Текст книги "Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1"

Ата кара тараканның кан әйләнеше

Әркәшә Пермяков – рус малае. Аның чиркәү кушкан исеме Аркадий булгандыр инде. Ләкин туганнан бирле татар авылында яшәгәнлектән, ул Әркәшәгә әйләнгән дә беткән. Хәер, башка яктан да ул нәкъ безнең кебек: русча бер авыз сүз белми – чөнки әти-әнисе дә, гомер буе татар авылында яшәгәнлектән, гел татарча гына сөйләшә. Киеме дә татарча: өстендә брезент тышлы бишмәт, аягында кызыл буяулары чыккан олтанлы манган итек. Бөтен булган аермасы – фамилиясендә һәм… су коенганда гына күренә.

Аның әтисе авылда ветеринар булып эшли. Халыкта «ветеринар» дигән сүз юк, «ат врачы» дигән сүз генә бар. Аксап йөргән кәҗәңне дәваласа да, бозаулый алмый яткан сыерны бозаулатса да, Пермяковның исеме гел «ат врачы» булып калды. Җиденчене бетергәч Әркәшә дә ат врачлыгына укырга китә икән, дип сөйләгәннәр иде, ләкин укытучы булуны артыграк күргән, ахрысы, безнең белән училищега килде. Наданлыгы бер дә безнекеннән ким түгел, ләкин рус грамматикасы дәресендә кинәт кенә дәрәҗәсе күтәрелде.

Икенче дәрестә без инде ия белән хәбәр табу, җөмлә турында кагыйдә әйтү кебек эчпошыргыч эшләр булыр дип тора идек. Бөтенләй башкача булып чыкты.

– Сез – колхозчы крестьян малайлары, – дип сүзен башлады Мәскәү татары, – һәм киләчәктә дә күбегез авыл балаларын укытыр. Менә без авыл халкы өчен кирәк булган кайбер сүзләр белән танышыйк әле. Исегездә тотыгыз, мин яздырачак сүзләрнең бик күбесен руслар үзләре дә белми. Бигрәк тә шәһәрдә яшәгәннәре. Йә, татарда кызыл ат буламы?

Безнең өчен бу сорау сорау да түгел.

– Кызыл туры, – дип кычкырабыз.

– Ә сары ат?

– Була!

– Кара ат?

– Кара туры!

– Менә хәзер шуларны русча әйтегез.

Без тынып калдык. Мөрәле малае Әлтафи миңа борылып пышылдап кына болай диде:

– Чукынды, малай, монда ат печүчеләр әзерлиләр икән, укытучылар түгел.

Ләкин мин аңа җавап бирергә өлгермәдем. Укытучы безне яңа сораулар белән күмде:

– Ә атның бәкәле русча ничек булыр? Ә бәкәл өстендәге ялы ничек? Ә? Менә монысын руслардан да бик сирәк кеше белә.

Әркәшә әнә шул дәрестә танылды. Ул бер-ике сорауга дөрес җавап бирә алды. Мәскәү татары, аны мактап: «Май чүлмәгенең тышыннан билгеле», – диде. Без, борыннарыбызны тарта-тарта, тактадан күчереп яздык һәм гаҗәпкә калдык: баксаң, ике атның төсе бер үк төрле булып та, ялы, койрыгы икенче төрле булса, рус телендә икесенә дә аерым исем бар икән. Дәрестә татарча да шактый мәгълүмат алдык. Ат төсе без уйлаганча ике-өч төрле генә булмый икән. Аның коласы да, җирәне дә, алмачуары да була икән! Каян белеп бетергән боларны Мәскәү кешесе? Әйтерсең ат врачы булып эшләгән. Әллә югыйсә чыннан да ат врачымы икән? Бу сугыш вакытында кемнәр генә кем булып йөрми. Әнә лесхоздагы почта начальнигы, алтмыш биш яшьлек Иван Георгиевич, безгә рәсем дәресеннән керә. Училищеның хуҗалык мөдире Исмәгыйль агай да безгә зоология укыта бит әле!

Мәскәү татары чыннан да ат врачы дигән фикергә килдек. Бу фикерне бигрәк тә Әлтафи куәтләде. Рус теле укытучысы ат врачы икән… Әһә, әйтәм җирле, беренче дәрестә үк ул «татарлар брач дип сөйләшә… Шуның белән йөрәгемне әрнетәләр» дип сөйләнгән иде. Үзенә кагылганга икән… Аңлашылды. Ләкин ат врачлары бик алама була иде. Менә безнең авылның Пермяковны алып кара инде. Җилкәсендә көн-төн калын күн сумка. Үзеннән – әллә нинди дегетле дару, авызыннан сарымсак исе килеп тора. Күн фуражка гына киеп йөри. Ә бу? Алла белсен…

Рус теле дәресендә дәрәҗәсе күтәрелеп киткән Әркәшә бер көн эчендә ике фәннән харап булды.

Берсе – әлеге дә баягы рәсем дәресендә.

Иван Георгиевич бу җирләрдә беренче земский больницалар, почта бүлекләре ачылганда ук дөньяга килгән кеше икән. Ул беренче дәрестә үк безгә мондагы алпавыт утарының тарихын, беренче больница, беренче почта бүлегенең ничек ачылуын сөйләде. Үзе революциягә кадәр гимназия белеме алган, аннан, ниндидер институтта укып, элемтәче булып киткән. Әтисе потомственный дворянин булган икән. Моны ишетүгә безнең колаклар торды. Әлтафи, моңа һич тә риза булмыйча, бөтен класска ишетелерлек итеп татарча:

– Череп таркалган сыйныф, – диде.

