Текст книги "Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1"

Кызганычка каршы, М. Мәһдиев сүз алып барган, мәдәниятебез тарихына үзләренә лаеклы югары бәя биреп кайтарган мондый исемнәр 1970 еллар «кыравы» шартларында кабат оныттырыла башлый. Галимнең үзе өчен дә 1967 елга кадәр басылып чыккан күп кенә язмалары «кара тамга» салыну – рухи эзәрлекләүләр, рәсми басмаларга юл бирмәү сәбәбенә әверелә. Бу шәхесләрне, вакыйгаларны татар фәне 1990 елларда гына кабат халыкка кайтара башлады.

Шундый мәсьәләләрнең берсе – мәдрәсәләр тарихы. Галимнең 1967 елны «Совет мәктәбе» журналында «Галия» мәдрәсәсе турындагы язмасы дөнья күрә, 1968 елда ул «Иж-Буби» мәдрәсәсе тарихына, аны туздыру вакыйгасына багышланган зур хезмәт әзерли. Әмма рус телендәге беренче варианты («Некоторые данные из истории Бобинской школы») кулъязма хәлендә кала, 1969 елны «Казан утлары» журналында, «Буби мәдрәсәсе» исеме белән кыскартып, «туналып», татар телендә дөнья күрә һәм авторга шактый күңелсезлекләр китерә. Бубиларның кулъязмаларын кирилл хәрефләренә күчереп, аерым китап итеп бастыру теләгенең тормышка ашмаячагы ачыклана. Татарларга революция генә мәгърифәт алып килде дип тукылган, иске мәдрәсәләр фәкать тискәре яктан, дини схоластика белән балаларның аңын томалаучы итеп телгә алынган бер заманда яшь галимнең киресен исбатларлык дәлилләрне дөньяга чыгаруы зур батырлык була. Габдулла һәм Гобәйдулла Бубилар, Р. Фәхретдин, З. Камали, Г. Баруди кебек шәхесләрнең хезмәтләре олылана, әмма алар кылган гамәлләрнең үз вакытында көчле каршылыкка очравы, татар җәмгыятенең яңалыкны якларга көче җитмәү, гомерләрен милләтне кайгыртуга багышлаган асыл затларны кара пәрдә артына яшерү авторда үкенеч уята. Үткәннәр һәм бүгенге өчен сызлану интонациясе Мәһдиевнең фәнни хезмәтләренә шушы мәкаләдән соң урнашып калгандыр да.

М. Мәһдиев татарларда гыйлем-мәгърифәт тарихын өйрәнүне гомеренең ахырына кадәр дәвам итә. Мәктәп-мәдрәсә программалары һәм дәреслекләр, Габделмәннан Рахманколый һәм Таип Яхин китаплары, «Мөхәммәдия» кебек зур мәдрәсәләрдә укыту рәвеше-системасы хакында материаллар туплана, аерым өлешләре вакытлы матбугатта басыла. Галимне мәгърифәтчеләр әзерләгән җирлектә үсеп чыккан яңа буын татар зыялылары язмышы үзенә җәлеп итә. Мәсәлән, Г. Рахманколый дәреслекләренә, методикасына анализ ясаган М. Мәһдиев аның улы Солтан язмышы белән кызыксына башлый, соңрак аның хикәяләрен туплап, «Мәлихә куаклыгы» исеме астында татар укучысына тәкъдим итә.

Галимнең һәрвакыт игътибар үзәгендә булган шәхесләр бар: Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Рәхим, Г. Гобәйдуллин, С. Сүнчәләй. М. Мәһдиев аларның язмышына кат-кат мөрәҗәгать итә, нәтиҗәдә ХХ йөз башы татар милли-мәдәни хәрәкәте хакында яңа карашлар барлыкка килә. Әйтик, Г. Рәхимнең 75 еллыгына әзерләнгән «Ерактан яңгыраган аваз» исемле күләмле язмада күренекле татар язучысы һәм галименең архив материалларына нигезләнеп тергезелгән тормыш юлы, әдәби иҗаты, этнография, әдәби тәнкыйть һәм әдәбият тарихы өлкәсендәге эшчәнлеге, фаҗигале язмышы бәян ителә. Эзләнеп, галимнең туганнарын, аны белгән кешеләрне табып, бөртекләп җыйналган язмадагы татар зыялылары белән горурлану янәшәсендәге тормышка инкыйлаб китергән үзгәрешләрнең милли күтәрелешне дә, аны әзерләгән шәхесләрне дә юк итү фаҗигасенә үкенү идеологик чикләүләр эчендә яшәгән совет галимнәрен куркыта. Мәкалә 1971 елда университетның фәнни җыентыгында чыгарга тиеш булса да, басмадан алына.

