Текст книги "Сайланма әсәрләр / Избранное"

Иртәгесен мин өй эчендәге бөтен кешеләрдән дә соңгарак калып тордым. Мин торганда, әти өйдә юк, әллә кая чыгып киткән, әни мич тирәсендә коймак пешереп йөри иде. Торуым белән күзем Галимә апага төште. Ул, урыныннан торып утырган булса да, авыру кешеләр кебек күңелсез, үзе башын бәйләгән, аның өстеннән шәлен ябынып утыра иде. Ул миңа күзләрен тутырып карады. Аның әле кичәдән бирле миңа туры һәм шулай матур иттереп, үз итеп каравы беренче мәртәбә иде. Ләкин мин, аның каравын күргәч тә, нигәдер күземне түбән төшердем. Нигәдер аңа туры карарга уңайсызландым. Мин, туры карагач, аның күңеленә кыенлык ясармын кебек булдым. Галимә апа белән борынгы кебек сөйләшәсем, аны үзем белән сөйләштерәсем килсә дә, моңа юл юк кебек, ярамас кебек булып күренә, хәзер сүз башларга килешмәс төсле була иде. Шуның өстенә аның авырулар кебек ыһылдап, сыкранып куюы яки бик нык кыйналып, имгәтелеп, һушсыз ташланып та, соңра яңарак һушына килеп, исәнгерәп утырган кеше сымак утыруы, тирә-ягындагы бөтен нәрсәләргә, шулар рәтеннән кешеләргә дә салкын каравы – аңа сүз әйтергә уңайсызлык бирә, сүз кушсаң да, җавап алып булмас кебек сизелә иде.

Әни, коймак пешереп бетергәч, чәй хәзерли башлап, Галимә апага карап:

– Син борчылгансың да, шуның өстенә салкын да тигәндер, менә хәзер карлыган кагы кайнатып эчерермен, тирләсәң ару булыр, башың авыртуы бетәр, – дип, сандыктан как ала башлады. Шул уңай белән мин, аның янына барып: «Галимә апа, башың авыртамыни?» – дип сорадым. Ул әкрен генә бер тавыш белән: «Авырта шул!..» – диде. Башка сүз әйтмәде. Ул әнигә дә шулай сораган сүзләренә генә җавап бирә, артык бер сүз дә әйтми иде. Шулай да мин аның сөйләшә башлавын, кичәге кебек битен шәле белән каплап утырмавын күргәч шатлана төштем. Моннан соң аны борчучы кешеләр булмас, Галимә апаның күңеле күтәрелә төшеп, халык тарафыннан күргән чиксез зур хурлыгы онытыла башлар кебек күренә иде.

Әни чәй хәзерләп беткәч, Галимә апа уранып кына чәй янына килеп утырды һәм, бераз коймак ашау белән бергә, әни кайнатып биргән карлыган суын эчте. Шуннан соң аның йөзе кызыллана төшеп, бит һәм маңгаенда вак кына чык кебек матур тир бөрчекләре күренде. Ул эчеп беткәч тә, әни аңа уранып ятып торырга, салкын тидермәскә, шулай итеп тирләргә кушып, үзе урын хәзерләп бирде. Галимә апа да төнгә һәм иртәнгә караганда кәефлерәк булып, ятарга хәзерләнгәндә генә, Хәмидә әби килеп керде. Ишек ачылып, Хәмидә әбинең керүен күрү белән, Галимә апа яшен аткан вакыттагы кебек сискәнеп китте. Бер бик куркыныч яки артык кызганыч нәрсәне күрмәс өчен, күзен йомган кеше кебек, күзләрен йомып, шәле белән битен каплады.