Әркәшә дә, моңа кушылып:

– Алайса, безде алпавыт калдыгы укыта икәд, – дип куйды. Әркәшәнең һәрвакыт борыны тыгылган була, һәм ул бервакытта да борын авазларын әйтеп мәшәкатьләнми иде.

Ләкин алпавыт калдыгы безне ормады-сукмады, ә кемнең нәрсәгә сәләтле икәнлеген белү өчен, өстәл өстенә тумбочка утыртып куйды да шуны кәгазьгә төшерергә кушты. Йа Хода! Кемнәрдән нәрсәләр генә чыкмады! Ну, тапты эш бу картлач үзе дә! Ирекле рәсем дисен иде ул хет! Менә ичмасам авыл мәктәбендә укытучылар безгә шулай дип кенә әйтәләр иде. Кем әтәч, кем куян, кем яфрак ясый иде.

Тумбочканы әмәл-чөмәл китергәч, Иван Георгиевич, нәкъ безнең теләкне белгәндәй, ирекле рәсем ясарга кушты. Әркәшә әнә нәкъ шул ирекле рәсем белән харап булды.

…Дәрес бара. Һәркем кыштыр-кыштыр килеп нәрсәдер эшли, артка борыла, кемнәндер нәрсәдер сорап ала, мышкылдый. Берәүләр ясаган рәсемнәрен резинка белән выжылдатып боза, икенчеләре сугышка кадәр үк алынган буяу карандашының калдыгын тел очына тидерә-тидерә буйый. Иван Георгиевич парталар арасында йөреп тора. Аның аскыл сирәк чәчләре бер як кырыйдан юл ачып майлап таралган, аксыл мыегы нәкъ борын астында гына урталай бүленеп, борын турысында ирене ялтырап тора. Шуңа күрә сөйләшкәндә ул кишер ашап утырган куянга охшап китә. Аның киемнәре иске, ләкин бик пөхтә, һәр дәрескә муенына кара лентадан ясалган күбәләк куеп керә. Үзе бераз гына бөкре һәм аякларын өстерәбрәк йөри. Грек, Рим сәнгате турында искиткеч яратып сөйли. Чабаталы малайлар булсак та, һәркайсыбызга «сез» дип кенә сөйләшә. Әлтафи, саташып, әллә ничә тапкыр үзе турында «без» дип җавап бирде. Без аңа ияләнгәнмени соң! Иван Георгиевич һәркемгә ниндидер бер киңәш бирә, җылы сүз әйтә.

– Менә сезнең яфрагыгыз сабагына караганда бик кечкенә чыккан, – дип, телен шартлатып куя…

– Ә менә сезнең әтәчегез бик әйбәт. Тик нигә аның шпорлары юк? Ә? Сезнең авылда әллә әтәчләр шпорсызмы?

– Яхшы, бик яхшы. Сездән киләчәктә менә дигән рәсемче чыгарга мөмкин. Тик шунысы бар: куянның бервакытта да колагы яшел булганы юк.

Кинәт Иван Георгиевич «ээ» иткән тавыш чыгарды. Карасак – аның кулында Әркәшә дәфтәре. Рәсем укытучысының куллары дерелди, икегә бүленгән мыегының очлары берсе аска төшә, икенчесе өскә күтәрелә сыман тоелды…

– Сез… Сез… – Ул, кулъяулыгын чыгарып, ютәлләргә кереште. – Сез нәрсә эшлисез, ә? Йә, басып сөйләгез әле! Бу нинди натурализм? Сезгә ничек… – Ул ютәленә буылды. – Сезгә ничек оят түгел? Сез нинди бәләкәй хулиган? Совет мәктәбе эчендә сез нәрсә эшлисез?

Карт кыштыр-кыштыр атлап өстәле янына китте. Калтыранган куллары белән журналда Әркәшәгә икеле куйды. Аннан рәсем дәфтәренең битен ертып алды да, йомарлап, мич артындагы утыннар арасына ыргытты. «Натуралист» Әркәшә, кып-кызыл булып, түбән карап утырды. Ахырдан гына билгеле булды: ул, айгыр рәсеме ясаганда, бераз чаманы югалтып җибәргән икән.

Иван Георгиевич исә дәрес беткәнче ютәлләде.

Бәхетең бер йомарланмасын… Аннары бетте диген. Рәсем дәресендәге вакыйгадан айнып та җитмәдек – зоология дәресендә тагын Әркәшәне бастырып куйдылар.

Укытучы керер алдыннан гына Әркәшә сөйләнеп утырган иде:

– Мин үзем бернәрсә дә белмим, ничек кенә сөйләрмен инде.

Шулай диеп әйтеп кенә бетерде…

– Узган дәрестә, – диде юан корсаклы хуҗалык мөдире, урыныннан торып, – без ата кара тараканның кан әйләнешен өйрәндек. – Ул авызын зур итеп ачып бер иснәде. Ахырында бераз гына үкереп авызын япты. – Пермяков, – диде ул, журналга карамыйча гына, – узган дәрес материалын бик һәйбәтләп безгә сөйләп бир. Ә сез тыңлап утырыгыз.