1970 еллар урталарыннан М. Мәһдиев башкарак характердагы материаллар әзерли башлый. Әйтик, «Фатих Кәриминең «Истанбул мәктүпләре» мәкаләсе докторлык диссертациясенең бер өлеше кебек уйланылган була. Анда Ф. Кәриминең юлъязмалар циклына төпле, тәфсилле анализ ясала. Ләкин шәркый традицияләргә, Ауропа мәдәниятенә караш, рус-төрек мөнәсәбәтләре яссылыгында татарларда милли аң үсешенә югары бәя биргән әлеге хезмәт тә дөньяга чыкмый кала.

1980 елда, М. Гафуриның тууына 100 ел тулуга багышлап, олы әдип иҗатына үзенчәлекле бәя бирелә. «Халык образы, ил язмышы мәсьәләсе М. Гафуриның бөтен иҗат нигезен тәшкил итте. Гомер йомгагының төп җепләреннән берсе дә әнә шул – Гафуриның үзен ил, халык язмышыннан аерылгысыз каравы», – дип, галим бу иҗатны нәкъ шушы ноктадан анализлый. Бер үк вакытта М. Гафуриның татар әдәбиятындагы урыны хакында уйлана. Ул урынны бик хаклы билгели дә: «…поэтик осталык ягыннан Тукайның үз замандашы Гафуридан алдарак булуы фәндә беркайчан да бәхәс астына алынмады. Мәҗит Гафури шул ук вакытта С. Рәмиев һәм Дәрдемәнд шикелле «идеаль поэзия» вәкиле дә түгел. Гафури – халыктан, шәкертләрдән, фәкыйрь крестьяннардан, һөнәрче, эшчеләрдән. Аның шигырьләрендә бәхетсез фәкыйрьләрнең иңрәү авазларын, ачы язмыш ноталарын башка шагыйрьләрнең әсәрләренә караганда ешрак ишетәсең. Халык аһ-зары, халык ыңгырашуы Беренче рус революциясе елларында башка шагыйрьләргә караганда Гафурида тизрәк революцион рух алды, «зур агачны» аударырга чакыруга кадәр үсте»1010
  Мәһдиев М. Мәҗит Гафури (1880–1934) : тормышы һәм иҗат юлы турында кыскача очерк. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1980. – 30 б.


[Закрыть].

Ф. Әмирханга багышланган шундый ук рухтагы материал – үзгәрәк, язучының, иҗатыннан бигрәк, шәхесен, рухи бөеклеген ачу максатын куя. Бер яктан, автор Ф. Әмирхан тормышын үз нәсереннән өзек – «бәхет мөмкин була торып та, бәхетсез уздырган»1111
  Мәһдиев М. Фатих Әмирхан : тормышы һәм иҗат юлы турында кыскача очерк. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1986. – 56 б.


[Закрыть] яшьлек гыйбарәсенә бәйли. Акыллы, сәләтле, укымышлы Фатихның аяксыз калу фаҗигасен күрсәтә. Икенче яктан, авыр сынауларга дучар ителгән әдипнең эшчәнлеге, иҗаты югары бәя ала.

Г. Камалның «Йолдыз» газетасындагы эшчәнлегенә багышлап М. Мәһдиев 1983 елда зур мәкалә яза, аны журналист буларак таныта. Татар матбугаты битләрендә Миргазиз Укмасыйга багышланган язмалары берничә тапкыр дөнья күрә, Н. Думави, С. Сүнчәләйләрнең аерым әсәрләрен анализлап, автор бу иҗатларны укучыга җиткерү мәсьәләсен көн тәртибенә куя.

М. Мәһдиев фәнни китапханәләрдә, архивларда утырып кына эшләүчеләрдән булмый. Аның язмалары арасында шәхси танышлык-аралашу нәтиҗәсе буларак «табадан төшкәннәре» дә бар. Шундыйларның берсе Әхмәтгәрәй Хәсәни тормышына багышлана. «Гасыр» нәшрияты оештырып, татар китабын бастыру эшенә зур өлеш керткән, татар матбугаты үсешендә яңа сүз булган «Аң» журналын оештырган Ә. Хәсәнине, аның ярдәмчесе һәм мәсләктәше Зәйнәп ханымны нәкъ менә М. Мәһдиев татар укучысына яңадан ача. Әйтерсең галим китеп баручы буынның тере шаһитларыннан шулар хакында сөйләтеп калырга ашыга: З. Хәсәнине тыңлап, блокнотлар тутыра. Репрессияләнгән асыл затлар: М. Галәүнең хатыны Зәйнәпкә, Г. Гобәйдуллинның хатыны Рабигага ирләре хакында мәгълүматлар сорап хатлар яза. Соңрак, 1993 елда, ерактан-үткәннән килгән бу хәбәрләрне бастырып та чыгара.

