Текст книги "Бепарволикнинг нозик санъати"

Бахт муаммоларга ечим топишдан келади

Юқоридаги бобда ёзилгандек, ҳаёт муаммолардан иборатдир. Фитнес зал абонементини сотиб олиш орқали саломатликка оид муаммоларни ҳал қилсангиз, аслида, ўзингиз билмаган ҳолда яна бир муаммони яратган бўласиз. Қандай қилиб дейсизми? Масалан, фитнес залга бориш учун эрталаб уйқудан уйғониш, машқ ускунаси устида қора терга ботгунча югуриш, шундан кейин бутун офисни саситиб ташламаслик учун душ қабул қилиш ва кийимларни алмаштиришингиз керак бўлади. Шуларнинг ўзи ортиқча ташвиш эмасми? Ёки айтайлик, рафиқангиз билан бирга жуда кам вақт ўтказасиз. Ушбу бўшлиқни тўлдириш учун ҳар чоршанба куни у билан ресторанга боришга одатланасиз. Лекин бу қарор муаммони ҳал қилиш ўрнига яна бир муаммони келтириб чиқаради. Энди ҳар чоршанба иккингизга ҳам ёқадиган жой танлаш, овқатга пул сарфлаш ва муносабатларда мана шундай кайфият билан алоқадор муаммолар ҳақида ўйланишингиз керак бўлади.

Муаммолар ҳеч қачон тўхтаб қолмайди. Улар қайсидир маънода ўзгариши ёки ўз даражасини ўзгартириши мумкин, холос.

Бахт – муаммоларга ечим топишдан ҳосил бўлади. Бу ерда калит сўз – “ечим топиш.” Агар муаммолардан қочсангиз ёки ўзингизда бирорта муаммо қолмаган, деб ўйласангиз, у ҳолда ўзингизни бахтсиз этишга шайланасиз. Асосий сир муаммолардан қочиш эмас, балки уларга ечим топишда.

Бахтли бўлиш учун бирор нарсага ечим топиш зарур. Бахтга фаолият шакли, ҳаракат деб қаралиши бежиз эмас. Бахт совға қилинмайди, “Хаффингтон Пост” газетасидаги қайноқ мақолалар таъсирида қаршингизда пайдо бўлиб қолмайди. Ёки маълум донишманд, устознинг маслаҳати туфайли ҳосил бўлмайди. Уйингизга яна битта хона қўшиш учун етарли миқдорда пул жамлаганингизда бахт муҳайё бўлиб қолмайди. У сизни қандайдир олдиндан белгиланган ерда ёки муайян ғоя, иш ё китоб ичида мунтазир кутиб ўтирмайди.

Бахт – бу муттасил меҳнат дегани. Бинобарин, муаммоларни ҳал қилиш ҳеч қачон тўхтаб қолмайдиган жараён бўлиб, бугунги муаммоларга жавоб топиш эртанги муаммоларга пойдевор қўяди. Ҳақиқий бахт ўзингиз яхши кўрган муаммони учратиш ва унга ечим топишдан юзага келади.

Баъзан муаммолар жуда оддий: сифатли таом ейиш, бирор янги манзилга саёҳат қилиш, яқинда сотиб олган янги видеоўйинда ғолиб бўлиш. Баъзан эса муаммолар мавҳум ва мураккабдай: онангиз билан ярашиб олиш, ўзингизга ёққан касбни топиш, яхши дўстлар орттириш.

Муаммолар қандай бўлишидан қатъи назар, мазмун бир хил: уларни ҳал этинг ва бахтли бўлинг. Афсуски, кўпчилик учун ҳаёт бу қадар содда туюлмайди. Сабаби одамлар қуйидаги йўлларнинг бири билан доим ҳаётни мураккаблаштириб юборади:

1. Инкор. Баъзида кишилар муаммо борлигини инкор қилади. Улар фактларга орқа ўгиргани боис доим ўзини алдаши ҳамда реалликдан қочиши керак бўлади. Бундай ҳаракат қанчадир муддат уларни тинчлантириши мумкин, бироқ охир-оқибатда одамни хавф, невроз ёки ҳиссий инқирозга етаклаши тайин.

2. Мазлумлик кайфияти. Айримлар муаммоларини ечиш имкони бўлгани билан, ўзини имконсиздай кўрсатишга уринади. Бу каби “мазлум”лар муаммолари учун доим бошқаларни ёки ташқи шароитларни айблашга одатланади. Ушбу ҳаракат кишининг ҳолатини қанчадир вақт мобайнида яхшиласа-да, якунда қаҳр, чорасизлик ва умидсизликка дучор қилади.

