Текст книги "Бепарволикнинг нозик санъати"

Бепарволикнинг нозик санъати

Бепарво одам деганда кўпчилик ҳаётдаги ғала-ғовурларга писанд қилмайдиган сокин инсонни тасаввур қилади. Уларнинг кўз ўнгида тепса-тебранмас, дунёни сув босса тўпиғига чиқмайдиган одам гавдаланади.

Бироқ ҳиссиётлардан узоқ ва ҳаётда ҳеч нарсадан маъно-мазмун кўрмайдиган инсонни нима деб аташларини биласизми? Бундай одам телба дейилади. Ишонаманки, ҳаётда ҳеч ким ўз ихтиёри билан телба бўлишни истамайди.

Хўп, унда бепарволик ўзи нима? Келинг, бу атамани таърифлашга, яхшироқ англашга ёрдам берадиган учта нозик жиҳатга тўхталамиз.

Биринчи нозик жиҳат: Бепарволик бефарқ бўлишни англатмайди. Бу ўзгача бўлишдан қаноат ҳосил қилишни ифодалайди.

Жайдари тилда тушунтирганда: бефарқликда ҳеч қандай фазилат ёки яхшилик йўқ. Бефарқ инсонлар некбинликдан йироқ, тушкун яратиқдир. Бундайларга ялқовлар ва интернетдаги тролларни мисол қилиш мумкин. Бироқ масалага чуқурроқ назар ташласак, бефарқ инсонлар, аслида, ўзини шундай кўрсатишга уринади, холос. Одамлар эътибори учун улар сочларини ювиб-тарамайдилар. Ўз фикрлари ҳақида одамлар нима деб ўйлаши уларга барибир эмас, шунинг учун киноя ва кибр пардасининг ортига яширинади.

Бефарқ инсонлар бошқаларни ўзларига яқинлаштиришдан қўрқади. Шу боис ўзларини улардаги муаммоларни ҳеч ким тушунмайдиган алоҳида, ноёб мавжудот, деб тасаввур қилади. Бефарқ инсонлар реал дунёдан ва ўз танловлари ортидан келадиган оқибатлардан ҳайиқади. Айнан шу туфайли бирор самарали қарор қабул қилолмайди. Бундай каслар норизо кайфиятлари билан ўзлари ковлаган зимистон ва совуқ ўраларида яшириниб юради. Қўлларидан келганча ҳамиша ҳаёт деб аталмиш борлиқнинг ташвишларидан қочишга интилади. Бироқ ташвишларга қўл силтаб қаерга ҳам бориш мумкин? Инсон барибир бирор нарса ҳақида қайғуришига тўғри келади. Бирор нарса ҳақида қайғуриш моҳиятимизга сингдирилган унсур, айнан шу боис инсон муттасил ташвишлар ичида яшашга маҳкумдир.

Табиийки, шу нуқтада нималарга бепарво бўлиш керак деган савол туғилади. Қандай танлов қиламиз? Охир-оқибатда биз учун муҳим бўлмаган ҳодисаларга қандай қилиб совуққонлик билан қараш мумкин?

Яқинда онамнинг яқин дўсти алдов йўли билан ундан мўмайгина пулни олиб кетди. Агар бу вазиятга парво қилмаганимда шунчаки елкамни қисганча финжондаги қаҳвамдан баҳра олиб, севимли фильмимни кўришда давом этган бўлардим.

Бироқ бу ишдан менинг кўнглим ғазабга тўлди. Жаҳл отига миндим. Онамга: “Бундай бўлиши мумкин эмас, ойи! Яхши адвокат топиб, у ярамаснинг таъзирини берамиз,” – дедим. Нега? Чунки мен бу ишга бефарқ эмасман. Керак бўлса, ўша муттаҳамнинг ҳаётини барбод қилишга тайёрман.

Айни шу ҳолат бепарво инсон табиатидаги биринчи нозик жиҳатни акс эттиради. “Қара, Марк Мэнсон бирор нарсага парво қилмас экан,” деганда Марк Мэнсонга ҳамма нарса барибир экан, деган хулоса чиқмайди, аксинча, маррага етиш йўлида у қаршисидаги тўсиқларга, ўзи тўғри, арзирли ва муҳим, деб ҳисоблайдиган ҳаракатларидаги айрим жиҳатлар баъзиларнинг жиғига тегишига асло парво қилмайди, деган фикр назарда тутилади. Марк Мэнсон қалбан тўғри, деб ҳисоблагани учун ўзи ҳақида учинчи шахсда ёза оладиган ва бу нарсага асло парво қилмайдиган инсон, деган хулоса ифодаланади.