Зоология укытучысы куенына кереп озак кына актарынды да чынаяк зурлыгындагы сәгатен тартып чыгарган булды. Әлтафи артка борылып елмаеп куйды. Узган төн генә йокы алдыннан Әлтафи сөйләнеп яткан иде: имеш, зоология укытучысына корчаңгы йоккан, шуңа күрә дәрес вакытында сәгатен караган булып бер кашынып ала икән.

Мәет тә мәет, Әркәшә дә мәет. Ябык муенын бөгеп, бераз шакмакка охшаган башын бик нык иеп акрын гына басты. Җиденче класстан килгән гадәт буенча, ачык китабын алдагы иптәшенең аркасына сөяп куйды да сөйләмәкче булды. Ләкин җөмләнең беренчесен һич кенә дә чыга алмады.

– Ата кара тараканның кан әйләнеше… Кан әйләнеше… гаять… гаять…

– Йә, йә, – ди укытучы, сәгатен озак итеп куенына сала-сала, – йә, шуннан…

Әркәшәнең каушаудан борыны тыгылды.

– Ата кара таракаттык… Кара ата таракаттык… гаять… гаять…

Ах, бу «гаять»не! Ну язалар инде китап авторлары да, ач калгырлары!

– Кара тараканның кан әйләнеше гаять… гаять…

«Гаять» Әркәшә өчен капкын булып чыкты. Күпме генә тыпырчынмасын, ул аннан ычкына алмады. Биология укытучысы авызын зур итеп ачып күңелсез генә тагын бер иснәде дә Әркәшәгә «икеле» куйды.

– Син, пнимаешь, оятсыз рәвештә хөкүмәтне таларга килгәнсең. Хөкүмәт сиңа көненә биш йөз грамм ипи бирә, ә син, пнимаешь, «икеле» аласың. Менә мин синең ипи карточкаңны тоттырып калдыртыйм әле, булгахтырга әйтеп… Ата кара тараканның кан әйләнешен белмәгән көе кая бармакчы буласың син, ә? Оятсыз син, пнимаешь, актык сүз шул сиңа… – дип сүгеп тә алды.

Әркәшә, киселгән арыш башагыдай, партага ауды. Капланып ятты. Ипи карточкасы… Ник аңа тия бу завхоз, ә? Әркәшәләрнең өйдә сигез бала. Әтисе берүзе эшли. Колагы чукрак булу аркасында сугышка алмадылар. Башкаларга тигән льготалар аларга тими. Колхоздан аванска алган икмәк өстән чыгып бара. Семьяда иң олы бала булган Әркәшә авансны биология дәфтәренең соңгы битенә үзе язып бара. Менә дәфтәрнең ул бите әле дә ачык. «Колхоздан ашарга алынган. 1943 елда» дип язып та куелган. Әркәшә вак яза, пөхтә яза. Хәрефләрне авыштыруны бер дә яратмый, һәр хәрефен туры гына итеп утыртып куя. Үзе өчен язганда хәрефләрне ул тары бөртеге кадәр зурлыкта гына яза. Дәфтәр битеннән туп-туры бер багана төшеп киткән.

12 кг арш

8 кг арш

12 кг арш

14 кг арш

Бу багана бик биек. Ләкин ни өчен «арыш» дигәндә бер хәрефне төшереп калдыра ул? Әркәшәне белмәссең, ул – йомык күңелле малай…

Ата кара тараканның кан әйләнеше яңадан бөтен классның тамак төбенә төен булып утырды. Ну бу ата кара тараканны! Кансыз гына яшәсә булмаганмы соң аңа, кансыз бөҗәкләр бит әнә дачурта!

Эһ иткән тавыш юк. Кабер тынлыгы. Завхоз сәгатен алырга куенына кереп бара. Чыннан да, сәгатьне бик озаклап ала. Әлтафи сүзе дөрес булыр. Ләкин бу хәл ата кара тараканнан коткармаячак. Кара таракан – котылгысыз. Тагын кем генә харап бу…

– Абый, Исмәгыйль абый, – дип урыныннан торды Әлтафи кисәк кенә. – Безнең бит кичә бәрәңге җирендә чиләкләр калды.

Класс өстеннән ниндидер җиңел һава дулкыны узды. Күзләр ниндидер өмет белән Әлтафига текәлде. Хәзер нәрсә дә булса булыр… Тик тараканнан гына котылырга иде.

– Йә, йә, Хәлимов, нәрсә әйтмәкче буласың моның белән?

– Соң, абый, нәрсә әйтергә дип, шул инде: дәрес урынына әллә басуга гына барабызмы? Кайтышлый складка берәр чиләк бәрәңге күтәреп кайтырбыз.

Мең яшә, Әлтафи! Исмәгыйль агай куен кесәсенә тагын кереп китте. Әлтафи ыргыткан кармакка шул арада хәйләкәр, мут Баязитова җим киертте:

– Абый, имә, безнең класс малайлары тимер көрәкләрне кайрыйбыз дип әйтәләр. Көрәкләр бит үтмәсләнгән, кичә дә уч төпләре кабарып чыкты.

Зоология укытучысы шул секундта юк булды. Аның урынын хуҗалык мөдире алды. Класс җиңел сулап куйды.