Хәмидә әби, кергәчтен әнигә дә сүз кушмый, Галимә апаның өстенә бик озак туп-туры карап торды. Аның бу каравыннан ачуланырга теләвен дә, хәйран булып, сүз таба алмый торуын да, өченче көннән бирле эченә җыелган кайгысын ни рәвешле, кайдан башлап әйтергә белмәвеннәндәдер дип, төрлечә аңларга була иде. Ул әнинең бик түбәнлек белән, аның күңелен икенче якка борырлык рәвештә әйткән: «Әйдә, Хәмидә килендәш, югары уз», – дигән сүзенә дә колак салмады яки аны ишетмәде, аның күзләре туп-туры Галимә апа өстенә ташланганнар, аны йотарга торган кебек торалар иде. Ул, шулай бераз торгач, рәнҗегән, шуның белән бергә бик әрнегән тавыш белән:

– Әй балам, балам!.. Сиңа ни булды?.. Безне дә хурлыкка төшердең, үзең дә хур булдың, бөтен бәхетеңне югалттың! – дип тезеп алып китте. Галимә апаның өченче көннән бирле җәрәхәтләнгән, әле аз гына да уңала[121]121
  Уңала – төзәлә.


[Закрыть] башламаган йөрәгенә чәнчә һәм аны тагын да ныграк авырттыра торган бу сүзләрне тезү өстенә, үзе үксеп җыларга кереште. Шулай итеп, йөрәгенең тынычлануы, хәсрәтенең азрак онытылуы көтелә торган Галимә апаның йөрәген борынгыга караганда да ныграк кузгатырга һәм авыррак тәэсир итәргә сәбәп була торган эшне эшләп ташлады.

Галимә апа әнисенең шул авыр сүзләрен һәм күз яшен түгеп җылавын тыңлап утырган кебек булды да, йөзен ачып, әнисенең йөзенә карап калтыранырга кереште, соңра, бөтен көчен җыйган кебек булып:

– Мин гөнаһлы түгел!.. Әни, мине үтермәгез, мин үләм, уф Алла!.. – дип җыларга да, җыламаска да белми, артык сүз дә әйтә алмый туктады, иреннәре күгәреп, күзләре башкачаланып китте.

Бу хәлне күреп торган әни, ике ут арасында калган кеше кебек, башта кайсы яктан сүз башларга белми аптырап калды. Тик эшнең бу чаклы ямьсезләнүен күргәч кенә:

– Әй Хәмидә килендәш, син сабыр ит, Галимәгә бер сүз дә әйтмә, ул гөнаһсыз, аны әрәм иттеләр, сиңа аны аңларга кирәк иде. Ул мескенне җитәрлек рәнҗеттеләр инде… – дигән сүзләрне әйткәннән соң, Галимә апа янына барып башын тотты һәм аңа: – Ятып тор, Галимә, тирең катмасын, тагын башың авыртыр, – дип җуатырга кереште.

Галимә апа беразга чаклы бернәрсә дә белмәгән хиссез кеше кебек торды да соңра тирә-ягында торган безгә күзләрен тутырып карады һәм, бер сүз дә әйтми алдына карап, шәленең бер як очын алып, ике кулы белән шуны бөтерергә-бөтәрләргә кереште.

Хәмидә әби дә үзгәрде. Кызының артык борчылганын сизде булса кирәк, сүзен йомшата төште һәм, тавышын үзгәртеп:

– Белмәдем шул, мин белмәдем!.. Атасы ике көннән бирле колак итемне ашап бара: «Син ни карап тордың?! Нигә күз-колак булмадың?» – ди. Әйтмәгән сүзләрне калдырмады. Үз башына төшмәгән кеше белми шул, бигрәк авыр эш бит. Ул кичәге урам хурлыгына кем чыдар?.. – дип, күңелсез сүзләрне тагын да тезеп китте. Аның бу сүзләре, әлбәттә, Галимә апаның ярасына тоз өстәү, аның күз алдына үткән һәм алдагы ямьсез күренешләрне китереп, аны тагын да борчырга сәбәп була икәнен ул уйлап та тормый иде.

Әни, тагын да салкын кан белән Хәмидә әбигә дә, Галимә апага да җиңеллек китерә торган сүзләр табарга тырышып, сүз башлады:

– Дөнья булгач, әллә ниләр булыр, нахак бәла ябу бер бүген генә түгел, элек тә була килгән: Йосыф пәйгамбәр шуның өчен унике ел зинданда яткан, ди… Зөләйханың күзләре сукырайган, ди… Алла үзенең бәла-казасын, кайгы-хәсрәтен үзенең сөйгән колларына җибәрермен дигән, ди…

Әни бу сүзләрне бик ихлас белән, күзләреннән яшьләр агып чыгарлык рәвештә сөйли иде.