Айнан мана шу нарса завқлидир. Йўқ-йўқ, мен эмас, ёмон хаёлга борманг, балки қийинчиликларни енгиш, ўзингизни холис тутиш, қадриятларингиз йўлида ташқи таъсирларга қул бўлмаслик ҳақида гап кетяпти. Омадсизлик қаршисида мардонавор туриш иштиёқи ва унга қарши истеҳзоли кула билиш матонати ҳақида гап кетяпти. Тўсиқлар ёки инқирозлар зарбасига парво қилмайдиган, хижолатли вазиятга тушишдан ҳайиқмайдиган ёки мақсадга етиш учун бот-бот ҳаракат қиладиган мардлар, омадсизликка учраганда мийиғида табассум қилиб, ўзлари ишонган йўлда давом этадиган кучлилар ҳақида гап боряпти. Бундай инсонлар ўз йўлларининг тўғрилигига асло шубҳа қилмайди. Улар мақсадлари ўзларидан, ҳис-туйғуларидан, ғурурлариданда муҳимроқ эканлигини теран англайди. Улар ҳаётдаги ҳамма нарсага эмас, балки муҳим бўлмаган ҳодисаларга қўл силтайди, ўз эътиборини чиндан-да қадрли бўлган инсонлар ва ишларга қаратади. Масалан: дўстлар, оила, мақсад ва бурритога. Яна бир-иккита кутилмаган суд жараёнларига. Айнан мана шу туфайли, яъни ўз диққатэътиборини ҳақиқатан ҳам муҳим ва қадрли нарсаларга қаратгани боис одамлар ҳам уларга худди шундай эътибор билан жавоб қайтаради.

Шу нуқтада ҳаётдаги яна бир ҳикматни англагандай бўламиз: Айримларга кулги ва эрмак бўлмай туриб, бошқалар учун қадрли ва муҳим инсонга айлана олмайсиз. Бунинг иложи йўқ. Бинобарин, зиддият ҳамиша мавжуддир. Ҳамиша. Бир маталда айтилганидек, қаерга борма, манзил ўша-ўша. Бу қийинчилик ва омадсизликларга ҳам тегишли. Қаерга борманг ёки қаерда бўлманг, муаммолардан қочиб қутулиш иложсиз. Бунга оддий қараш керак. Мақсад муаммолардан қочиш эмас, ўзингизга ёқадиган муаммони топишдир.

Иккинчи нозик жиҳат: Ҳамма қийинчиликларга парво қилмаслик учун улардан-да муҳимроқ нарсалар ҳақида қайғуришни ўрганишингиз керак.

Дейлик, сиз дўконда навбатда турибсиз. Олдингиздаги кекса аёл атиги 30 центга тенг ваучерини қабул қилмаётган кассирга қараб ўшқирмоқда. Нега бу аёл атиги 30 цент учун бунчалик ғазабланмоқда?

Сабабини тушунтиришга ҳаракат қиламан. Кекса аёлнинг кунбўйи уйида ўтириб, купон қирқишдан бўлак юмуши қолмаган. У қари ва ёлғиз. Болалари ноқобил, онасини йўқламайди. Аёл узоқ йиллардан бери жинсий ҳаётдан узоқлашган. Оғир бел оғриғини ҳис этмасдан ўрнидан қўзғала олмайди. Аёлнинг нафақаси жуда оз. Бир кун келиб ўзини Сусамбилда юргандай тасаввур этиб, ғариб ҳолда вафот этишга маҳкум.

Шунинг учун ҳам унинг купонларни қирқишдан бошқа иши йўқ. У шунга одатланган. Бу унинг купонлари. Уни купондан бошқа ҳеч нарса ташвишга солмайди. Чунки бундан бошқа ғами йўқ. Шунинг учун ҳали она сути оғзидан кетмаган ўн етти ёшли кассир қайсарлик билан хазинасини ҳимоя қилаётган эртакдаги рицарлардек, аёлдаги купонлардан бирини қабул қилмаса, онахон ҳозир ёрилиб кетса керак, деган хаёлга борасиз. Саксон йиллик асабийлашиш ёмғири бечора кассирнинг бошига дўл бўлиб ёғилади: “Ҳозирги ёшлар ҳурматни билмайди, бизлар ёшлигимизда бундай эмасдик,” деган иддаолар билан кекса аёл кассирнинг таъзирини беришни бошлайди.

