге моңа кадәр игътибар ителмәгән матурлыклар да күзгә ташлана. Болак аркылы чыккан чакта шактый гына күпердә тукталып та торды әле Билал. Уртасы бераз күтәрелеп торган бу күпер, кар һәм боз астындагы Болак суы, якындагы Кабан күле – һәммәсе, һәммәсе, кабатланмас матурлык – бүтән бер генә шәһәрдә дә була алмастай һәм күңел нечкәреп киткән чакларда «үзебезнеке» дип әйтелә торган кадерле күренешләр иде… Гүяки аның әле бүген өйдән чыккан чагында искә төшкән малай чагы менә хәзер тагын бер мәртәбә еракта калган еллар белән ялганды. Әйтерсең лә йөрәк тагын бер олы ташкынга тоташты, шуңа кушылды.

Аннары инде университет тавыннан үр менәсең. Калын кирпеч диварлар яныннан узасың. Ул инде байтак еллар буе кыйшаеп утыра, менә-менә өстеңә ишелеп төшәр шикелле. Ләкин, ни хикмәт, ул аумый-ишелми дә һәм аны ни өчендер ныгытырга, терәтергә дә ашыкмыйлар.

Театрның мәгърур бинасы янына килеп җиткәч, тиз генә эчкә кереп китәргә ашыкмады Билал. Чөнки әле аның вакыты бар, аннан соң күңелен тәмам әзерләп җиткерү өчен, тагын күпмедер табигать стихиясендә йөрү – менә шушы ап-ак диңгездә йөзү сорала сыман иде. Әйе, бу тирәдә, чыннан да, күңелне сәнгать рухы белән яшәтә торган биналар, һәйкәлләр күп икән шул. Менә безнең Тукаебыз тора. Театрның теге ягында исә Пушкин һәйкәле, «ноталар» кибете! Якында гына Зур концерт залы, Офицерлар йорты. Милләтнең асыл ул-кызлары тавышын үзенә сеңдергән Ирек мәйданы. Туксанынчы еллар көрәше «Ирек» дигән бу сүзне татар өчен өр-яңадан ачты түгелме соң?! Хәзер инде бу мәйданның исеме дә бөтенләй бүтәнчә – «Азатлык мәйданы» диебрәк кабул ителә түгелме соң?!

Халыкның аңлы вәкилләре белән бергә митингларда катнашулар күз алдына килде Билалның. Бик тә хәвефле, үтә четерекле көннәр булып алды бит ул туксанынчы елларда! Гади халыкның кораллы гаскәриләр белән йөзгә-йөз килүе, шәһәр үзәгеннән үтүче трамвай хәрәкәтен туктатулар, җыелган кешеләр арасыннан төрле провокаторлар килеп чыгып үзара сугыша башлаулар, империя байрагын аяк астына салып таптаулар.

Әйе, истәлекләрнең бусы инде лирика да, романтика да түгел иде. Шуңа күрә бүген Билал алар иркенә бик үк бирелмәскә тырышты.

Шунысы кызык: бүген концертка килгән кешеләр арасында Билалның танышлары бер дә күзгә чалынмый. Таныш-белеш очрамагач, Билал да үзен иркенрәк хис итте, башка чакларда еш кына була торган кыенсыну хисе кичермәде. Югыйсә кайсыбер кичәләрдә танышларың күп була булуын, ә син үзеңне ничектер кыен хәлдә сизеп йөрисең аларның күз карашлары сине ни өчендер сагайта, ниндидер бер киртәгә кертә, шуннан чыкмаска өнди кебек. Ә Билалның җаны андый киртәне кан дошманы саный, шундук ватарга тырыша.