Хәмидә әби һаман әнинең нәрсә әйтергә, бу сүзләре белән нәрсә аңлатырга теләгәнен төшенми, ул һаман үз юлы белән бара:

– Пәйгамбәрләргә ярый да бит ул, безгә килешми, безне тиз күрәләр; без хәзер ни йөз белән адәм күзенә күренербез? Кичә төнлә ниләр булды бит, әткәсе гарьләнүеннән үкереп җылады: «Моннан соң ул нәрсәңне күземә күрсәтәсе, үзең аның янына кереп йөрисе булма!.. Миннән шәфкать юк!..» – дип кисәтеп куйды. Әле ул йокыга киткәч кенә, йөрәгемә чыдый алмый кердем, ничә әйтсәң дә, бала бит, йөрәк түзми, чыдап булмый, – ди.

Әни дә үз юлы белән бара, ничек кенә булса да, Галимә апа вакыйгасын кечкенәрәк итеп, ике өй эченә тулган кайгыларның авыр тәэсирен азайтып таратырга тырыша:

– Фәхри каенагага да сабыр итәргә кирәк иде инде, ир кеше бигрәк тә түзем булырга тиеш иде. Үткән эш өчен башыңны ташка бәреп булмый бит, син дә аңа сабыр итәргә әйтер идең, – ди.

Моңа каршы Хәмидә әби:

– Ул бик гарьчел кеше бит, минем сүзне түгел, әллә кемнең дә сүзен тыңламас, онытырга тырышып карасаң да булмый шул. Бик зур эш бит! – дип, үз сүзен сөйли.

Галимә апа, боларның сүзләрен тыңлаган кебек тә, бер дә колак та салмаган кебек тә тик утыра, уфылдый, үзе һаман ике кулы белән шәленең очын бөтәрли иде. Аның бу рәвешле килделе-киттеле утырганын күргәч, Хәмидә әби тагын йомшый төште. Аның йөзендә, күзендә кызгану галәмәтләре чыкты. Ул бу зур эшкә мәгънә бирә алмау һәм Галимә апаны кызганырга, бер яктан, урын тапмау белән бергә, кызганган да, аның өчен кайгырган да кебек булып китте:

– Белмим инде, баш җитми, баш!.. Уйламаган хәсрәтләргә килеп төштек. Күрәсебез бардыр инде, – диде дә үзе Галимә апага якын ук килеп утырды һәм, аркасыннан кагып: «Нишләдең син, балам? Башың авыртамыни? Авыртыр шул, авыртыр. Харап булдың шул, балам!..» – дип, бер яктан, кызганган булып, икенче яктан, кайгырып, Галимә апага яхшылык итәм дип сөйләгән бу сүзләре аның өчен бик авыр булачагын белә алмый иде.

Бара торгач, сүз дә табылмый башлады. Галимә апа битенә шәлен япкан көе әллә җылый, әллә ни эшли – тик ул селкенгән кебек була иде, Хәмидә әби дә хәзер бер сүз дә әйтми, тик җылавын гына белә, әни, бу ике хәсрәт өстенә карап, һичбер сүзсез тик тора иде.

Шулай торганда, әти керде. Ул, киемнәрен салганчы бер сүз әйтмәсә дә, соңра боларның сүзсез торуларын һәм Хәмидә әбинең җылавын күргәч:

– Тагын нинди хәсрәтләрне яңартып утырасыз? – Күзе белән генә Галимә апаны күрсәтеп: – Шуны уйлап бераз акылга төшә башларга кирәк инде, Хәмидә җиңги, сиңа да сабыр итәргә кирәк. Себергә китәрлек эш түгел, адәм үтергән кеше юк лабаса! Үзебезне дә, башка кешене дә бетерергә ярамый. Әле мин Сәлим белән сөйләшеп тордым: «Юкка гына харап иттеләр, яшь чакта андый эшләр булмыймыни ул?..» – ди. Шулай итеп, нахак бәла икәнен һәммәсе дә белерләр әле. Ләкин иң элек шуңар үзебез төшенергә кирәк, – дип сүз башлады.