Ёзги оромгоҳдаги музқаймоқнинг маза-матраси йўқлиги каби арзимас нарсаларга асаби бузилаверадиган инсонларнинг аянчли муаммоси уларнинг бундан бошқа машғулоти йўқлигидадир.

Атрофингизда барча бўлар-бўлмас ҳодисаларга (телевизор пультидаги батарея ишламай қолгани, дўкондаги ўтиб кетган акция, тузи камроқ таом), эътибор қаратишга арзимайдиган ҳолатларга диққинафас бўлаверсангиз, ҳаётингизда муҳим ва қадрли сабаблар туфайли қайғуришга жой қолмайди. Сиз учун телевизор пульти, тузи оз таом улкан муаммолигининг ўзи ҳақиқий муаммони туғдиради.

Бир рассом таъкидлаганидек, инсонда бирорта муаммо бўлмаса, унинг ақли уларни ўйлаб топишга ҳаракат қилар экан. Назаримда, аксарият ўқимишли, оқсуяк, ўрта синфга мансуб одамлар ташвишланишга муҳимроқ нарса йўқлиги оқибатида юзага келган камчиликларни “ҳаётий муаммолар,” деб ҳисоблайди.

Келиб чиқадики, ҳаётда бирор маъноли ва муҳим нарсани топиш учун куч ва фурсатни сарфлаш керак. Ўзингизга аҳамиятли бўлган нарсани тополмасангиз, ҳаётингизни бекорчи нарсалар ҳақида қайғуриш ва хавотирланиш билан беҳудага совуриб юборасиз.

Учинчи нозик жиҳат: Сиз буни англашингиздан қатъи назар, нима ҳақида қайғуриш фақат ўзингизга боғлиқдир.

Бепарво бўлиш туғма хислат эмас. Аксинча, одамзод ҳамма нарсага қайғурадиган мавжудот. Бунинг учун шляпаси ўртоқлариникидан бошқача рангда бўлгани туфайли хархаша қилиб йиғлаётган болакайни тасаввур қилиш кифоя. Нима дедингиз? Бу табиий ҳолат.

Ёшлигимизда ҳамма нарса кўзимизга янги ва ҳаяжонли, аҳамиятли кўринади. Шунинг учун ҳар қадамда жиғибийрон бўлаверамиз, ҳамма нарса ва ҳар ким ҳақида асабийлашаверамиз. Одамлар нима деркин, уларнинг кўзига қандай кўринар эканман, деган ўй билан яшаймиз. Ҳатто пайпоқнинг ранги, туғилган кундаги пуфакнинг шакли ҳаловатимизни ўғирлайди.

Вақт ўтган сари улғайиб, ҳаётий тажрибамиз ҳам ортиб боради. Умримизнинг олтин дақиқалари беҳуда сарфлангани, биз куйиб-пишган нарсалар тақдиримизга салмоқли даражада таъсир қилмаганлигини англаймиз. Ўгит ва насиҳатлари биз учун қадрли бўлган инсонлар ҳаётимиздан изсиз йўқолганлиги, бизни назарга илмаганларнинг қилиқлари охир-оқибатда фойдамизга ишлаганини тушуниб етамиз. Боз устига, инсонлар биз ҳақимиздаги бирламчи тафсилотларга жуда оз эътибор қаратишига гувоҳ бўлиб, асабни бузмасликка астойдил ҳаракат қиламиз.

Бора-бора қайғурадиган нарсаларни ақл кўзи билан танлайдиган бўламиз. Бундай ҳодисани одатда “улғайиш” деб номлашади. Яхши нарса. Ора-сирада унга амал қилиш фойдадан холи бўлмайди. Инсон чиндан-да қайғуришга арзийдиган нарсалар тўғрисида қайғуришни ўргансагина улғайган ҳисобланади. “Жосуслик” сериалида Банк Морленд шериги изқувар Макналтига айтганидек: “Қайғуриш керак бўлмаган нарса учун куйиб пишсанг, одатда мана шунақа оқибатга эришасан.”