– Бәрәңге алып кайтырга дисезме? Ашханәгә каграз бүген бәрәңге кирәк. Ә дәреснең ничә минуты калган соң? Ә кемнәр көрәк кайрый белә? Кулларыгызны күтәрегез әле! Яхшы. Бүген дәрестән соң складка килерсез. – Исмәгыйль агай, нәрсәдер уйлагандай, күзен йомып торды. Аннан кинәт кенә яктырып журналга тотынды. – Тукта, без бит әле исемлек тикшермәгән.

Ул акрын гына исемлек тикшерә башлады. Күренеп тора, аңа нәрсә беләндер вакытны уздырырга кирәк. Исемлек тикшерү менә болайрак барды.

– Абдуллин!

– Мин!

– Әһә, Абдуллин бар. Аны бар дип куябыз. Ярый, Абдуллин булды, билгеләдек. Баязитова!

– Мин!

– Әһә, Баязитова да бар. Ярар, аны да бар дип билгеләп куйдык. Инде килеп Зарифуллин! Ә? Әллә юкмы?

Беразга гына соңга калган Зарифуллин да сикереп торып басты.

– Ә, бармыни? Мин әллә юкмы дип торам. Шулай, бар дип билгелибез.

Безгә нәкъ менә шушы гына кирәк иде. Беребездә дә сәгать юк, шулай да чама белән чирек сәгать дәрес калгандыр. Болай булса, эш начар түгел. Исемлек әле зур, һәрхәлдә, ата кара тараканга кабат кайтылмас… Җай гына барган эш Әркәшәгә җиткәч тагын төртелде. Әркәшә баягы удардан әле дә айнып җитмәгән иде һәм укытучы аның фамилиясен әйткәндә, ул, әлбәттә, җавап бирерлек хәлдә түгел иде. Ләкин йөз сум акчаң булганчы йөз дустың булсын! «Пермяков» дигән сүз чыгуга, Әлтафи утырган җиреннән генә нәкъ Әркәшәнең үзе төсле әйтергә тырышып җавап бирде:

– Пид!

Барыбыз да шыпырт кына хихылдаштык. Әлтафи, әлбәттә, тотылды. Әле генә бик эшлекле кыяфәттә бәрәңге алып кайтырга тәкъдим керткән Әлтафи инде аягүрә бастырып куелган иде.

– Кешенең физик кимчелегеннән көләргә һич тә ярамый, Хәлимов, – диде биолог, куенына керә башлап. – Ярамый. Ул нинди шовинизм ул, пнимаешь? Шовинист булырга ярамый, шту син…

Ләкин никадәр генә каты әйтелмәсен, дәрес бетеп, класстан чыкканда, Әлтафиның йөзендә ниндидер шатлык балкый иде. Ни дигән сүз ул «шовинист»? Шайтан белсен! Ләкин менә шул хикмәтле сүзне Әлтафига ябыштырып куйдылар бит әле!

Шулай горур кыяфәттә «шовинист» Әлтафи коридорга чыгып китте. Класста иң арткы партада «натуралист» Әркәшә генә ятып калды…

Зарифуллин калырга булды

Ике атна чамасы вакыт үтте.

Дәрес бара.

Бүген томанлы һава, басу түрендәге кибәннәр күренми. Хәер, аларны инде ындыр табагына ташый башлаганнар иде. Авыл басуындагы шул кибәннәргә карасаң, ничектер җанга рәхәт булып китә иде, инде алар да югалып бара.

– Ян Амос Коменский, – ди кылыч борынлы педагогика укытучысы, – баланың дөрес тәрәккый итүе өчен дүрт шартны нигез итеп ала. Бу турыда сез беләсез. Менә хәзер Коменскийның «Бөек дидактика» дигән хезмәте турында кем миңа сөйләп бирер. Ягез әле, ягез!

Укытучының бусы да күзлекле. Тик монысының күзлеге зәңгәр һәм бик калын. Шуңа күрә ул җанга салкынлык өрә. Укытучының бармагы журналдагы исемлек буенча түбән төшә. Бармак «А» хәрефен узды. Абдуллинның авызы ерыла. Ул елмаеп артка карый. Баязитова чатнаган иреннәрен шатлыгыннан ялап ала – бармак «Б» хәрефеннән дә узып китте. Гыйззәтуллинның бите ап-ак киндергә әйләнә: зәңгәр күзлекнең бармагы шул фамилия тирәсендә туктап кала.

– Моны безгә әйтеп бирер… Хәзер моны безгә әйтер… безгә әйтер…

Йа Хода! Нигә дип шулай газаплыйсың! Әйт, тизрәк әйт фамилиясен, кем булса да булыр, тик болай газаплама гына!

– Моны безгә хәзер бик яхшы итеп сөйләп бирер… Зарифуллин.

Кинәт кенә Гыйззәтуллинны очкылык тота башлады. Педагогика дәресе аның өчен ул кадәр куркыныч түгел, ләкин ул һәрвакыт «педагогика» сүзен әйтә алмыйча иза чигә. Педагогика расписание буенча беренче дәрес булып керә, гомуми торактан училищега килеп җиткәнче, салкында авызлар күшегеп бетә… Туңган авыз белән «педагогика» дип әйтүе, әлбәттә, уен-муен түгел. Монда теләсә кем буталырга мөмкин. Гыйззәтуллин – әгәр аны педагогика дәресендә бастырып куйсалар – бер дә исе китмичә генә «федәикә» дип сөйли бирә. Булмастаен белгәч, ул инде бөтенләй башын ватмый… Бәхетсез Зарифуллин исә Коменскийның «Бөек дидактика»сы турында сөйләргә дип басты. Сипкелле яңагын зәңгәр бишмәтенең сап-сары мех якасына яшерде. Өметсезлек белән күзләрен тәрәзәгә төбәде. Анда кыеклап яңгыр ява, мондый көнне колхозда эш булмый. Каравыл өенә җыелып тәмәке төреп, күргән-белгәнне сөйләп яту никадәр рәхәт була иде.