М. Мәһдиевнең игътибар үзәгенә алынган шәхесләр арасында балалар язучысы Ф. Агиев, университет белемле, татар әдәбияты, әдәбият белеме хакында үткен мәкаләләр язган Н. Хәлфин, «Дим буенда» дигән гүзәл әсәр авторы С. Җәләл, мәгърифәтче һәм дин белгече Р. Ибраһимов та бар.

Үзгәртеп корулар алып килгән фикер иреге М. Мәһдиев материалларын дөньяга чыгаруга юл ача: галимнең ХХ йөз башына караган эзләнүләре һәрберсе бер докторлык диссертациясенә тиң зур фәнни хезмәтләр, монографияләр булып басылып чыга. Беренче җыентык1212
  Мәһдиев М. Әдәбият һәм чынбарлык : ХХ йөз башы татар әдәбияты тарихына яңа материаллар. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1987. – 304 б.


[Закрыть] татар әдәбияты һәм мәдәнияте тарихына караган күп кенә язмаларны берләштерә. Китапта гасыр башының күренекле шәхесләре: язучылар, матбагачылар, шагыйрьләр, журналистлар, мөгаллимнәр һәм дәреслекләр язучылар хакында сүз алып барыла. Язмышларны берләштерүче җеп булып Г. Тукай шәхесе тора. Мәһдиев яңа буын вәкилләрен Тукай язмышы, иҗаты, холкы белән «үлчәп-чагыштырып» бара, бер үк вакытта әлеге үзәк фигура ярдәмендә М. Гафури һәм Г. Камал, Ф. Әмирхан һәм Н. Думави, С. Сүнчәләй һәм Г. Ибраһимов, С. Рахманколый һәм Х. Искәндәрев, Г. Рәхим һәм Ф. Кәрими һ. б. бер агым, бер мәсләк, бер омтылыш берләштергән көч кебек бәяләнә.

1989 елда М. Мәһдиев яңа архив һәм матбугат материалларын беренче тапкыр фәнни әйләнешкә кертеп язылган тагын бер монографиясен укучы хөкеменә тапшыра1313
  Мәһдиев М. Реализмга таба : ХХ йөз башы татар әдәбиятында чынбарлыкның чагылышы мәсьәләләре. – Казан : КДУ нәшр., 1989. – 155 б.


[Закрыть]. Хезмәтнең «Әдәбият тарихы чыганагы буларак унынчы еллар татар вакытлы матбугаты» дигән беренче бүлеге исемгә чыгарылган вакыт аралыгында таралган уннарча гәзит-журналга тирән анализ бирә. Икенче бүлеге тагын бер фәнни «сукмак» салына башлау хакында сөйли: «ХХ йөз башы татар әдәбиятында прототиплар. Аларны ачуның әһәмияте». Г. Ибраһимов, Г. Тукай, Ф. Әмирхан, М. Фәйзи әсәрләрендәге күп кенә геройларның прототиплары, аларның язмышы, әсәрләрнең язылу тарихы хакында бик күп кызыклы мәгълүмат М. Мәһдиевнең ХХ йөз башы татар дөньясын биш бармагы кебек белүен, андагы «беренче эшелон», «икенче эшелон» шәхесләрне генә түгел, аларның дус-иш, таныш-белешләре, тормыш мизгелләре турында да хәбәрдар булуын тагын бер кат исбатлый.

Өченче бүлектә ХХ йөз башы татар мәдәнияте тирәнтен тикшерелә, дини һәм дөньяви бәйрәмнәр, әдәби-музыкаль кичәләр, татар яшьләрен берләштергән клублар, рәсем һәм җыр, опера сәнгате, аерым бер сәнгать төрләрен үстерү өчен барган көрәш – бар да җентекле күзәтеп узыла.

1990 елда әлеге монографиянең дәвамы төсендә рус телендә «Талантның социаль тамырлары» дигән монография басылып чыга1414
  Магдеев М. Социальные корни таланта : из истории татарской литературы в годы нового революционного подъема и первой империалистической войны. – Казань : Изд-во КГУ, 1990. – 159 с.