Театрның эченә кергәч, җаны тагын да иркенәебрәк, күңеле тагын да күтәрелебрәк китте. Биредәге биек түшәмле киң фойе, аны узгач башлана торган бүтән зур-зур заллар – һәммәсе килгән кешенең рухын баету, аның кәефен күтәрү, аның җанын яңа матурлык дөньясына үстерү өчен эшләнгән. Шушы гүзәл заллар буйлап яшь, чибәр затлар узып китә. Алар өчен бу көн бирегә килеп үзләренең табигать тарафыннан бүләк ителгән искиткеч камил буй-сыннарын тантана кылдырып йөрү бигрәк тә зур бәйрәмдер, бигрәк тә кадерле, дулкынландыргыч минутлардыр. Гүзәлләрнең үз-үзләрен тотышында, бәхетле елмайган йөзләрендә әнә шул чиксез бәхетне тою ләззәте чагыла. Алай гына да түгел, алар әлеге бәхет өстенә тагын шунысын да сизәләр: үзләренә юнәлгән һәр караш, һәр игътибар билгесе аларны тагын да ныграк канатландырып җибәрә, алар йөрәгенә өр-яңа җилкенүләр бирә. Үзләренә карата игътибар сизгән гүзәлләр тагын да балкыбрак китәләр, хәтта ки синең ягымлы, җылы карашың өчен үзләренең сүзсез рәхмәтләрен әйтәләр шикелле.

Әйе, театр дигән хикмәтне кешелек дөньясы бер дә юкка гына уйлап чыгармаган шул! Кешегә яшәү, инсаният матурлыгын тагын бер мәртәбә күрсәтү өчен кирәктер ул менә мондый гүзәллек тантана иткән мизгелләр! Гомере буена бары тик эш һәм ашау белән генә вакытын уздырган адәми зат, менә шушының ише илаһи урыннарга килгәч, үзенең, чыннан да, Кеше икәнлегенә ышана башлыйдыр. Үзенең моңа кадәрге яшәвенең кыргыйларчарак булганын аңлыйдыр. Шулайдыр, Ходай һәм Табигать тарафыннан бирелгән шушындый гүзәллек тойгысын кичермичә, татымыйча яшәү, яшәү дигән нәрсәне әнә шул бәхеттән башка гына узу чыннан да кыргыйлык буладыр ул.

Әнә шундыйрак уйлар кичереп, Билал иркен, якты заллар буйлап акрын гына атлый бирде. Бүтән чакларда, башка концертларга килгәндә, ул почмак урыннарга матур гына кереп урнашкан буфетларга сугылып чыга иде, әмма бүген ул үзе дә сизмәстән алар тирәсеннән тиз генә узып китте. Ләкин үткән чагында шуны искәртергә өлгерде: театрдагы буфет тирәсендә яшьрәк кыз-кыркын тәмле-томлы алып азаплана, шулар чырык-чырык килә иде. Ә бит безнең татар концертлары булса, буфет ише җиргә күбрәк ир-ат җыйнала, алар килү белән «кәеф» дигән нәрсәне күтәрә башлый.

Әйе, биредә бүтәнчәрәк иде шул.

Менә концерт залына чакырып хәбәр дә бирә башладылар. Беренче кыңгырау, ә бераздан икенчесе, тагын күпмедер вакыт узгач өченче кыңгырау ишетелде.

Билеты күптән алынып куелган булгач, Билал сәхнәгә якынрак утыру бәхетен эләктергән иде. Ләкин иң алда ук түгел, юк-юк, иң алгы рәттә утыруны җене сөйми аның. Анда утырсаң, арттагы бөтен кеше бары тик сиңа гына карап утырадыр шикелле тоела башлый, ә син үзең беркемне дә диярлек күрмисең, мондый нәрсә аңа бер дә ошамый. Бүген Билалның урыны өченче рәттә. Залга ул иртәрәк кергән, ахрысы, аның рәтендә кеше бик аз. Затлы итеп эшләнгән кыйммәтле урындыкларның арка якларыннан эзли торгач, ниһаять, Билал үз урынын тапты. Ә урынын тапканчы, башыннан шундый уй үтте: бирегә сирәк килүең менә шуннан бик ачык беленә инде! Югыйсә үзең тыштан карауга зыялы гына кеше күренәсең болай. Яхшы түгел, әфәндем, яхшы түгел! Сиңа бу хакта ныклабрак уйларга кирәк түгел микән?!