Биз янада улғайиб, ўрта ёшларга етганимизда ҳаётимизда яна нимадирлар ўзгаришни бошлайди. Куч-қувватимиз камаяди. Сажиямиз кучаяди. Биз кимлигимизни яхши биламиз ва ўзимизни қандай бўлсак (айрим нуқсон ва фазилатлар билан), шундай қабул қилишни ўрганамиз. Энг қизиғи, мана шу ҳолат бизни турли кишанлардан озод этади. Энди дуч келган нарса учун жиғибийрон бўлавермаймиз. Ҳаёт мукаммал эмаслигини тафаккур қилиб, борича қабул этамиз. Ҳеч қачон саратонни даволай олмаслигимиз, Ойга учиб боролмаслигимиз ёки оламга машҳур гўзалнинг ёри бўлолмаслигимизни англаймиз. Майли, бу муҳим эмас. Ҳаёт давом этади. Энди озайиб бораётган қувватимизни ҳақиқатан қийматли нарсалар: оила, яқин дўстлар ва севимли машғулотимизга йўналтирамиз. Ажабланарли жиҳати, бу бизни тўлиқ қаноатлантиради. Бундай оддийлик қалбимизга муттасил бахт улашади. Шунда ҳалиги пиёниста Буковскининг гапларида жон бор дея ўйлашга тушамиз. Уринманг!

Хўш Марк, бу китобдан кўзланган муддао не?

Ушбу китобдан муддао ҳаётда нима муҳим ва нима муҳим эмас деган саволга жавоб топишда сизга ёрдам беришдир.

Ишончим комил, ҳозирда омадсизлик, баъзан ишларнинг “ўхшамаслиги” батамом табиий ҳоллигини унутиб юборган инсонлар талайгина. Биламан, сиртдан бу ақлий танбалликдай янграйди, бироқ бу, аслини олганда, ҳаёт-мамот масаласидир.

Гоҳида муваффақиятсизликка учрашнинг ёмон жиҳати йўқлигига ишонмаганимиз боис омадсиз паллаларда ўзимизни айблашни бошлаймиз, гўёки муаммолар гирдобида қолиб кетгандек ҳис қиламиз. Оқибатда, асабийлашиш, ичкилик ёки, энг ёмони, инсонларнинг ҳаётига зомин бўлишга замин яратадиган аянчли ҳаракатлар содир этилади.

Ҳамма нарса ҳар доим зўр бўлишини исташ инсонни надомат ўрасига тушириб қўяди. Афсуски, жамиятимизда бу тенденция кучайиб бормоқда. Лаънатланган ўрадан қутилиб кетиш амримаҳол.

Бепарволик, бўлар-бўлмас сабаб туфайли қайғуравермаслик ҳаётдан кутган муждаларимизни қайта кўриб чиқишга, таҳлил қилишга ва муҳим нарсаларни англашга ёрдам беради. Бундай кўникмани ҳосил қилиш кишида камина “амалий маърифат,” деб атайдиган хислатнинг илдиз ёйишига замин яратади.

Бу ерда мен мутлақ, эртакдагидай мукаммал ва барча ташвишларнинг интиҳосини англатувчи фароғатни назарда тутмаяпман. Аксинча, амалий маърифат баъзан ташвишланиш, қийналиш одатий ҳол эканлигини тушуниш, нима қилган тақдирингизда ҳам умр омадсизлик, йўқотиш, таассуф ва ҳатто ўлимдан иборатлигини англаш, бунга кўникиш демакдир. Ҳаёт сизга отадиган тошларга тайёр туриш (у сизга жуда кўп тош отади, ишонаверинг), у атаган барча кўнгилсизликларга шай туриш қайсидир маънода сизни мушкулотлар қаршисида енгилмас инсонга айлантиради. Алалхусус, оғриқни енгишнинг ягона усули унга қандай чидашни ўрганишдир.

Ушбу китоб сиздаги муаммолар ёки оғриқларни бартараф этмайди. Мен сизга бор гапни ёзмоқдаман. Бу китоб сизни улуғликка етаклайдиган қомус бўлолмайди, бинобарин, улуғлик онгимиздаги иллюзия, ўйлаб топилган интиҳо, хаёлий Атлантидамиздан ўзга нарса эмас.

Бироқ бу китоб оғриқни қуролга, жароҳатни кучга, муаммоларингизни бир қадар ижобийлаштиришда йўл кўрсатади. Шунинг ўзи ҳақиқий ўзгариш эмасми? Китобдан қийинчилик ва у билан курашиш, уни ақл билан енгиш, тушуниш бўйича йўриқнома ўрнида фойдаланишингиз мумкин. Бу китоб оғир ташвишларга қарамай енгил қадам ташлаш, буюк қўрқувлар оғушида юракни сокин тутиш, йиғлаш асносида кўз ёшлар устидан кулиш ҳақидадир.