[Закрыть]. Китап ХХ йөз башы әдәбияты һәм мәдәнияте тарихын берничә проблема яктылыгында карый. Беренчесе – әдәбият һәм публицистикада дөньякүләм хәлләрнең чагылышы. Тагын бер өлкә – әдәбиятта «уртак ватан», рус-татар мөнәсәбәтләре шулай ук кызыклы гомумиләштерүләргә китерә. К. Насыйри башлаган сөйләшүне 1913 елга китереп ялгый да Мәһдиев бу мәсьәләдәге эволюцияне «татарларның мөселманлык дигән тар калып кысаларыннан чыгып, кешеләргә мөселман яки христиан итеп түгел, бәлки халык вәкиле буларак карарга өйрәнделәр» дигән нәтиҗә ясый. Китапның өченче-дүртенче бүлекләре тулысынча архив материалларына таянып язылган. Биредә жандарм идарәсе һәм цензураның татар демократик көчләренә каршы алып барылган сәясәте, җасус-әләкчеләр, судлар һәм сөргеннән, тоткыннар һәм төрмә очерклары кебек моңа кадәр татар укучысы күзеннән читтә кала килгән мәгълүматлар бәян ителә. Әлеге күренешләрнең татар әдәбиятында яктыртылышына тукталына.

Әлеге зур фундаменталь хезмәтләр М. Мәһдиевне ХХ йөзнең беренче яртысы татар мәдәниятен колачлы, комплекслы өйрәнгән абруйлы галим, тырыш һәм киң карашлы тикшеренүче итеп танытты. Болардан тыш, галимнең халык җырлары, җыр жанры хакында фәнни эзләнүләре вакытлы матбугат битләрендә урын ала, бер өлеше китап булып басылып чыга1515
  Мәһдиев М., Яхин А. Халык иҗаты әсәрләрен система итеп тикшерү тәҗрибәсе. Мәкаль, табышмак, җырлар. – Казан : КДУ нәшр., 1982. – 112 б.


[Закрыть]. Халык авыз иҗатын өйрәнүдә ул К. Насыйри, Г. Тукайлар башлаган эшне дәвам итүчеләрнең берсе була, халык әдәбиятын әсәрләренә этнографик материал буларак та, психологизм чарасы, кеше кичерешләрен бик үтемле аңлату, укучыга тәэсир итү өчен дә күпләп урнаштыра.

Публицист М. Мәһдиев әдәбият серләрен иҗаттан, аерым әсәрләрдән дә эзли, бу аның эшчәнлегендә бер тармак хасил итә. Кемнәр иҗаты гына эләкми аның каләменә: әдәбиятта беренче адымнарын ясаучы Г. Кашапов кебек яшьләр дә, халык күңелендә үз бәясен алган С. Хәким, М. Хөсәен, И. Салахов, С. Кудаш шикелле олы әдипләр дә. Әдәбиятка кагылышлы язмаларда ул «әдәбият – ирек эше, вөҗдан эше» дип кабатларга ярата, мәдәниятебез киләчәген миллилектә дип күрсәтә. Гомумән алганда, аның публицистикасында әдәбият һәм милләт сүзләре бер үремтәдә кулланыла.

Әдәбиятка, мәдәнияткә, милли мәсьәләләргә кагылышлы язмаларда М. Мәһдиевнең битараф булмау сыйфаты калку күренә. Бигрәк тә язма сүзгә ирек бирелгән 1980–1990 еллар чигендә аның татар дөньясының күп якларын, милләт тормышының күп проблемаларын яктырткан, әдәбияты язмышы хакында уйланып, борчылып-ачынып язылган күләмле мәкаләләре дөнья күрә. Ул болар хакында сөйләшүгә башка татар язучыларын да тартырга, әдәбиятны торгынлыктан чыгару юлларын бергәләп эзләргә өнди. Шушы максат белән язучылар съезды, үзе билгеләгәнчә, беренче «ирекле» съезд алдыннан каләмдәшләренә чакыру ташлый: «Соңгы елларда безнең матбугатта, әдәби процессның барышы турында сөйләшүдән бигрәк, шәхси мөнәсәбәтләрне ачыклау белән шөгыльләнү модага кереп китте» дип, съездда «бүгенге әдәби процесска анализ» ясарга өнди («Зур җыелыш алдыннан», Татарстан хәбәрләре, 1994, 28 май).

Күпсанлы язмаларында (мәсәлән, «Чистарыну, яки Шуңа омтылыш», Татарстан яшьләре, 1992, 21 гыйнвар), «Әхлаклы яңа мәгыйшәт кирәк», Татарстан яшьләре,1992, 14 март һ. б.) татар әдәбиятының торышын-хәлен хакыйкатьтән качу, курку, җәмгыятьтәге үзгәрешләрне күрергә теләмәү белән аңлата. Мәһдиев әдәбиятның киләчәген милләткә йөз белән борылуда күрә: үзе өйрәнгән гасыр башы зыялыларының фикерләренә әйләнеп кайта, шуларга таяна. «Ә соң милләт рухы, халык күңеле кайда? Милләт кайда? Болары юк. Бездә хәзер «милләт» дигән сүздән элеккегә караганда да ныграк куркалар, аның урынына бик тиз генә «интернационализм» дигән бөек бер сүзне китереп куялар да шул зур сүз янында аерым милләтнең бөтен борчуын, мәнфәгатьләрен күмеп ташлыйлар…»