Инсонлар муаммога тик қарашга чўчиб, улар учун бошқаларни айблашга ошиқади. Чунки бу ёқимли ва ожизлар учун энг осон йўлдир. Муаммоларга ечим топиш эса қийин ва кўпинча машаққатлидир. Ўзгаларни айблаш ҳамда инкор ёрдамида кайфиятимиз дарҳол кўтарилиб, қалбимизга шодлик киради.

Одам кўп усуллар билан енгиллик ҳис қилиши мумкин. Хоҳ бир қадаҳ шароб бўлсин, хоҳ бошқаларни айблашдан келадиган руҳий ҳақлик туйғуси ёки хавфли саёҳат арафасидаги ҳаяжон, буларнинг барчаси ҳаётингизни бошқариш, унинг ҳаққоний хожасига айланиш учун у қадар яхши йўл эмаслиги кундай равшан. Кўплаб ўзўзига кўмак бериш ҳақидаги адабиётлар муаммога тик қарашни эмас, балки ундан чалғиш йўлларини таклиф қилади. Улар муаммони инкор қилишга оид янги усулларга ўргатиб, ҳақиқий муаммони бир четга суради ва қисқа давр мобайнида ёрдам бериши мумкин бўлган машқлар билан билакларингизни чиниқтиради. Эслаб қолинг, ўзини чиндан-да бахтли ҳис қилган киши кўзгу қаршисида ўтириб олиб, ўзига-ўзи мен бахтлиман, деб такрорламайди.

Бу каби усуллар кўпинча одатланишга олиб келади. Ҳақиқий муаммолардан чалғитадиган усулларга қанча кўп мурожаат қилсангиз, шунча боғланиб қоласиз. Шу маънода деярли ҳамма нарса инсонни қарамликка олиб келиши мумкин. Ичимиздаги ҳар бир оғриқни тинчитиш учун ўзимизга аён усуллардан фойдаланамиз. Агар меъёр жойида бўлса, бунинг зарари йўқ. Лекин реалликдан қочиб, оғриқ қолдирувчи дориларни ошқозонимизга ютаверсак, кейинчалик ҳақиқат билан юзлашиш қийин кечади.

Ҳиссиётлар ролини бўрттиришади

Ҳиссиётлар эволюция жараёнида бизга яхшироқ яшаш ва кўпайишда кўмаклашиш учун вужудга келган. Бор-йўғи шу. Улар бирор нарса бизнинг фойдамиз учун яхши ёки ёмонлигини айтувчи реакция механизмидир. Ортиқ ҳеч нима эмас.

Қизиб турган печга теккандаги оғриқ иссиқ буюмларни ушламасликни ўргатгани каби ёлғизлик изтироби ўзимизни якка ҳис этишга сабаб бўладиган ишларни қилмаслик борасида таълим беради. Ҳиссиётлар ижобий ўзгаришлар томон йўналтирадиган биологик сигналлардир.

Қулоқ солинг, мен ўрта ёшда юз берадиган инқирозингиз ёки ширакайф отангиз саккиз ёшингизда велосипедингизни ўғирлаб кетганини эслатиш ниятим йўқ. Биламан, сизга бу хотиралар қаттиқ ботади. Сабаби булар қалбингизнинг бир бурчагида ечилмаган ва ҳал этилмаган муаммо сифатида қолиб кетган. Бошқача айтганда, салбий ҳиссиётлар, аслида, ҳаракатга чақирувдир. Улар сизга нимадир қилиш лозимлигини кўрсатади. Ва аксинча, ижобий ҳиссиётлар тўғри амал учун мукофот ҳисобланади. Сиз уларни ҳис қилганда ҳаёт бағоятда оддий кўриниб, ундан баҳра олишни истайсиз. Шу йўсин бошқа нарсаларга ўхшаб ижобий ҳиссиётлар бизни тарк этиб, ўрнига янги муаммолар қад ростлайди.

Ҳиссиётлар ҳаётимизда тенгликнинг бир бўлаги, бироқ мазкур тенгликнинг бутунлай ўзи эмас. Бирор нарса шунчаки кайфиятни кўтаргани учун уни яхши деб атаб бўлмайди. Худди шундай сизга ёқмаган нарсада ҳам хайр бўлиши мумкин. Ҳиссиётлар нейробиологиямиз тортиқ қиладиган кўрсатма ва тавсияларга ўхшайди. Шу боис доим ҳиссиётларга ишониб қолмаслигимиз даркор. Аксинча, уларга кўпроқ шубҳа билан қараш лозим.