Моннан соң Галимә апага авырлык китерерлек, аның йөрәгенә кадалырлык сүзләр булмасалар да, гелән үзе хакында гына сүз барганлыктан, аның өчен бу сүзләр дә авыр булачагы мәгълүм иде. Шулай да безнең өй эче моннан ун-унбиш минут элек үткәргән авыр күренешеннән арчыла төште. Күңелләр аз гына булса да урыннарына утырып, йөрәк тибүләр сирәгәйде. Хәтта әни, табигый хәленә төшеп, гадәттә эшли торган эшләренә кул сала башлады. Хәмидә әби, күзләрен сөртеп, бераз иркен тын алды.

Мин, эшнең әкренләп җайлана барганын күргәч, киенеп тышка чыгып китәргә уйладым. Ләкин бу тынычлык сымак күренгән күренеш озакка бара алмады. Шулвакыт капыл гына ишек ачылып, Фәхри бабай килеп керде. Ул бик күптән бирле форсат көтеп тә, шуңар ирешә алмый йөргән, тик хәзер генә шул форсатка ирешкән кеше кебек атылып керде. Аның күзләре өченчекөн, ахун хәзрәт алдында Галимә апа белән Закир абыйга хөкем иткән вакытта барып кергәндәге кебек акайган, йөзе агарган, үзе шул вакытта Галимә апа өстенә таяк белән ташлангандагы кебек калтырана иде. Борынгы вакытта ул безнең өйгә кергәндә сәлам биреп керә, кергәннән соң исәнләшә торган иде. Бу юлы алай сәлам дә бирмәде, исәнлек-саулык та сорашып тормады. Кергәч тә, Хәмидә әбигә туп-туры карап:

– Кереп тә өлгердеңмени әле, каһәр суккыры нәрсә?! Тиз чык, башыңны җимереп бетерермен!.. Мин сиңа «Аның янына кереп, аның кара йөзен күреп йөрисе булма, миннән мәңге бәхиллек юк» дип әйттем бит! – дип җикеренергә һәм Хәмидә әбине, шуның белән безне тиргәргә кереште. Һәм үзе, бер урында басып тора алмый, хәзер берәр кеше өстенә ташланырга торган хәрәкәт күрсәтә башлады. Аның бу ямьсез кыяфәтен күргән һәм шушы сүзләрне әйткән вакытта чыгарган тавышларын ишеткән бер кеше куркыр, иң азында, соң дәрәҗәдә авыр хәлгә калыр иде.

Бер минут эчендә булган бу күренеш, бу сүзләр, яңа гына авыр тынлыкка төшеп, тирән уйда утырган әти, әни, Хәмидә әбигә, бигрәк тә Галимә апага сөңге белән чәнечкән яки өсләренә зур ерткыч җанвар ташланып, шуннан саклану хәстәрен күрергә мәҗбүр булган бер халәт китерде.

Галимә апа аның кыяфәтенә аз гына күз салган, аның әйткән сүзләренең берничәсен генә ишеткән кебек булды да:

– Әткәй, мин гаепле түгел!.. Юк-юк, мин куркам… Кая барыйм? Мине коткарыгыз! – дигән сүзләрне әйтеп, янында торган мендәргә ауды, ауды да, кулларын селкеп, аякларын кузгатып, мәгънәсе безгә беленмәгән рәвештәге тавышлар чыгара башлады.

Әти, шунда ук урыныннан торып, зур куркынычка барган кеше кыяфәтендә, Фәхри бабайның алдына төште һәм, ике кулын җәеп, бер яктан, бик ялынган, икенче яктан, берәр кешене зур дошманның һөҗүменнән саклар өчен ике арага кергән рәвештә түбәнрәк тавыш белән:

– Абзый, нишлисең син? Балаңны һәлак итәсең бит!.. Ай абзый, абзый!.. Бераз уйлап кара, ул чаклы кыланырга кыямәт каим булмаган лабаса… Зинһар, сабыр ит. Сөйләшеп-төшенеп алыйк, – дигән сүзләрне әйтте.