Әдәбият, әдәби сүз дигәндә, автор аның тәрбияви мөмкинлекләре мәсьәләсен һәрчак алгы планга чыгара. Җәмгыятьтәге күп кенә чатаклыклар өчен әдәбиятның җаваплы булуын онытмаска чакыра. «Бүген без шәһәр урамында тимер таяк тотып кеше үтереп йөрүче малайларны күрәбез икән, моңа бер дә гаҗәпләнәсе түгел: аларны без – язучылар, журналистлар, идеология хезмәткәрләре – шулай тәрбияләдек. Безнең бит мәктәпләрдә укытыла торган әсәрләребез шундый: аларда кан, үтерү, сыйнфый көрәш, суд, атарга хөкем итү…» Ул «безнең программаларда эстетик-әхлакый тәрбия бирерлек әсәрләр бөтенләй диярлек юк» дип белдерә, мәктәптә генә түгел, югары уку йортларында да укытуны тамырыннан үзгәртү кирәклеген көн тәртибенә куя.

Иҗат эше барыннан да элек язучы шәхесе белән бәйле. Язучы нинди сыйфатларга ия булырга тиеш – бу сорау гел калкып чыгып, иҗат эшенә якынлыгы булган кешеләрне кызыксындырып-борчып тора. М. Мәһдиевнең дә җавап варианты бар бу сорауга («Татар зыялысы… Ул кем?» Казан утлары, 1993, №10,143–146 б.) Аныңча, язучы зыялы булырга тиеш, талантлы кешеләренең «зыялы» дип аталырга хаклы түгеллеге – татар милләтенең дә, Россия империясенә кергән бөтен милләтләрнең дә фаҗигасе. Авторның хөкемдар каләме мондый карар чыгара: «Бүген татар зыялысы юк». Шунда ук зыялының нинди кеше булырга тиешлегенә Мәһдиев кагыйдәсе китерелә: «Үз мәнфәгатьләрен кайгыртмыйча, милләте өчен, аның киләчәге өчен көрәшүче белемле, юридик әзерлекле, тормышында әхлаклы, динле, милли тарихны белгән ачык күзле, хөсетсез бер татар баласы». Мәкаләнең ахыргы җөмләсе итеп «ул әле туар, үсәр, Татарстаныбызга хезмәт итәр» дигән ышаныч белдерелә.

Әлбәттә, татар милләтенең киләчәге бар дип ышанган һәр кеше аны зыялылар мәйданга чыгу белән бәйләр. Ләкин тарихта калган зыялыларны яд итү, исемнәрен хөрмәт белән искә алу кирәк. Шушы мәкаләсендә әдип Г. Гобәйдуллин, Ф. Кәрими, Җ. Вәлиди кебек татар зыялыларын хәтерләп уза. Шушы исемлекне дәвам итеп аңа М. Мәһдиевнең үзен дә кертү дөрес булыр иде…

М. Мәһдиевнең прозада беркемне дә кабатламый торган үз язу стиле, укучы күңелен сихерли, үкенечле-моңсу бер моң булып җандагы яшерен дулкынга кагыла, аң төпкелендәге кеше үзе дә белмәгән хәтерне уята, мәҗүси бер дога рәвешендә яңгырый торган манерасы булган кебек, гыйльми хезмәтләрендә дә, публицистикасында да горурлану катыш үкенечле-моңсу интонация саклана. «Милләт, халыкны исә көрәшчеләр генә алга алып бара»1616
  Мәһдиев М. Тарихи кыңгыравык // Мәһдиев М. Сызып ак нур белән… : шәхесләребез тарихыннан : фәнни-публицистик мәкаләләр. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2014. – 445 б.


[Закрыть] дигән сүзләре исә галимнең үзенә, күпкырлы эшчәнлегенә, энциклопедик белеме-акылына, шәхси позициясенә бәя булып яңгырый. ХХ гасырның беренче чиреге татар мәдәниятенә кагылышлы материалларны, гарәп графикасында сакланган вакытлы матбугат язмаларын, архив документларын, истәлекләрне бер үремтәдә тикшергән М. Мәһдиев мирасы, гыйльми эшчәнлеге аның исемен халкыбызның олы галимнәре, зыялылары, фикер ияләре белән бер югарылыкка куя.

Татар тарихын һәм мәдәниятен белеп, милләт киләчәге өчен борчылып яшәгән ачык күзле, үткен сүзле, тирән фикерле шәхес, укытучы һәм галим иде ул. М. Мәһдиевнең йөрәге 1995 елның 14 июнендә тибүдән туктады.