Турли шахсий, ижтимоий ва маданий сабаблар туфайли кўп одамларга ҳиссиётларни, айниқса, салбий туйғуларни маҳв этишни ўргатилади. Афсуски, салбий ҳиссиётларни инкор қилиш орқали инсон унинг ечимига хизмат қиладиган бир қатор реакция механизмларни ҳам рад этган бўлади. Натижада, муаммоларни инкор этган аксарият инсонлар бутун ҳаёти мобайнида муаммоларга тўғри ечим тополмайди. Муаммоларни ҳал этолмаган кишилар эса хотиржамликка эриша олмайдилар. Доим ёдингизда сақланг: ҳар бир дарднинг ўз ҳикмати бор.

Шу билан бирга, ўз ҳиссиётларига ҳаддан ортиқ маъно берадиган инсонлар ҳам бор. Улар учун ҳиссиётлар ҳамма нарсани ҳал қилади. “Ҳа, мен уловингиз ойнасини синдирдим, бироқ асабим ростдан жойида эмасди, ўзимни тутиб туролмадим,” ёки “Ўзим тўғри деб сезганим учун мактабни ташлаб, Аляскага кўчиб келдим,” деган гапларни шунга мисол қилиш мумкин. Ақл тарозисида тортилмай, фақат ҳис-туйғулар асосида қабул қилинган қарорлар аксарият ҳолларда хато бўлиб чиқади. Биласизми, кимлар ўз ҳаётини фақат ҳиссиётлар билан ўлчайди? Уч ёшли болалар ва кучуклар. Яна уч ёшли болалар ва кучуклар нима қилишини биласизми? Захар танг маҳали, гиламга бовул қилади.

Ҳиссиётлар узоқ давом этмайди. Шунинг учун уларга ҳаддан ташқари берилиб, қаттиқ аҳамият қаратиш кишини ёмон вазиятда қолдиради. Бугун бизни хурсанд қилган нарса эртага бизга ёқмай қолиши эҳтимолдан холи эмас. Чунки биологиямиз ҳамиша янги нарса хоҳлайди. Бахтга ҳаддан ортиқ қизиқиш ҳеч қачон тугамайдиган “янги ниманидир излаш” жараёнини бошлаб беради: янги уй, янги ишқий алоқалар, яна бир фарзанд ёки ойликка қўшимча пул. Аммо тўкилган тер ва сарфланган асабларга қарамай, ўзимизни аввалгидай қониқмаган ҳолатда топаверамиз.

Психологлар бу ҳолатни одатда “гедоник югуриш йўлакчаси” деб аташади. Бу жараёнда одамлар турмушини ўзгартириш учун тинмай ҳаракат қилади, лекин барибир ўзгаришни ҳис этмайди.

Чунки муаммолар қайтиб келаверади ва улардан қочиб қутулиш имконсиз. Сиз турмуш қурадиган одам сиз билан жанжал қиладиган одамдир. Сиз сотиб оладиган уй сиз таъмирлайдиган уйдир. Орзу қилган ишингиз кўп асаббузарлик келтирадиган ишдир. Ҳар доим ниманидир қурбон қилишга тўғри келади. Бизга хурсандчилик бағишлайдиган нарса айни вақтда кайфиятимизни туширади. Биз эришган нарса аслида биз қўлдан бой берган нарсадир. Бизга ижобий тажриба берадиган нарса бир вақтнинг ўзида салбий тажрибани аниқлаб беради.

Ҳамма гап мана шунда. Абадий бахтга эришиш ғояси бизга ёқади. Биз барча дардлардан бир зумда фориғ бўлишни истаймиз. Биз ҳамиша ҳаётдан хушнуд ва қаноатланиш мумкинлигига ишонамиз.

Бироқ бунинг иложи йўқ.

Ўз курашингизни танланг

Агар сиздан ҳаётдан нима исташингизни сўрасам-у, менга бахтли бўлиш ва орзунгиздаги иш, оила ҳақида сўзласангиз, бу жавобингиз шу қадар оддий ва умумий бўладики, ундан маъно топишнинг ўзига вақт сарфлагиси келмайди кишининг.