Бу китоб бирор нарсани қўлга киритиш, қозонишни эмас, қўйиб юборишни, ҳаётга ташқаридан нигоҳ ташлаш ва чиндан-да муҳим бўлган нарсалардан бўлак ҳамма хавотирларга қўл силташни ўргатади. Бу китоб кўзларингизни юмган ҳолда бўшлиққа ўзингизни отиб, соғ қолишни, тегирмондан бутун чиқиш борасида сабоқ беради. У сизга камроқ ташвишланиш йўлларини кўрсатиб, камроқ уринишни ўргатади.

2
БАХТ МУАММОДИР

Тахминан, икки ярим минг йил илгари бугунги Непаль ҳудудидаги Ҳимолай тоғлари этагида улкан сарой қад ростлаган эди. У ерда яшаган шоҳнинг оиласида бир куни ўғил фарзанд дунёга келади. Шоҳ бу фарзандининг бутунлай беташвиш ҳаёт кечиришини, қийинчилик нелигини бир зум бўлса-да ҳис этмаслигини истаб, унинг ҳар бир хоҳиши, ҳар битта тилаги сўзсиз бажо келтирилишига шароит яратмоқчи бўлади.

У сарой атрофига баланд деворлар қурдириб, фарзанди(шаҳзода)ни ташқи оламдан ҳимоялаб қўяди. Шоҳ ўғлини турфа ноз-неъматлар ва совға-саломлар, оғзидан чиққанини бехато бажарадиган хизматкорлар билан ўраб, беҳад эркалашда давом этади. Ҳаммаси режалаштирилгандек бўлади: болакай инсон зотининг кундалик ташвишларидан бебаҳра ўса бошлайди.

Шаҳзоданинг бутун болалиги шу алфозда ўтади. Аммо ниҳоясиз ҳашамат ва чексиз бойликка қарамасдан унинг ҳаётдан кўнгли тўлмай боради. Ҳамма нарса унга маъносиз ва мақсадсиздай туюларди. Отасига нима беришидан қатъи назар, унга камдай кўринар, қалбига ҳаловат бахш этмасди.

Охири, бир куни тунда шаҳзода баланд деворлар ортидаги дунёни кўриш учун саройдан қочиб чиқади. Ва ҳаётида илк бора одамзод бошдан кечирадиган азоб-уқубатларга ўз кўзи билан гувоҳ бўлади. У бемор, кексайган, бошпанасиз, дарбадар ва ҳатто ўлаётган инсонларни кўради.

Саройга қайтган шаҳзода руҳан азобланишни бошлайди. Кўзлари билан кўрган ҳодисаларни ҳазм қилолмай, атрофдаги ҳамма нарса ҳақида хавотир оладиган ва улардан шикоят қиладиган бўлиб қолади. Барча ёшларга хос бўлган сажия билан у ўзига яратилган шароитлар учун отасини айблашга, маломат қилишга чоғланади. Шаҳзода айнан бойлик ва тўқлик уни бахтсизлик жарига етаклаб, ҳаётидан маъно-мазмунни айирганига ишонарди. У қочиб кетишга қарор қилади. Лекин шаҳзода ўзи ўйлагандан-да кўпроқ отасига тортган эди. Унинг онгида ҳам буюк ғоялар акс-садо беради. У нафақат саройни тарк этиш, балки шоҳлик мақомидан, оиласидан, ҳар қандай мулкдан воз кечиш, кўча-кўйда ҳайвонлардек лой ва иркит жойларда ётиб юриш, умрининг охиригача оч-наҳор яшаш, ўзини ҳаёт неъматларидан мосуво қилиб, бегоналар еб ташлаб кетган сарқитлар билан озиқланиш фикрига келади.

Кейинги оқшом шаҳзода яна сарой деворидан ошиб ўтади. Бу сафар у қайтиб келмайди. Йиллар давомида дарбадар, ялангоёқ гадойдек умр кечириб, жамият нигоҳида энг паст қатламдаги инсонга айланади. Ўзи истагандай жуда оғир аҳволда кун кўради. У касаллик, очлик, оғриқ ва ёлғизликни бошдан ўтказади. Ўзини очлик билан шу қадар чўнг азобларга дучор этадики, ўлиб кетишига бир баҳя қолади.