Бу урында язучының «Кайбер кешеләр дөньядан киткәндә үзләре белән бөтен бер халәт-яшәешне алып китәләр, ул кеше яшәгән тирәлек озак еллар буена ятим кала…» дигән сүзләрен искә төшерү урынлы булыр. Чөнки ул үзе белән бөтен бер халәт-яшәешне алып китте. Әмма Мәһдиев дөньясы исән! М. Мәһдиев дөньясы – халкыбызның матур, инде тарихта кала баручы, гыйлемгә омтылу һәм хезмәт сөю, үзара мөнәсәбәтләрдәге самимилек, ярдәмчеллек, көнкүреш-гадәтләрдәге тәртиплелек, җанындагы, рухи тормышындагы хискә, җыр-моңга байлык белән билгеләнә торган татар дөньясы ул. Шуңа күрә аның иҗаты да олуг татар дөньясының аерылгысыз бер өлеше булып яши һәм киләчәккә китеп бара. Укучы игътибарына тәкъдим ителә торган ун томлык басма – шуның ачык дәлиле.

Дания Заһидуллина,

филология фәннәре докторы

Без – кырык беренче ел балалары
(Повесть)

 
Атадин бала яшь кала,
Бик күп эшләр башкара.
 

Халык җыры

Автордан

Безнең балалык еллары дәһшәтле Ватан сугышына туры килде. Ватан язмышы дигән олы хис безнең күңелләргә әнә шул елларда кереп урнашты. Без балалык чорыбызда таякны ат итеп уйный алмадык, бәлки чын атлар җигеп колхоз басуында эшләдек… Атлар азайгач үгез җиктек, сыер җиктек. Ни генә эшләсәк тә: мәктәптә пионер сборы уздырабызмы, җилкәгә сәнәк салып иген басуына чыгып китәбезме – без моны явыз дошманны җиңү сәгатен якынайту өчен дип чын күңелдән ышанып эшли идек.

Еллар үтте, безне инде хәзер «урта буын кешеләре» дип атыйлар. Үткән гомерне искә төшерү, аны анализлау әнә шул «урта буын»га килеп җиткәч башлана, күрәсең. Бу китапны язар алдыннан мин үземнең бала чагымны, үсмер елларымны тагын бер кат күңелдән кичердем. Безнең шул елларыбызны билгели торган бер нәрсә булган икән: ул – сугыш, изге сугышның дәһшәте, Бөек җиңү көнен якынайту теләге, фашизмга нәфрәт, героик Армиябезгә чиксез мәхәббәт. Безнең дөньяга карашыбызны әнә шул хисләр формалаштырган икән.

Шулай булгач, безгә бүген ничә генә яшь булмасын, кешеләр безне бүген кайсы буынга гына кертеп сөйләмәсен, мин яшьтәшләрем исеменнән бер дә шикләнмичә әйтә алам: без – кырык беренче ел балалары. Әсәрнең исеме әнә шулай туды.

Яшьтәшләрем белән мин горурлана алам: минем сабакташларым бүген Ватаныбызның төрле почмакларында зур, мактаулы эш башкара. Алар арасында алдынгы педагоглар, мәктәп директорлары, колхоз председательләре, галимнәр, офицерлар, агрономнар, шофёрлар бар – ләкин эшлексезләр, җилкуарлар юк. Чөнки алар яшьтән Ватан язмышы белән суладылар, Ватан язмышы өчен кайгыртырга, шатланырга бала вакыттан ияләнделәр.

Әнә шул сабакташларыма, бүгенге урта буын кешеләренә багышлыйм бу әсәремне.

1972, апрель

Менә дигән бер майор…

Коридорга чабата тузаны аркылы көлтә-көлтә булып кояш нурлары сузылган иде. Менә дөньяның рәхәте кайда икән! Әле кичә генә без колхоз басуларында көлтә кертә, бәрәңге ташый идек. Үгезне туарып тәртә арасыннан этеп чыгарганга әле тәүлек тә тулмаган. Тырнак төпләрендәге дегет, оекбаштагы арпа кылчыклары, бирчәйгән уч төпләре – кичәге тормышның истәлеге әнә шулар. Миләр катып калган, аларны кыймылдатмаганга өч-дүрт ай. Миләрдә ике-өч кенә тирән сыр бар. Аның берсе – сугыш, канкойгыч сугыш турында. Фронтка икмәк кирәк. Без, атасыз калган тәртипсез малайлар, әнә шул икмәкне кырдан җыеп заготзернога озатырга тиешбез. Без инде һәр җәйне шулай эшлибез. Мидә икенче сыр – ашау турында. Кайда гына, кайчан гына авызга кабарлык нәрсә булса, без аны кабарга, йотарга тиешбез. Ә йотарлык әйбер һәр җирдә бар. Көлтә йөгендә утырып кайтасың – бодай башы уып ашыйсың. Урман буенда күшә, су буенда кыр суганы, җир җиләге очрый. Амбар тирәсеннән узганда кесәгә борчак тутырып китәсең. Алабута, кычыткан, чөгендер, яшь бәрәңге яфрагы – болары ашка китә. Табигать бай – үз баласын ул ничек тә саклый. Мидә өченче сыр… Өченчесе – юк. Кичә юк иде…