Хәмидә әби, ике ут уртасында калган кебек булып, нәрсә әйтергә дә белми аптырап торганнан соң:

– Сиңа әйтәм, әткәсе, үз балабызны һәлак итмик. Әй Алла, тагын ниләр күрәсем бар икән?! – дип, тагын да җыларга тотынды.

Әни, Галимә апа янына барып, үзенчә, ләкин бик өмидсез рәвештә генә, артык сынык күңел, басынкы тавыш белән аны җуата торган сүзләр әйтеп, өстен ябып, кулларын тотты.

Фәхри бабай, шушы авыр хәлләргә һәм ялынып-ялварып әйткән сүзләргә, бигрәк тә Галимә апаның шундый һуштан язган кебек ятуына да карамастан, төсенә аз гына да үзгәреш, кызгану галәмәте чыгармастан, әтигә карап:

– Син, Бәдри, минем эшемә катышма! Кара йөзне яклап җаның чыкмасын, үз башыңа төшмәгәч, яхшы булып киткәнсең икән?! – дип кычкырганнан соң, Хәмидә әбигә әйләнеп: – Үз балабыз, имеш!.. Нинди үз балаң ул – йөзеңнән көлеп, бөтен илгә мәсхәрә булган нәрсә?.. Чык, димен. Хәзер чык!.. Әнә караучылары бар бит – шулар карарлар!.. Ул инде безнең бала түгел, безгә бәла генә булды… Һәлак итмә, имеш!.. Чәчрәп китсен, без көчләп һәлак итмәгән, үзе тапкан. Үзе эзләп алган авыру, ник бүген җир йотмый шунда! – дигән сүзләрне әйтте дә кире борылып чыга башлады һәм, тагын артына әйләнеп, Галимә апаның нәкъ өстенә карап: – Эт кебек шыңшып яткан була бит әле, Ходайның каһәре хәзер үк суккандыр шул!.. Илаһым, шул яткан урыныңда кат!.. Түлке минем ишегалдына аяк басасы, минем күземә күренәсе булма, сугып үтерермен! – дип әйтте дә ишекне шап иттереп ябып чыгып китте. Әти аңа ниндидер сүз әйтмәкче булып, артыннан барып караса да, бер сүз дә әйтә алмый, баскан урынында катып калды.

Фәхри бабайның бу кыланышы, әле аның эчендә Галимә апага, хәтта аны үз канатлары астына алган кешеләргә каршы булган чиксез ачуы, үзе чыгып киткәннән соң да күз алдында торганга күрә, өйдә калганнарның барысын да тирән уйга калдырды. Берничә минут һичкем бер сүз дә әйтми тик тордылар.

Хәмидә әби утырып торган урыныннан торып чыга башлады һәм, әниләргә карап:

– Менә бу кеше белән ни эшләргә инде? Өйгә кайтып керү куркыныч, ике көн буенча котырган эт кебек өскә ыргып, таларга тора. Тереләй җир астына керерлек булдым инде, – дип, үзенең дә кулында һичбер ирек юк икәнен белдерер рәвештә, кызганыч күзләрен җиргә төшерде.

Бу авыр хәлләр әтигә дә, әнигә дә начар яктан тәэсир иткәнгә, бу эшнең очына барып чыгу аларга да бик авыр тоела башлаганга, алар да хәзер сүз таба алмый, тапсалар да, очлап чыгара алмый башладылар. Тик шул «Сабыр итәргә кирәк, бара торгач бетәр әле, нишләргә инде? Әй Алла!..» дигән кебек аптыраган вакытларда гына әйтелә торган сүзләрне әйтәләр дә туктап калалар иде.

Хәмидә әби чыгып киткәч тә, болар бик озак сүзсез калдылар. Тик бераздан соң гына әти түбән генә тавыш белән:

– Болар белән нишләргә инде?.. Әйтерсең монда без гаепле? – диде дә үзе, күзләрен бер урынга терәп, тирән уйга батты.