Орадан бир неча йил ўтади. Кейин яна бир неча йил… Шундан кейин… Ҳеч нарса рўй бермайди. Шаҳзода уқубатлар ичидаги ҳаёт у кутгандай эмаслигини сезишни бошлайди. Бундай умр у кутган ҳаловатга эшик очмаслигини тушунади. Бундай турмуш дунёнинг сирини, ундан кўзланган мақсадни очиб бермайди.

Умуман олганда, шаҳзода кўпчилигимиз тушунган қуйидаги ҳодисанинг тагига етади. Қийинчилик жуда ёмон нарса. Бу ҳолатдан у маъно топмайди. Шаҳзода ҳаёт мазмуни на бойлик ва на камбағалликда эканлигини қалбан ҳис қилади, онги билан тушунади. Натижада, у ўйлаган буюк ғоя, аслида, бекор гаплигига тўлиқ амин бўлади ва бошқа йўлни қидиришга тушади.

Фикрлари чалкашиб кетган шаҳзода ораста бўлиб, яна йўлга отланади ва дарё ёқасида катта бир дарахтга дуч келади. У бошқа буюк ғояни ўйлаб топмагунча шу дарахт тагида ўтиришга қарор қилади.

Афсоналарга кўра, безовта кайфиятли шаҳзода дарахт тагида қирқ тўққиз кун ўтиради. Инсон бир хил ҳолатда қирқ тўққиз кун қандай қилиб ўтириш мумкин, деган биологик савол билан чалғимай, шаҳзода бу вақт оралиғида англаган муҳим ҳақиқатларга назар соламиз.

Ушбу ҳақиқатлардан бири қуйидагича эди: ҳаётнинг ўзи, аслида, азоб-уқубатдир. Бой бойлиги туфайли қийналади. Камбағал қашшоқлигидан озорланади. Ёлғиз инсонлар оиласи йўқлиги боис азобланса, оилали одамлар ўз оиласи сабаб қийинчиликка йўлиқади. Дунёвий лаззатларни излаган кимсалар айнан мана шундай лаззат туфайли машаққат чекади. Дунё лаззатларидан тийилувчи инсонлар шу тийилиш сабаб азобланади.

Барча азоб-уқубатларни бир хил деб бўлмайди. Айрим уқубатлар бошқаларига қараганда бир неча карра оғирроқ. Бироқ ҳамма қайсидир маънода азоб-уқубат чекиши бор гап.

Орадан йиллар ўтиб, ўша шаҳзода ўз фалсафасини яратиб, оламга ёяди. Ушбу фалсафанинг бирламчи ва асосий ғояси қуйидагича янграйди: “Азоб-уқубат ва йўқотишлардан қочиб бўлмайди. Уларга қарши туришга уринмаслик керак.” Ўша шаҳзода кейинчалик Будда номи билан дунёга танилади. Агар у ҳақида эшитмаган бўлсангиз, сизни ишонтириб айтаманки, у буюк инсон бўлган.

Бизнинг кўплаб ғояларимиз ва идрокимиз асосида муайян бир ишонч мавжуд. Бу ишончга кўра Ҳарвард университетига кириш ёки лего ўйинчоғини йиғиш сингари бахтни ҳам алгоритмлаш мумкин. Унга кўра, агар Хга эришсам, Y каби кўринсам, Zга ўхшаган инсон билан яшасам бахтли бўламан.

Шу ишончнинг ўзи муаммодир. Бинобарин, бахт бу ечиладиган математик тенглама эмас. Қаноатсизлик ва хавотир инсон табиатидаги ажралмас унсурлардир. Улар инсон бахтини ташкил қиладиган зарурий ҳодиса ҳисобланади. Будда бу борада илоҳий ва фалсафий нуқтаи назардан фикр юритган. Мен ҳам бу бўлимда шу ҳақида фақат биологик жиҳатдан гапираман. Бунда бизга пандалар ёрдам беради.

Ҳафсалани пир қилувчи панда саргузаштлари

Агар мен супер қаҳрамон ярата олганимда ҳафсалани пир қилувчи пандани ўйлаб топардим. У кўзига ялтироқ ниқоб тақиб, бесўнақай қорнига анча кичкина майка (ўртасида катта Т ҳарфи туширилган) кияди. Унинг супер қудрати одамларга аччиқ, лекин улар эшитиши керак бўлган ҳақиқатни айтишдан иборат бўлади.