Бүген беренче октябрь. Без, аркага капчыкларыбызны асып, кемнеңдер теләге буенча укырга килдек. Үгезләрдән, дегет, камыл исеннән, күксел урманнардан, зәңгәр төтенле, көйгән бәрәңге исе килеп торган басулардан безне кем аерды? Ник аердылар? Моны беребез дә белми иде.

Җәй буе борчак, яңа бәрәңге, әвендә киптерелгән, төтен тәме сеңгән яңа арыш умачы ашап, капчык күтәреп тән ныгып беткән – бүген әнә шул көчне кая куярга белгән юк. Кичә кичен генә мунча кергәнне сылтау итеп, бүген битен дә юмаган унбиш-уналты яшьлек малайлар училище коридорында колхоз тузанын кагалар. Менә коридорның бу почмагында Түбән Кенәр малайлары. Барысы да чиста ыштырдан, яңа чабатадан. Менә зәңгәр сырма кигән Карадуган малайлары – һәммәсе кишер ашый. Мөрәле малайлары кесәләрен әйләндереп бер төрерлек тәмәке эзлиләр, шул арада ду килеп бәргәләшеп алалар. Чабыш атлары кебек барысының да борын тишекләре киңәйгән. Беренче кыңгырау чылтыраса да, класска керергә уйлап та караган кеше юк.

Кинәт өлкән курс малайларыннан берәү:

– Завуч!.. – дигән бер генә сүз кычкырды да класска кереп юк булды. Аның артыннан коридорның яртысы бушап калды. Коридор буйлап электр тогы узгандай булды, һәм без туң миләребезне кыймылдатып өлгергәнче, тузан болыты эченнән ялтыравыклы күзлек пыялалары күренде. Миләр кыймылдады. «Әһә, шул ике пыяла – завуч икән», – дип уйлап алдык. Ике пыяла безне гипнозлагандай итте. Аяклар класска өстерәделәр. Коточкыч тынлык урнашты. Мин класска күз төшердем. Бүреген салырга акылы җиткән Мөрәле малайларының чәч төпләренә хәтле кызарган башларыннан пар күтәрелә. Нәкъ шул секундта ишек ачылып, аннан ике түгәрәк пыяла күренде. Миләр кызу-кызу эшләделәр. Нигә алай? Нәрсә, безнең кеше күргәнебез юкмы әллә? Безме? Без бит фронтка икмәк үстергән малайлар…

– Шапки снять!

Тәрәзә пыялалары зыңгылдап китте. Кемнеңдер парта астындагы сөт салган чирек литрлы шешәсе идәнгә тәгәрәде.

Завуч рус теле укытучысы икән.

Тынлык урнашты. Тәрәзәдән ерактагы сары басу күренә, аның күк белән тоташкан урынында тук кибәннәр өем-өем булып утыралар, биектә-биектә тилгәнме, ниндидер кош тирбәлә. Күк йөзе зәп-зәңгәр. Көлтә йөге өстендә үгез көенә баруы нинди рәхәт иде! Ә монда кыймылдарга да шикләнеп утырасың… Күзлекле кеше кесәсеннән саплы зур тарак алып озын чәчләрен рәтләде. Аннары күзлеген салып аны ап-ак кулъяулык белән озаклап сөртте. Күзлеген салгач бу кеше бөтенләй хәтәр булып тоелды. Гел йөгән белән күреп ияләнгән ат янына йөгәнен салгач барырга куркасың. Ул әллә нинди талый торган ат күк тоела…

– Мин сезгә рус теле укытырмын, ребятки, – дип, күзлекле сүз башлады. – Мин бүгенгә сезнең белән татарча сөйләшәм. Ләкин без акрынлап дәрестә русча сөйләшүгә күчәрбез…

Һи, безнең өчен бу яңалык түгел! Без моны инде бишенче класстан бирле ишетеп киләбез. Барыбер бернәрсә дә чыкмаячак. Бик әллә кем булып кылансаң, үзеңне сугышка да алып куярлар әле. Гәүдәң бик төз, тавышың таза күренә. Менә дигән бер майор чыгар үзеңнән…