Билал тирәсендәге билетлар кызык кына сатылган булып чыкты: аның уң ягында да, сулда да берәр урын буш иде. Моны күргәч, Билал эченнән генә көлеп тә куйды әле, әллә бары тик ялгызаклар өчен генә көйләнгән рәт инде бу! Чыннан да, тиздән һәр ике яктагы урыннарны алдылар: уң кулга – өлкән яшьтәге бер татар апасы, ә сулга япь-яшь һәм шактый чибәр кызый туры килде. Ул чибәр дә, шул ук вакытта бик җитди дә кыяфәтле иде.

Юк, янәшәсендә утырган бу яшь кызга әллә ни исе китмәде Билалның. Урынына кереп утырганнан бирле, ул түземсезлек белән сәхнәгә Аның чыгуын көтә башлады. Аның үзен күргәнче үк Билалның колагында моннан бер ай чамасы элек ишетелеп калган сәмави тавыш яңгыраган кебек иде.

Менә концертны алып баручы ханым сәхнәгә чыкты. Ул озын итәкле затлы кара күлмәктән, үзе дә озынча зифа буйлы. Тавышы күңелне били торган икән, шунда ук кәефне күтәреп, күңелне кузгатып җибәрде. Әмма әле беренче бүлектә Билалның көткән кешесе җырламаячак икән. Мәскәүдән килгән ике җырчы белән таныштырды алып баручы, аның да берсе Мурзаев фамилияле булып чыкты, исеме генә урысча иде. Җырлавын начар җырламады шикелле, ләкин аңа бик үк ушы да китмәде Билалның. Бу егет үзе татар белән урысның кушылмасы булган шикелле, аның җыры да уртачарак иде.

Мәскәү җырчылары нәкъ бер сәгать тотты халыкны.

Аларга да яратып кул чаптылар. Шуннан соң тәнәфес игълан ителде.

Концертның икенче бүлеге башлангач, алып баручы, сәхнәгә чыгып, хәзер җырлаячак җырчының кыскача тормыш юлы, иҗат уңышлары белән таныштырды. Чит илдә дә байтак кына булган икән үзе. Андагы танылган остазлар Аңа осталыгын арттырырга булышканнар. Ул, байтак конкурсларда катнашып, лауреат исеме дә алган икән.

Менә, ниһаять, сәхнәдә Ул үзе!

Җитез адымнар белән, гүяки сәхнә идәненә серле чигү төшерә-төшерә, матур итеп чыкты Ул. Башка җырчылар шикелле күзләре белән залны да айкамады, бер ноктага карады да, башын аз гына кыңгыр сала төшеп, акрын тавыш белән, ипләп-җайлап кына җырын сузып җибәрде, һич тә көчәнмичә, шундый табигый, иркен тавыш белән сузды Ул үзенең беренче ариясен. Аннан соң сәхнәгә янә алып баручы чыкты, икенче бер арияне игълан итте. Бусы инде итальяннарның дәртле һәм үзенчәлекле музыкаль борылышларга бай бер җыры иде. Билал бу җырны беренче мәртәбә ишетә, һәм нәкъ әнә шул арияне башкарган чагында җырчыны якыннанрак күрәсе килү теләге биләп алды аны. «Рөхсәт итегезче, зинһар» дип, уң ягындагы ападан биноклен сорап алды, аннары бөтен кеше алдында, җитмәсә, өченче рәттә утырган килеш, бинокльдән карап утыруына кыенсынып, урынында аз гына аскарак шуып төште дә, күзенә бинокль куеп, шул хәлдә сәхнәдәге Аны күзәтә башлады.