– Йә, йә, Зарифуллин… Аны сөйләргә кыенсынсаң, Иоганн Генрих Песталоцци карашларына туктал. Бөек швейцар педагогының баланы тәрәккый иттерү турындагы карашлары нидән гыйбарәт?

Үтерде. Суйды. Ах, ике-өч йөз ел элек Коменский белән Песталоцци туганчы укуы бик җиңел булгандыр. Зарифуллинның күз аллары караңгылана, аның алдында ниндидер боҗралар очып йөри башлый. Ул тузып юкәсе чыккан чабатасын берөзлексез идәнгә ышкый. Кичә урамда эт тизәгенә басылган булырга тиеш. Юкәне харап итә инде ул. Авылга кайтканчы таралып китсә, нишлисе булыр? Ах, тукта әле, нинди юкә. Песталоцци бит әле. Ә зәңгәр күзлек әйтерсең тырнак астына энә тыга…

– Йәле, йәле, сөйләп җибәр әле. Ә? Әллә кыенмы? Уйла, уйла яхшылап.

Зарифуллин бүген үк училищедан качарга карар бирде. Аның кашлары, керфекләре тирләде. Шул минутта ул үзенең баш миен бик сыек хәлдә итеп күз алдына китерде. Баш мие шулпаланган! Тизрәк качарга кирәк! Тизрәк авылга, үҗәт, каты муенлы үгезләр арасына, җылы ат абзары тирәсенә! Ул барысын да күтәрер, өстерәр, ындырга төнге сменага чыгар, тик менә бу Коменский белән Песталоццидан гына коткарыгыз…

– Песталоцциның педагогик идеяләрен кем дәвам иттергән? Яле, яле, Зарифуллин.

Сыекланган ми чайпалып алды.

– Дистервег, – диде Зарифуллин шатлыксыз гына. Аңа хәзер барыбер иде.

– Ого, ого, молодец! Менә молодец, Зарифуллин. Яхшы, бик яхшы бу.

Зарифуллинга тагын кайгы төште. «Бик яхшы» дип торганда ничек итеп училищедан качарга инде?

Дистервег турында Әлтафи сөйләде. Әлтафи класста иң зур малай, аның кесәсендә һәрвакыт чакматаш белән филтә һәм бакчада үстергән яшел тәмәке булыр. Аның кесәсе әллә ничә җирдән янып тишелгән. Ләкин ул телгә оста.

– Дистервег бөек педагог булган, – дип күз дә йоммыйча алып китте ул. – Ул бик күп китаплар язган. Аның китаплары бик зур әһәмияткә ия. Ул анда балаларны яхшы тәрәккый иттерергә кушкан. Шулай итеп, Дистервег бик зур әһәмияткә ия булып тора.

Әлтафи «бишле» алды…

Тәнәфес вакытында Зарифуллин белән Гыйззәтуллин коридор башына барып нәрсәдер сөйләшеп тордылар, йөзләрендә шатлык дигәннең әсәре дә калмаган иде. Зарифуллин ябыгып киткән, педагогика дәресе аның итен суырган кебек иде. Класс бүлмәсенә ул тәртә арасына җигелергә кергән үҗәт үгез кебек авыр керде. Аның артыннан ук Мәскәү татары күренде. Үтүкләнгән чалбардан, ефәк шнурлы, ялтыравыклы кап-кара ботинкалардан, ап-ак күлмәктән. Шул ук хәрәкәтләр: зур тарагы белән озын чәчләрен янга сибелдереп рәтләде, күзлеген сөртте, көмеш чылбырлы куен сәгатен чыгарып өстәлгә куйды… Класста көр тавыш яңгырады.

– Узган дәрестә, ребятки, без сезнең белән «Слово о полку Игореве» әсәрен өйрәнә башладык. Мин бүген тагын үзем укыйм. Сез тыңлап кына утырыгыз. Рус теленең байлыгына, әсәрнең көенә игътибар итегез. Борынгы шагыйрь менә ничек язган: «Трубы трубят в Новгороде, стоят боевые знамена в Путивле. Игорь ждёт милого брата Всеволода. И сказал ему Всеволод: «Один брат, один свет, светлый ты, Игорь!..»

Тигез, көчле, яңгыравыклы тавыш. Бу тавыш безнең хыялларны әллә кайларга алып китә. Без үгезләрне, кибәннәрне онытабыз. Дөньяның чиге безнең авыл басуындагы кибәннәр янында гына түгел икән. Дөньяның яратылышы да күптәннән икән. Тарих бик карт, бик тәҗрибәле икән. Ә без тарихны нибары сугыш – кырык беренче елгы сугыш башланган көннән генә башлана дип уйлый идек.