Ишлар юришгани барчамизга маъқул. Ҳаммамиз ташвишлардан холи, тўкин ва бахтли ҳаёт кечиришни, севиш ва севилиш, яхши дўстлар билан ҳамроҳ бўлиш, хушбичим кўриниш, мўмай даромад топиш, танилиш, ҳурматга сазовор бўлиш ва Қизил денгиз Мусога бағрини очгандек одамлар бизни кўрганда мойдек эриб кетишини истаймиз.

Ҳаммамиз буни истаймиз. Буни исташ жуда осон.

Бироқ кўплаб инсонлар ўйлаб кўрмаган бундан-да қизиқ саволлар бор ҳаётда. Шулардан иккитаси: “Сиз ҳаётда қандай азоб хоҳлайсиз?” ёки “Ниманинг йўлида курашишни истардингиз?” деган саволлардир. Уларга бериладиган жавоб умримиз мазмунини аниқлаб беради.

Масалан, кўпчилик кабинетда ўтириб, қанор-қанор пул топишни орзу қилади. Лекин ҳамма ҳам бошқа даражадаги ҳаёт пиллапоясига қадам қўйиш учун суткасига ўн соатлаб ишлаш, узоқ вақт офисга қатнаш, ҳужжатлар билан ишлаш ва раҳбариятнинг инжиқликларига сабр қилишни истамайди.

Кўп одамлар эҳтиросли маишат ва бетакрор муносабат хоҳлайди. Лекин жуда камчилик бунинг учун жиддий суҳбатлар, маъноли сукутлар, тегилган иззатнафси ва ҳиссий можаролардан ўтишга тайёр. Шунинг учун кишилар кўлини қовуштириб ўтиришни афзал билади ва ўтирган бўйи: “Мана бундай қилсам ундай бўларди,” деб орзу қилади. Шу зайл йиллар ўтиб кетади. Бу жараён “Балки, бошқа бирор нарсани синаб кўриш керакдир?” деган савол пайдо бўлгунча давом этади. Иш юристлар аралашуви ва алимент қоғози билан якунлангач, аста уйғониб “Қайси гуноҳим учун?” дея сўрайди. Очиғи, йигирма йил олдин улар ўз қаричини бироз қисқартирганда бугунги муаммолар юз бермаслиги мумкин эди.

Бинобарин, бахт курашларни талаб қилади. У муаммолардан томир олади. У камалак ва момоқаймоққа ўхшаб ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Чинакам, жиддий ва давомли ифода ҳамда мазмунга доимий курашлар ортидан эришилади. Нима азоб беришидан қатъи назар, хоҳ безовталик, ёлғизлик, обсессив-конпульсив синдром ёки кунингизнинг ярмини заҳарлаётган аҳмоқ бошлиқ бўлсин – ечим муаммоларни тан олиб, уларни фаол тарзда бартараф этиш орқали келади. Муаммоларга кўз юмиш ва улардан қочиш ҳеч қачон яхшиликка етакламайди.

Одамлар жозибадор қиёфага эга бўлишни истайди. Бироқ калорияларни ҳисоблаш ва овқатдан тийилишни ўрганмаса, фитнес залидаги оғриқ ва жисмоний босимга чидаб, соатлаб машқ қилишга одатланмаса, афсуски, қиёфасининг жозибадорлигини кўриш насиб қилмайди.

Одамлар шахсий бизнес очишни истайди. Аммо хавф-хатар, ноаниқликларга тик боқиш, такрорий омадсизликлар занжиридан ўтиш ва ҳеч вақога арзимас ишларга соатлаб вақт сарфлаш ўрганилмас экан, муваффақиятли бизнес борасида гап бўлиши мумкин эмас.

Одамлар ўзига яхши жуфт истайди. Бироқ киши ишқий можаролар ортидаги ҳиссий ўзгаришларни қабул қилмагунча ишончли жуфти ҳалол топиши мушкул. Бу севги ўйинининг бир қисми: ўйнамаган ғолиб бўлолмайди.

Бошқача айтганда, омадга эришиш учун “Мен нимадан роҳатланишни истайман?” деб сўрашни тўхтатинг. Аксинча, “Қандай оғриқ менга ёқади?” деган саволга жавоб топишга урининг. Бахт сари йўл омадсизлик ва тушкунлик билан тўлиб тошган.