– Миңа алтмыш яшь, – дип дәвам итте күзлекле калын көр тавыш белән, классның нәрсә уйлаганын сизгәндәй. – Минем сезне культуралы, белемле кешеләр итеп күрәсем килә. Укып бетергәнче миндә рус теле өйрәнсәгез – үкенмәссез. Мин үзем Мәскәү татары. Поездларда йөргәндә сезнең як халкының рус сүзләрен сытып сөйләшүенә минем йөрәгем әрни. «Брач баренье белән чәй эчә» дип сөйләгәннәрен ишеткәндә мин бөгелеп төшәм, оялуымнан кая керергә белмим. Беренче дәресне без шуңа күрә бик җиңел бер эштән башларбыз. Сез миңа ике баганага бишәр сүз языгыз. Беренче баганага «б» авазына, икенче баганага «в» авазына башланган сүзләр булсын. Мин шул сүзләрдән чыгып кемнең кем икәнен үзем чамалармын…

Борыннар тартылды, каләмнәр кыштырдый башлады. «Җиңел» генә дигән эш шактый авыр булып чыкты. Парта араларыннан кайнар дулкын күтәрелгәндәй булды, кемнеңдер каләме сынды, берәүнең карасы түгелеп, кемнеңдер чалбарын буяды, кайсыдыр язуын бозды…

Зур газаплар белән унар сүз язылып бетте. Күзлекле парта арасында йөри башлады. Ул һәр кешенең дәфтәрен алып күз йөртеп чыга. Һәр дәфтәрнең үзенә аерым чырае. Бертөрле дәфтәрләрне алгач, «әһә-әһә» дип тиз генә карап ала да:

– Кайсы мәктәптән? Укытучың кем иде? – дип сорый. Кайбер дәфтәрне почмагыннан чеметеп, җирәнеп кенә кулына ала, авызы кыйшаеп китә, йөзе сытыла. Үзе бер сүз дәшми, теге малай да моның чытык йөзен күреп кып-кызыл булып утыра, башын аска ия.

– Фамилия?

Тәрәзә пыяласы тагын зыңгылдап китте. Тез башлары ямаулы күксел чалбар кигән Мөрәле малае, үлем җәзасы алган кешедәй, башын түбән иде, партаны шыгырдатып басты. Ун минут элек кенә бу малай коридорда бөтенебезне чалып егып, изеп йөргән иде.

– Зарифуллин, – диде ул, ияген бишмәт якасына яшереп.

Күзлекле исә башкача бер сорау да бирмәде. Ул Зарифуллинның пычранган дәфтәрен парта өстенә төшереп җибәрде. Аннары кесәсеннән дүрткә бөкләнгән ап-ак кулъяулык алды да бармак очларын сөртте. Моны ул шулкадәр чын итеп эшләде, бу вакытта бөтен классның күзе шунда гына булды. Әйтерсең Зарифуллинның дәфтәр битендә микроблар өелеп яталар икән, әйтерсең ул микроблар күзлекленең кулына да үрмәлиләр икән. Бу микроблар керсә, кешене чирләтәчәк икән…

…Мәскәү татары шулай итеп бу дәрестә безне җиңде. Ормады, сукмады, хәтта бер генә тапкыр ачулы сүз дә әйтмәде, шулай да җиңде.

Без авыл мәктәбендә иркенлектән тулысынча файдаланган идек. Ир укытучылар юк, хатын-кызлар гына… Укытучылар да безнең кебек үк ачлар, утыннары юк. «Бәлки, безне дә сугышка алырлар әле», – дип җибәрергә дә күп сорамый идек. Шунлыктан күбебез тәмәке тарта, теләгән дәресенә керә, теләмәгәненнән кайтып китә иде. Әнә шундый иркенлектән соң Мәскәү татарының безнең өстән ниндидер власть урнаштыруына, әлбәттә, риза булмадык. Тәнәфескә чыккач, әле тел шомартып маташтык:

– Һи-и, исегез киткән икән, мондыйларны гына бөккән бар инде!

– Ә бездә, ә бездә… Моннан да усал иде, химиядән укытты берәү. Рогаткадан шалт тегенең күзлегенә бер малай. Шуннан соң майлагандай булды…

– Ә безнең авылда… Ә безнең авылда…

Малайлар шаулаштылар, ләкин барысы да моның болай гына, бүрәнә аша бүре куу гына икәнен беләләр иде. Моны Зарифуллин да бик яхшы аңлаган һәм ул, сүзгә катнашмыйча гына, офыктагы кибәннәргә таба карап, тәрәзә янында тора иде…