Панда худди идиш-товоқ сотувчиси сингари эшикмаэшик юриб, кишиларга ёқимсиз нарсалар ҳақида гапиради. Масалан, дейлик, эшикни қоқиб, қаршисида турган одамга қараб: “Шубҳасиз, кўп пул топиш сизга ҳузур бағишлаши мумкин, лекин пул фарзандларингизни сизни севишга мажбурлай олмайди,” ёки “агар сиз “хотинимга ишонаманми?” деб ўзингиздан сўраган бўлсангиз, демак, ишонмас экансиз,” ёки “Сиз “дўстлик” деб атаётган иш, аслида, одамларни ҳайрон қолдиришга қаратилган уринишдан ўзга нарса эмас,” дейди. Шундан кейин уй соҳибига хайрли кун тилаб, кейинги эшикни қоқишга йўл олади.

Бу иш бир вақтнинг ўзида ҳам ажойиб, ҳам оғир, ҳам ҳазин, ҳам ишонарли ва керакли бўларди. Нима бўлганда ҳам, очиқ ҳақиқатларни тинглаш жуда ёқимсиз.

Ҳафсалани пир қилувчи панда ҳеч ким хушламайдиган, бироқ барча учун керакли супер қаҳрамон бўларди. Унинг сўзлари биз истеъмол қилаётган маънан сохта таомлардан кейин парҳез мева сингари жонимизга хуш ёқади. Панда ўз ҳақиқатлари билан тушкун ҳолатга туширса-да, ҳаётимизни яхшиларди. У бизни бўлакларга ажратиб ташлаш орқали кучимизга куч қўшар ва зулматни кўрсатиш билан келажагимизни ёрқинроқ қиларди. Панданинг гапларига қулоқ тутиш кишида сюжет охирида ижобий қаҳрамон ўладиган фильмни томоша қилгандай таассурот қолдирган бўларди. Гарчи фильм ўз хотимаси билан сизни маҳзун қилган бўлса-да, у реал ва ҳақиқий туюлгани учун уни янада кўпроқ яхши кўрган бўлардингиз.

Келинг, бугун мен шу панданинг ниқобини кийиб, сизга ёқимсиз ҳақиқатлар ҳақида сўзлаб берай.

Одамлар қайғуриш биологик жиҳатдан фойдали бўлгани учун қайғуради. Табиат шу орқали бизни ўзгартиради. Моҳғиятан, инсон ҳамиша маълум даражадаги қаноатсизлик ва хавотир билан яшайди, чунки бундай хусусиятлар одамни олға боришга, яшаш учун курашга ундайди. Биз ўзимизда мавжуд барча нарсага шукр қилмаслик ва ўзимизда йўқ биргина нарса билан қаноат ҳосил қиладиган тартибда яратилганмиз. Мунтазам қаноатсизлик инсон зотини курашадиган, интиладиган, бунёд қиладиган ва забт этадиган мавжудотга айлантирди. Демак, азоб ва бахтсизлигимиз инсон юксалишидаги носозлик эмас, балки ажралмас хусусиятдир.

Оғриқ ва унинг ҳар қандай тури киши организмини ҳаракатга келтирувчи самарали усулдир. Дейлик, оёқ бармоғингизни столга уриб олдингиз. Агар менга ўхшаган бўлсангиз, бундай пайтда авлиёларни йиғлатадиган нохуш сўзларни айтиб бақирасиз. Ёки ҳис қилаётган оғриқ учун безабон буюмни айблаб: “Ярамас, стол,” дейсиз. Бундан ҳам баттари, оғриётган бармоқ интерьер дизайнининг тўғрилигига шубҳа билдиришга туртки бериб: “Қайси тўнка столни бу ерга қўйди? Нима бало?” деб қичқирасиз.

Мавзудан чалғиб кетдим. Урилган бармоқдаги қаттиқ оғриқ, ҳа-ҳа, ўша мен, сиз ва авлиёлар ёмон кўрадиган оғриқ муҳим сабаб туфайли мавжуддир. Жисмоний оғриқ асаб тизимининг маҳсули бўлиб, тескари алоқа ёрдамида у бизга қаерда юриш ва қаерда юриш мумкин эмаслигини англашда ёрдам кўрсатади. Қачонки биз у белгилаган чекловлардан чиқиб кетсак, асаб тизимимиз бу иш учун бизга дакки бериб, уни бошқа қайтармасликка чақиради.