Сиз шу йўлни танлашингиз керак. Билъакс, оғриқсиз, муаммосиз ҳаётни ҳеч қаердан тополмайсиз. Ҳаёт фақат фараҳли онлардан ташкил топмайди. Роҳат-фароғат билан ҳаммаси тушунарли. Кўпчилигимиз бу борада деярли бир хил нарсаларга интиламиз.

Оғриқ масаласи жуда қизиқарли. Сиз қандай оғриқни бошдан кечиришга тайёрсиз? Шу савол қандайдир мазмун касб этади ва ҳаёт истиқболини ўзгартириб юборишга қодир. У мени ва сизни шакллантиради, бизни аниқлаб, бир-биримиздан фарқлайдиган савол.

Балоғат ёшимда мусиқачи, аниқроғи, рок юлдузи бўлишни орзу қилганман. Гитара садолари остида янграган қўшиқни эшитган пайт кўзларимни юмган ҳолда ўзимни саҳнада тургандай ҳис этар, мен чалган торлардан чиққан оҳанглардан одамлар ақлини йўқотаёзгандай туюларди. Бу орзулар оғушига соатлаб ғарқ бўлардим. Одамлар қаршисида қўшиқ куйлармиканман, деган иккиланиш хаёлимга келмасди. Аксинча, қачон ушбу кун келади, деб ўзимдан сўрардим. Ҳаммасини режалаштирган эдим ва қулай фурсат келишини кутардим холос. Дейлик, бунинг учун аввал мактабни тугатиш, сўнг керакли жиҳозлар учун пул йиғиш керак. Кейин машқлар учун бўш вақт топиш ва керакли одамлар билан танишиб, биринчи лойиҳани амалга ошириш талаб этиларди. Кейин… кейин эса ҳеч нарса бўлмади.

Ярим умримни бу ҳақида орзу қилиб ўтказишимга қарамай, реаллик бошқача бўлиб чиқди. Узоқ вақт ўйлаб, ниҳоят, орзум нега амалга ошмаганини тушуниб етдим: Мен, аслида, буни истамаган эканман.

Менга натижа хуш ёққанди. Ўзимни гавжум мухлислар қаршисидаги саҳнада тасаввур қилиб, қалбимни жараёнга эмас, натижага бағишлагандим. Шунинг учун бу борада омадим чопмаган. Бир эмас, кўп маротаба чопмаган. Чунки мақсад йўлида тиришиб ҳаракат қилмаганман: ҳар куни танаффуссиз машқ қилиш – осон иш эмас. Яна гуруҳни яратиш, ўзингизга ўхшаган одамларни топиш, тинимсиз шуғулланиш, концерт учун жой танлаш, одамларни чақириб, қизиқтириш керак бўлади. Торлар синади, лампали кучайтиргич бузилади, 20 килоли аппаратурани у ердан бу ерга пиёда (уловсиз) кўчиришга тўғри келади. Қисқаси, тоққа чиқиш керак, чўққигача эса ҳали анча йўл бор. Тоққа чиқишни хуш кўрмаслигимни англаш учун вақт керак бўлди. Менга ўзимни чўққида тасаввур қилиш ёққан экан, холос.

Одамлар менга: “Сен дангаса, омадсизсан, ҳаммасига ўзинг айбдорсан. Сен орзу сари йўл тополмай, жамиятнинг босимига чидай олмагансан!” дейиши тайин.

Лекин гап бунда эмас. Ҳақиқат анча оддийроқ. Мен шунчаки истамаган нарсамни истайман, деб ўйлаганман. Бор гап шу.

Мен курашмасдан мукофот олишни, натижага жараёнсиз эришишни кўзлаганману жанг қилмай туриб зафар қозониш ишқида ёнганман.

Бироқ ҳаёт бундай қоидалар билан ўйнамайди.

Кимлигингиз сиз курашмоқчи бўлган нарса билан ўлчанади. Фитнес залидаги курашларни ёқтирадиган инсонгина триатлонда югура олади, қорнида тўртбурчак прессчаларни ҳосил қилади. Фақат кеча-ю кундуз ишлашни яхши кўрадиган ва корпоратив пиллапояга риоя қиладиган киши унинг чўққисига чиқа олади. Рассомнинг оч-наҳор кечадиган ҳаётига чидай оладиган инсонгина буюк тасвирий асарлар яратишга қодир.

Мен ҳозир ирода кучи ва бардош ҳақида гапиряпман. Бу “юрган – дарё, ўтирган – бўйра” ҳақидаги ривоят эмас, ҳаётнинг энг содда ва асосий бўлаги ҳисобланади. Бизнинг курашларимиз муваффақиятимизни аниқлаб беради. Биздаги муаммолар бахтимизни яратади ва бироз енгилроқ ҳамда ёқимли характердаги муаммоларни кафолатлайди.