Мәскәү татары күзлеген сала да кия, сала да кия. Безнең туң миләребез үзеннән-үзе кыймылдый, без инде хыялыбызда кыпчаклар, славяннар арасында йөрибез. Менә өермәдәй кыпчак гаскәре… Менә тимер алкалы җиләннәр, авыр шлемнар кигән, чукмар тоткан славяннар. Зур тояклы атларына атланып алар далада баралар. Атларының аяк астында җир селкенә… Гомер буе походларда йөргән, баш астына ияр салып йоклый торган сугышчылар…

«А мои куряне – опытные воины, под трубами пеленаны, под шлемами взлелеяны, с конца копья вскормлены, дороги им известны, овраги знакомы, луки у них натянуты, колчаны открыты, сабли заострены; сами скачут – словно серые волки в поле, ища себе чести, а князю славы…»

Бераздан без моны хор белән укыйбыз. Мәскәү татары безнең тигез тавышыбызны ишетеп шатлана, күзлеген сала-кия:

– Во! Во-во! – дип нишләргә белми. Шул хәлдә тәнәфесне бүлдереп кыңгырау чылтырый…

– Калырга! – дип хәл итте Зарифуллин. – Калырга, тырышып карарга кирәк.

Утырдым вагон читенә…

Октябрь бәйрәменә дип дүртәр йөз грамм рулет бирделәр. Бар шундый малайлар – атна буе юк-барны ашап яшиләр дә шимбә көнне авылларына бер кирпеч ипи алып кайталар. Сугыш вакытындагы авылга атна саен бер кирпеч ипи кайтарып кара әле син! Дөньяда шуннан да зур байлык булырмы?

Баязитова алай ук итә алмый. Көннекен-көнгә юк итеп бара ул. Анда, өйдә, яшәрләр, бер бакча бәрәңге. Солдат семьясына налог юк, сыерың да булгач, ярыйсы гына яшәргә мөмкин. Ә менә өй асты тулы бәрәңге белән сыер сөтен Баязитова училищега ташый алмый. Чөнки ул училищега ерактан – Әгерҗедән килеп укый. Әгерҗеләр укыр өчен, белем алыр өчен җаннарын бирергә әзер. Алардагы үткенлек, алардагы елдамлык! Эшне ялт та йолт китерәләр. Кызлары һәрберсе чибәр булыр. Үткеннәр – бер-берсе әллә ничә Әркәшәңә, Гыйззәтуллиныңа торыр. Әлтафиның бу мәсьәләдә үз фикере бар: Әгерҗенең бер кызы Казан артының биш малаена тора, ди ул.

Баязитова Октябрь бәйрәменә кайтканда күчтәнәч итеп дүрт йөз грамм рулетны гына алды. Ерак дип, юл мәшәкате зур дип, аның авылдашлары бәйрәмгә кайтмадылар. Бәйрәмнән соң беренче дәрес бик җаваплы буласы иде – рус теле укытучысы кисәтеп куйды. Әгерҗедән алып аңа җитешүе – ай-һай! Кайткач-кайткач берәр көн прогул ясарлык булсын иде ул… Ләкин Баязитованың өйдәге сеңелләренә әнә шул тәмле күчтәнәчләрне кайтарасы килде. Сугыш башланганнан бирле авызларына баллы әйбер эләккәне юк… Ноябрьнең буранлы, кара балчык катыш кар себергән көнендә сезнең егерме чакрым җәяү үткәнегез бармы? Баязитова училищедан станциягә әнә шулай барды. Станциягә җиткәндә, кичә генә Пошалым кешесеннән сатып алган чабата «чәчәк атты». Ул арада караңгы да төште. Ноябрьнең көне карточкага алган ипи кебек. Башлыйсың – бетә.

Вокзал шактый салкын иде. Карага буялган йомры тимер морҗа тирәсенә кешеләр елышканнар. Дөньяның кеме генә юк. Кулын бәйләгән солдат берөзлексез тәмәке тарта. Шинелен чишкән яланбашлы берәү Алла бирмеш һәр минут узган саен күзләрен чалыштырып бер калтыранып ала. Димәк, контузия. Бу сүзнең мәгънәсен һәркем аңлый, ә ул сүзнең туганына әле нибары ике ел. Кара, пычрак битле, майлы телогрейка кигән җитү чәчле бер яшүсмер кара тырнаклы бармаклары белән карта болгата, нәрсәдер мыгырданып карта сала. Кәҗә сакаллы бабай таягын кочаклап морҗага аркасын сөягән дә, тешсез аңкауларын метмелдәтеп, бертуктаусыз нәрсәдер чәйни. Баязитова да шул тирәгә елышты. Бабайның берөзлексез чәйнәве эчне пошыра, ләкин ни хәл итәсең, поезд тавышы ишетелми иде.

Инде төн дә җитте, тамак ачты, ә поезд юк та юк. Кара тун өстеннән каеш буган, наган аскан милиционер кереп, кара тырнаклы егетнең документын сорады, бераздан үзе белән алып чыгып китте.

Бу хәл бераз гына йокыны ачты.

Төнге сәгать унберләрдә генә станциягә гөрселдәп авыр состав килеп керде. Юл йөргән, дөнья күргән кешеләр кузгалды – товар поездының кырыкмаса-кырык җиренә эләгеп әллә кайларга барырга була. Баязитова да кузгалды: Әгерҗе станциясендә товар поездының әле моңарчы туктамый калганы юк иде.