Шу боис қанчалик ёмон кўрсак ҳам оғриқ аслида фойдалидир. Ёш ва эътиборсиз бўлганимизда оғриқ бизни диққат қилишга ўргатади. У биз учун яхши ва ёмон бўлган нарсаларни кўрсатади, шахсий чегараларимизни тушуниш ва амал қилишга ёрдам беради. Ўғриқ туфайли иссиқ печка яқинида туриш ва металл буюмларни розеткага тиқиш хавфли эканлигини тушунамиз. Шу боис оғриқдан қочиш доим ҳам фойдали бўлавермайди, чунки шундай пайтлар бўладики, у инсон учун ҳаёт-мамот масаласига айланади.

Аммо оғриқ фақатгина жисмоний бўлмайди. Буни сериалнинг кейинги фаслини кутиб кун санаган одамдан сўрасангиз, сизга мендан ҳам аниқроқ қилиб таърифлаб беради. Одамзод кучли руҳий изтиробни ҳис қилишга ҳам қодир. Боз устига, тадқиқотларда айтилишича, миямиз жисмоний ва руҳий изтироб ўртасида катта фарқни сезмас экан. Масалан, севган қизим менга хиёнат қилганини эшитганимда кимдир бошимдан совуқ сув қуйиб юборгандай бўлади. Бундай пайтда инсон, эҳтимол, юракка санчилган ханжар оғриғини ҳис қилар.

Жисмоний оғриқ сингари руҳий изтироб ҳам муайян тенгликнинг бузилгани ёки маълум чегарадан чиқиб кетилганига ишора қилади. Руҳий азоб ҳам жисмонийси каби ҳар доим ёмон ёки кераксиз бўлавермайди. Баъзан ҳиссий ёки руҳий оғриқни туйиш саломатлик учун муҳим ва зарур бўлиши мумкин. Худди столга урилган оёқ бармоғидаги оғриқ бизни тўғри юришга ўргатганидек, инкор ва омадсизлик туфайли пайдо бўлган ҳиссий оғриқ келажакда бундай хатоларни такрорламасликка тайёрлайди.

Ҳаётдаги ноқулайлик ва ташвишларга кўз юмаётган жамиятнинг энг катта хатоси шундаки, у оғриқдан олинадиган ижобий жиҳатларни илғамай қолмоқда. Бу эса, ўз навбатида, бизни реал борлиқдан узоқлаштиряпти.

Балки, сиз ҳар қандай ташвишдан батамом холи бўлган, эҳтирос ва бахт билан тўлиб тошган ҳаёт ҳақида оғзингиз сувини оқизиб орзу қиларсиз, аммо шу нарса кундай равшан – Ерда муаммолар ҳеч қачон якун топмайди, тугамайди, ниҳоясига етмайди. Мана, ҳафсалани пир қилувчи панда ҳам етиб келди. Гулхан атрофида иккимиз ўтириб хаёл сурдик. Унинг айтишича, ҳаётда муаммолар асло тугамас, лекин уларни ёқимли муаммоларга айлантириш ўз қўлимизда экан. Жаҳондаги энг бой одамлардан бўлган Уоррен Баффетда пул билан боғлиқ муаммолар бор, бироқ бундай муаммо кўчадаги уйсиз тиланчини ҳам четлаб ўтмаган. Шунчаки Баффетда бу муаммо тиланчига қараганда ёқимлироқ. Ҳаёт ҳам шунақа!

“Ҳаёт туганмас муаммолар занжиридан ташкил топган, Марк,” – деди панда ва қўлидаги ичимлигини ичиб, пушти соябонни тўғрилаб қўйди: “Битта муаммони ҳал этиб, бошқа муаммони яратасан.”

Бироз сукунатдан кейин ундан қаердан пайдо бўлиб қолгани, нега биз бу ерда эканлигимиз ҳақида сўрадим.

“Муаммосиз ҳаётдан умидингни уз,” – ғудранди Панда. – “Бундай ҳаёт хомхаёл, холос. Аслан, ҳаёт фақатгина ёқимли муаммолардангина таркиб топиши мумкин.”

Шундай дея у қўлидаги финжонни қўйди, сомбреро шляпасини тўғрилаб, кунботарга қараб равона бўлди.