Тушуняпсизми? Бу ҳеч қачон ниҳоя топмайдиган спирал бўйича юқорига интилишдир. Қайсидир паллада курашишга ҳожат қолмади, деб ўйласангиз, демак, ниманидир назардан четда қолдирибсиз. Чунки бахт курашишдир.

3
СИЗ ЎЗГАЧА ЭМАССИЗ

Менинг бир эски танишим бўларди, келинг, уни Жимми деб атаймиз.

Жимми доим иш билан банд эди. Худонинг берган куни у банд. Нима билан машғуллигини сўрасангиз борми, ё қандайдир фирма билан иш борасида маслаҳатлашаётгани ёки истиқболли тиббий ускуна учун инвестор қидираётгани, баъзан хайрия маросимида нутқ сўзлашни режалаётгани ёки миллиардлаб фойда келтириши кутилаётган янги турдаги автомобилларга ёнилғи қуйиш шахобчаси устида ишлаётгани ҳақида оғиз кўпиртириб сўзларди. Жимми серҳаракат, серкор эди. Суҳбат давомида у миянгизни ўз ишларининг аҳамияти, ғояларининг оламшумуллиги ҳақидаги ахборотга тўлдириб ташлар эди. У тилга олган машҳур исмларни эшитиб ўзингизни маҳаллий журналист билан суҳбатлашаяпман, деб ўйлардингиз.

Жимми ҳамиша яхши кайфият тарқатарди. У гўё янги режалар устида ишлар, тегирмондан бутун чиқишга ҳаракат қиларди.

Бироқ буларнинг ҳаммаси сафсата, Жимми, аслида, фирибгар ва авантюрист, келажак технологиялари ҳақида турли эртаклар айтиб, яқинларининг пулларини кўкка совурадиган профессионал паразит эди. У қиммат бар ва ҳашамдор ресторанларга ўзининг “бизнес ғоялари”данда кўпроқ пул сарфларди. Ҳа, баъзан у рамзий бўлсада ўзини ишлаётгандай қилиб кўрсатар, дейлик, казо-казо танишларининг исмларини айтиб, баъзи муҳим шахсларнинг бошини қотирарди. Бироқ бундан ҳеч қандай наф бўлмасди. Бундай “бизнес”ларнинг бирортаси гуллаб кетмади.

Жимми энди ёш йигит бўлмаса-да, саргузаштлари йиллаб давом этарди. У қиз-ўртоқлари ва анчагина узоқ қариндошлари ҳисобига кун кўрарди. Энг ёмон фожиа – бундай ҳаётнинг Жиммига ёқиши эди. У ўзига жуда қаттиқ ишонар, у билан сўзлашганда гўшакни қўядиганлар ҳаётидаги улкан имкониятлардан маҳрум бўлаётганини таъкидларди. У айтган бизнес ғояларини киноя ва кулги билан қарши оладиганлар унга жуда ғўр ва тажрибасиз инсонлардай кўринарди. Унинг ит ётиш, мирза туриш шаклидаги турмушини танқид қилганларни ҳасад ва ичиқораликда айбларди.

Гоҳида Жимми оз бўлса-да пул топар, бироқ бунинг учун жирканч усуллардан фойдаланарди. Дейлик, у бировнинг бизнес ғоясини ўзиники қилиб кўрсатар, бировни чув тушириб қарз олар ёки бирорта стартапдан қанчадир улушни тортиб оларди. Баъзан у омма олдида нутқ сўзлаш учун кимларнидир пул тўлашга мажбурларди. (У нима ҳақида нутқ сўзлашини ҳатто тасаввур қилолмайман).

Энг даҳшатлиси, Жимми ўзи тўқиган сафсаталарга ишонарди. Унинг хаёлидаги уйдирмалар шу қадар қаттиқ ҳимояланган эдики, кўрган одам бундан жаҳли чиқиш ўрнига кўпроқ ҳайратда қоларди.