Товар поездына утырып йөрү катгый тыела. Шуңа күрә бу поездга эләгү өчен зур осталык кирәк. Баязитованың инде бу өлкәдә шактый тәҗрибәсе бар. Иң башта сине тотардай кешеләрне барлап чыгарга кирәк. Болар – толыпка төренгән, фонарь тоткан, итек кунычларына флажоклар тутырган ике кондуктор. Берсе составның баш өлешендәрәк, тормоз баскычында, икенчесе иң соңгы вагонның артында. Поезд туктаган арада алар төшәләр һәм баш кондуктор янына киләләр. Анысы муенына чылбыр белән сыбызгы таккан, шулай ук фонарь тоткан. Главный тегеләргә составның күпме вакыт торасын әйтә. Озаграк торасы булса, кондукторлар станциянең бер бүлмәсенә җылынырга кереп чыгалар. Тиз китәсе булса, шунда, вагон кырында гына йөренгәләп торалар. Состав кузгалыр алдыннан главный ачы итеп бер сызгырта да машинистка фонарен болгый. Шуннан паровоз кычкыртып ала. «Аңладым, кузгалам» дип әйтүе инде аның. Әнә нәкъ шул вакытта состав уртасындагы берәр вагонның тормоз площадкасына сикереп менәргә кирәк. Поезд кузгалгач, син утырган площадкага беркем дә килә алмый. Кондукторлар моны күрәләр, ләкин ни хәл итәсең? Товар вагоннары аркылы йөреп булмый.

Озын состав тирәсенә ун-унбиш кеше әнә шундый исәп белән сибелде. Башта шыпырт-шыпырт кына поездның «артына» – теге ягына чыктылар. Кем койрыктан, кем баштан, кем астан. Баязитова астан гына чыкты. Состав башындарак бер буш тормоз площадкасы сайлады. Якындагы фонарь бу площадканы яктыртып тора иде. «Тормоз Матросова» дип язылган. Шуны уйлап тапкан инженер фамилияседер. Поезд артык озак торасы итмәде, ахрысы, пошкыра-пошкыра су гына алды бугай. Ул арада баш кондукторның ачы сызгыртуы яңгырады. Состав, буферларын бәреп, дөбер-шатыр артка чигенеп куйды. Инде сикереп менәргә дә вакыт. Кешеләр йөгерештеләр. Баязитова да тәвәккәлләп вагон баскычына барып тотынса – аңа икенче яктан толып эченә чумган кондуктор менеп килә иде. Харап кына булдык! Баязитова, нәрсә эшләгәнен уйлап тормастан, алга таба йөгерде. Ул арада паровоз да кычкыртты. Буферлар тагын дөбер-шатыр килеп алдылар. Бу тавыш акрыная барып, составның артына тәгәрәп, кара төнгә таба китте. Поезд җай гына алга шуа башлады. Баязитова бөтен көченә йөгергән хуттан баскыч сыман бер тимергә тотынды һәм аякларын җирдән ычкындырды. Күзләрен чытырдатып йомды. Китте. Кит-те. Кит-те… Күзен ачса – паровоз артындагы тендер баскычына тотынган икән. Тимер баскычтан үрмәләп, тендер артына менеп сыенды. Як-якта стрелка утлары күренеп калды. Сөялгәне тимер, басканы тимер, тотынганы тимер иде. Әгерҗегә кадәр ике йөз чакрым – һәрхәлдә, кулда йон бияләй булганда түзеп булыр. Аякны алыштыргаласаң, бераз кан хәрәкәтләнә, өшемәскә була. Шуып кына станциядән чыккан поезд кинәт кенә пошкырып тормоз салды. Буферлар гарасат куптардылар. Авыр пошкырып паровоз туктады. Главныйның ачы итеп сызгыртканы ишетелде. Тагын буферлар чыңгырады. Тик бу юлы поезд чигенә иде. Баязитова эшнең нәрсәдә икәнен аңлап җиткермәде, поезд, стрелкаларны узып, шау итеп станциягә кире керде һәм дөнья җимереп туктады. Нәкъ шул секундта тендердан түшәк калынлыгындагы су массасы шуып чыгып Баязитованы керендерде. Ул аңына килгәнче яңадан сыбызгы тавышы яңгырады, һәм тагын бер түшәк су аның өстенә шуып төште. Инде поезд алга таба бара икән. Шулай йөри-йөри поезд станциягә нәкъ өч тапкыр кереп чыкты. Соңгы кузгалуларында су инде бер-ике чиләк чамасы гына шуып чыга иде.

Бу көе барса, кызый өшеп үләргә тиеш иде. Нәрсә дә булса уйларга, хәл итәргә кирәк иде. Ләкин ул арада поезд инде чынлап торып станциядән чыгып киткән һәм алга таба тизлек алган иде. Баязитова поезд туктамыйча озак барса эшнең начар булачагын сизде. Менә бераздан ул туңа башлар, башта кием бозланыр, аннан үзе. Бозланып каткач, ул шуып вагоннар арасына төшеп калыр да туракланыр… Җитмәсә, стипендиясе беткәч, Әлтафидан унике сум акча алып торган иде. Октябрь бәйрәмендә әнидән алып килеп түләрмен дигән иде. Әлтафи нәрсә уйлар? Баязитованың өч сеңлесе бар. Берсе әле укырга да кермәгән. Алар барысы да педучилищеда укый торган апаларыннан да зур, белемле кеше юк дип ышаналар, апаларына хәтта «апа» дип тә дәшмиләр, болай дәшү ничектер аның дәрәҗәсен киметер кебек тоела, һәм шуңа күрә Баязитова сеңелләре каршында «алма апай» булып йөри иде. Бичаралар… Апагызның капчыгындагы дүрт йөз грамм рулет әрәм була бит инде. Сезгә керәсе ризык булмагандыр шул. Менә авылга хәбәр килер: алма апай поездга кысылып үлгән… Ничек чыдарсыз ул кайгыга? Бәйрәмнән соң беренче дәрес рус теленнән диктант буласы иде. Рус теле укытучысы, һичшиксез, Баязитова диктанттан курыккан дип уйлаячак инде. Ә бит һич тә алай түгел… Яза алыр иде Баязитова диктантны…