Тахминан, 1960-йилларда психология фанида “шахсий ишонч” борасида катта портлаш юз беради: ижобий идрок ва ўзини ишонтириш бутун бир йўналишга айланади. Тадқиқот натижаларига кўра, ўзи ҳақида юксак фикрда бўлган инсонлар одатда яхши иш бажариб, нисбатан камроқ муаммо яратар экан. Шу зайл аксарият тадқиқотчилар ва амалдорлар аҳолининг ўзига бўлган ҳурматини орттиришга ундарди. Бу орқали жиноятларни камайтириш, таълимни яхшилаш, ишсизлик даражасини тушириш ва бюджет танқислигини қисқартириш мумкин, деб ҳисоблашарди. Натижада, 1970-йилларга келиб инсоннинг ўзига бўлган ҳурматини кучайтириш ҳақидаги гаплар ҳамманинг қулоғига қуйила бошлади. Уни шифокорлар, сиёсатчилар ва педагоглар тарғиб қилиб, таълим дастурларига киритишди. Алалоқибат, баҳолар инфляцияси юз бериб, кучсиз ўқувчилар ўз билимсизлигидан хижолат чекмаслиги ҳақида бонг урилди. Оддий кундалик, аҳамиятсиз маросим ва фаолият турлари учун турли мукофотлар ўйлаб топилди. Болаларга “Мен нимада ноёбман?” ёки “Менга ўзимдаги қайси жиҳат ёқади?” мавзусида иншо ёзиш каби маънисиз уй вазифалари бериларди. Авлиёота ва руҳонийлар черковга келувчиларга ҳар бир киши Худо қаршисида ўзгача экани, ўртамиёна эмас, балки ҳаммадан ажралиб туриш учун яратилганини уқтирарди. Бизнес ва мотивацияга оид тадбирларда ҳар бир инсон муваффақиятга эришиши ва ўзгача бўлиши тўғрисидаги парадоксал зикр янграшда давом этарди.

Бир авлод улғайгандан кейинги хулоса шуки, кўпчилигимиз ўзгача эмас эканмиз. Муҳим сабабларсиз инсоннинг ўзига юқори баҳо бериши маъносиз эканлиги маълум бўлди. Машаққат ва омадсизликлар инсонни чиниқтириш, муваффақиятли қилиш учун зарур ва фойдалилиги кундай равшанлашди. Одамларни ўзига юқори баҳо беришга ўргатиш Билл Гейтс ёки Мартин Лютер-Кинг эмас, Жиммига ўхшаган миллионлаб касларни пайдо қилиши ошкор бўлди.

Жимми – тушунарсиз стартаплар асосчиси. Жимми ҳар куни наша чекиб, ўзини кўкларга кўтариб мақташдан нарига ўтолмайдиган бир касдир. Ўз бизнес ҳамкорини тажрибасизликда айблаб, кейин қандайдир рус моделининг қалбини забт этиш учун “Le Bernardin” компаниясининг картасидан бор пулларни ечиб олган кимса ҳам шу Жимми бўлади. Жимми – қарз берадиган сахий хола ва амакилари кундан-кун камайиб борадиган йигитдир.

Ҳа, ўзига қаттиқ ишонган ва катта баҳо берган Жимми қанчалик омадли ва билимдон эканлиги ҳақида соатлаб лоф уриб, охир-оқибат бирор нарсани эплаб бажаришни ҳам унутади.

Инсоннинг ўзига юқори баҳо беришидаги жиддий хато у фақатгина ижобий таассуротларга таянишида. Киши ўз қадрини англашида бутунлай бошқа нарса, яъни у ўзининг салбий жиҳатларига қандай муносабатда экани ғоятда муҳим. Жимми кабилар ҳаётидаги таназзулга қарамай 99.9 % ўзини жуда зўр деб ҳисобласа, қандай қилиб бу ишончли ва бахтли ҳаётнинг мезонига айланиши мумкин?

Жимми – такаббур. Унинг фикрича, бармоғини қимирлатиб қўймаса-да, барибир у ҳамма яхши нарсаларга лойиқ. Ундан ҳамма қарздор, у ҳеч нарса қилмасдан роҳатга эришишни истайди. Ҳаракат қилмасдан бойиб кетишига ишонади, бировга кўмак бермаса ҳам уни ёқтиришлари ва ҳурмат кўрсатишлари зарур деб ўйлайди. Ҳеч нарсани қурбон этмай, тўкин-сочин турмуш кечиришга ўзини ҳақли санайди.

Жимми кабилар ўзига шу қадар бино қўядики, ўзини буюк иш қилаётгандай тутади (аслида, бу шунчаки рўё, ўзини алдашдан бошқа нарса эмас). Улар ўзини қойиллатиб роль ижро этган актёрдай сезади, ваҳоланки, томошабинларга ўз субутсизликларини кўрсатди. Улар бир ишни охирига етказмаса-да, муваффақиятли стартап асосчиларидай ҳаракатланади. Бундай кимсалар эндигина йигирма беш ёшга кирган, ҳаётда бирор маррани забт этмаган бўлса ҳам, ўзини шахсий ривожланиш бўйича тренер деб атайди ва бошқаларга қандайдир ёрдам бериш эвазига пул талаб қилади.

Ўзини барча яхши нарсага лойиқ деб ҳисоблайдиган такаббур одамлар чеҳрасидан қалбаки ишонч таралади. Бу ишонч ўзгаларни бир муддатга алдаб қўйиши мумкин. Айрим ҳолларда инсоннинг ўзига ҳаддан ортиқ баҳо бериши юқумли бўлиб, атрофдагиларнинг ҳам кибрини оширади. Жиммидаги камчиликларга қарамай, тан олишим керак, баъзида у билан вақт ўтказиш менга мароқли эди. Унинг ёнида ўзимни енгилмас сезардим.

Такаббурларнинг муаммоси, нима ҳисобидан бўлмасин, ўзини ҳамиша ақлли ва омадли ҳис қилишга муҳтожлигида. Шунинг учун асосий вақтини ўзи ҳақида ўйлашга сарфлайди. Ахир, саримсоқпиёзни паққос туширгач, оғзинг сасимаётганига ўзингни ишонтириш учун жуда катта куч-қувват талаб қилинади.

Ҳар қандай вазиятдан ўз эгоси ва аҳамиятини излай бошлаган одамни бу одатдан қайтариш қийинлашади. Сабаби қайтариш йўлидаги ҳар қандай ҳаракат уларнинг буюклигига нисбатан таҳдид сифатида қабул қилинади. Бу кимсалар ўзига маслаҳат берган ёки насиҳат қилган шахсларни ҳаёт тарзига ҳасад қилаётган ғаразгўйлардай кўради.

Такаббурлик бора-бора атрофдаги воқеликларни бузиб кўрсатадиган пуфакка айланади. Ўзини супер юлдуздай ҳис қиладиган шахслар рўй берадиган ҳодисаларни ўз буюклигига тасдиқ ёки таҳдид сифатида баҳолайди. Яъни улар ҳаётимдаги яхши воқеаларга тенгсиз қобилият ва иқтидорим туфайли эришаман, нохуш ҳоллар бўлса, қайсидир ҳасадгўй кўролмай, чоҳ қазиётгани боис юз беради, деб ўйлайди. Ўзини доим ҳақ ҳисоблаган кишининг қалб қўрғонини замбарак билан ҳам тешиб ўтолмайсиз. Керак пайтда улар бошқаларга руҳий ва жисмоний оғриқ бериш ҳисобига кибрларини сақлашга интилади.

Такаббурлик – муваффақиятсиз стратегия. Бу шунчаки галдаги енгиллик, асло бахт эмас.

Инсоннинг асл қиймати унинг бахтга эмас, балки бахтсизликка бўлган муносабатида намоён. Жиммига ўхшаганлар ҳар қадамда ўзи учун тасаввурий омад кашф этиб, муаммолардан яширинишга, уларга чап беришга уринади. Шу боис улар қанчалик ўзини муваффақиятли ва чаққон ҳисобламасин, муаммолардан яширингани учун нотавонлигича қолаверади.

Ўзини ҳурмат қилган шахсгина феъл-атворидаги камчиликларга самимий нигоҳ ташлашга қодир: “Ҳа, баъзида пулларимга бефарқ қарайман”, “Ҳа, гоҳида муваффақиятларимни бўрттириб юбораман”, “Ҳа, айрим ҳолларда бошқаларнинг кўмагига ҳаддан ортиқ ишонаман, ўзим ҳаракат қилишим керак”. Ва уларни тўғрилаш учун ҳаракат қилади. Такаббур кимсалар муаммоларга теран қаролмагани боис ҳаётини яхшилашнинг уддасидан чиқолмайди. Улар ёқимли, бироқ алдамчи тасаввурлар ортидан қувиб, реалликдан узоқлашиб бораверади.

Аммо реал ҳаёт билан тўқнашув муқаррар, ортга сурилган муаммолар эса бир куни эшик қоқиши шубҳасиз. Ҳамма гап уларнинг қачон ва қандай қақшатқич зарба беришида!