Поезд ыжгырып чапкан көйгә кычкыртып алды. Акрыная башлады. Тормозлар ысылдады. Баязитова башын чыгарып алга карады – ерактан станция утлары җемелди иде. Һич тә көтмәгән урында, кырда, поезд туктады да калды. Баязитованың мамык шәленә бияләй кадәр су килеп төште. Бу – соңгысы иде. Баязитова карлы шлак өстенә сикерде. Туңган аякларының сөякләре яңгырап алды. Ул, бернигә карамый, состав буенча артка таба йөгерде. Аңа хәзер үзен тотып милициягә тапшырырга тиешле кешеләрне табарга кирәк иде. Аңа исән калырга кирәк иде. Кайда гына соң бу кондуктор дигәннәре? Урта вагоннарның берсендә ут яктысы күренде. Баязитова тыны буылганчы йөгерде, түбәсе ябык товар вагонының урта ишеге бераз гына ачылган, һәм аннан тәмәке уты күренеп тора иде. Поезд кычкыртты. Йә кырда катып үләсең, йә шушы утлы ишеккә ябышасың! Уйлап торырга вакыт юк иде – Баязитова бозлы бияләе белән биек ишекнең кырыена килеп ябышты. Буферлар шаулап алды. Билгесез куәтле бер көч аны күтәрде дә вагон эченә суырды. Әллә кай төшләр бәрелде, әллә кай төштәге сөякләр җылынып китте. Аң кергәч торып караса – каршында учак күрде. Зур табаклы тимерне вагон идәненә салганнар да ут якканнар. Вагонның ике башында да фонарь эленгән. Бераздан күз ияләште: вагон идәненә беркетелгән калын шпалларны киртләп зур-зур мичкәләр урнаштырганнар. Бер кырыйда мул итеп салам өелгән. Анда толып кигән берәү йоклап ята. Баязитовага кул биргәне дәшмәде. Һаман тәмәкесен суыра-суыра, башын чыгарып карап бара иде.

Билгесез станциянең утлары җемелдәп калды. Кара урман башланды.

– Йә, куян баласы, син нишләп төнлә йөрисең? – диде тәмәкеле кеше, вагонның шудырмалы ишеген ябып.

Баязитова курыкмады. Хәзер ул исән калачак, сеңелләренә рулетны бирәчәк, Әлтафига әҗәтен түләячәк һәм диктант дәресенә дә килеп җитәчәк иде.

Салам арасындагы толып та, карт аюдай кыймылдап, учак янына килде.

Болар азәрбайҗанлылар икән. Берсе татарча шактый ук чибәр сөйләшә. Сугышка кадәр Казанның Чехов базарында җимеш саткан. Тик акчаны гына «манат» дип сөйләшә. Сорашып белделәр: кызый укудан өч көнгә бәйрәмгә кайта икән. Ә үзләре?

– Менә Кавказдан кузгалганга ай була, – диде татарча белгәне. – Фронтка, алгы сызыкка барабыз. Анда кыш бик суык бит, ә без сугышчыларга Кавказ җылысын алып барабыз. – Кара мыеклы, кара күзле абзый көлде. Төнге учакта аның ап-ак тешләре ялтырап күренде. – Безнең Кавказның йөзем суын авыз иткән кеше үлми. Бу – тереклек суы… Тик менә тиешле эшелонга такканчы гына озак селкетеп йөрттеләр. Син утырган станциядә көне буе яттык. Менә әле тактылар да, каядыр үз эшелоныбызны эзләп барабыз…

Баязитова кыюланды. Шәлен салып, учак ялкынына тотты. Шәлдән пар күтәрелде.

– Ах-вах, син юеш түгелме соң? – дип, кара мыеклы шәлне кулына алды.

Баязитова хәлне сөйләп бирде. Кара мыеклы ыгы-зыгы килде.

– Агамали! Агамали! Бала харап булган! Өстенә су коелган! Кырыйдагы мичкәне ач! Бала харап булган, үпкәсе шешә! – дип кабаланды. – Ач мичкәне, үзем җавап бирәм. Кеше харап була…

…Әчкелтем сыеклыкны Баязитова күзен йомып йотты. Ярты стакан чамасын кире кайтарды. Сыеклык тамакны, күкрәкне яндырды. Аннан тәнгә җылы тарала башлады. Шәл кипте. Инде телогрейкадан да пар күтәрелә иде. Тишек чабатадан, йон оекбашлардан да пар чыга. Рәхәт булып китте. Поезд да инде туктап тормый, чаба да чаба. Менә ничек рәхәт ут янында. Ут янын… ут…