Әни, үзалдына үзе сөйләнгән кебек:

– Үз кызларын үзләре башка кешеләргә караганда да дошман күрәләр, бер кеше дә сөттән ак, судан пакь түгел, тик менә Галимәгә генә авырлык ясыйлар. Шуның аркасында безне дә дошман күреп беттеләр… – ди. Үзе, нәрсә эшләгәнен дә белмәгән кебек, бер ул нәрсәгә, бер бу нәрсәгә барып тотына иде.

Бу көнге төн дә безнең өйдә үткән көндәге кебек күңелсез үтте. Галимә апа төн буе тыныч йоклый алмады. Ул берничә рәт саташып, урыныннан ыргып торып, кайдадыр чыгып китәргә теләгән кебек тартына башлады; урынына кире яткырылса да, төрле сүзләр әйтүдән туктамады. Аның күбрәк сүзләре: «Әй Алла, мескенне үтерәләр инде… Минем йөземдә кара беттеме? Харап икән, нишләгән булалар!.. Кайтаммы соң, үлсәм дә кайтмам… Әти мине үтерер инде… Хәзрәт бабай килә, качыгыз, кач!.. Тагын киләләр… Җаным, китмә инде, бергә китәрбез… Хәзер, су гына алып кайтыйм әле… Менә монда тыныч икән… Әбәү, шулар да җырлаган булалар бит әле… Ишекне бикләгез, керәләр бит, мин китәм, китәм, үлсәм дә китәм… Шәлемне бирегез әле!..» дигән кебек сүзләр иде.

Безнең өй эче таң алдыннан гына тынычланды. Таң алдыннан гына кабат-кабат торып йөрүләр, шәм яндырулар бетте.

Бүген иртән торгач та, әти, миңа карап:

– Гали, мәдрәсәгә бар инде, кичә дә, өченчекөн дә сабагың калды бит, – дип, мәдрәсәгә барырга кушты.

Әни дә, аның сүзенә кушылып:

– Бар, балам, андагы әйберләреңне туздырып бетермәсеннәр, – дигән сүзне әйтте.

Хәзер мин ул мәдрәсәгә барырга, анда керергә, андагы кешеләрне күрергә җаным-тәнем белән каршы булуга карамастан, әти белән әнигә тагын да күңелсезлек арттырмас өчен барырга булдым. Ләкин бу эш минем өчен дөньядагы һәммә эшләрдән дә авыр тоела иде. Шулай да әкрен генә киенеп, тышка чыгып капка төбенә җиткәч, тагын да тукталдым, урамга чыгу белән, мине әллә кемнәр очратып, аларның көлүләреннән, мине, шуның белән Галимә апаны мыскыл итүләреннән курка идем. Урамда, артык кеше күренмәгәч кенә, капкадан чыгып, мәдрәсәгә карап йөгердем. Шулай итеп, ничек тә кешеләргә очрамаска, аларга күренмәскә тели идем. Мәдрәсәгә барып җитәр чакта гына, минем бәхетсезлеккә каршы, теге Галимә апаларны тоткан Гәрәй белән Сәлим очрадылар да, миңа карап:

– Тукта әле, Гали, тукта! – дип, миңа туктарга куштылар.

Мин, аларның сүзләрен ишетмәмешкә салынып, алга баруымнан туктамадым. Минем туктамавым аларның ачуларын китерде булса кирәк, алар минем арттан:

– Галимә апаң нишли?.. Кияү куенында ятамы? Кайда, пәкеңне күрсәт әле! – дип кычкырып калдылар.

Мәдрәсәгә барып җиткәч тә, эченә керергә куркып тордым, чөнки, анда керү белән, укучы малайларның миннән көлүләре, мине мыскыл итүләре билгеле иде. Монда бер ишегалдында ваграк итеп аерым-аерым салынган биш мәдрәсә булып, мин шуларның ишегалдының түренә салынган берсендә тора идем. Курка-курка гына мәдрәсәнең капкасыннан кереп, үзем тора торган мәдрәсәгә таба бара башладым. Шунда ук миңа Гали хәлфә очрады, ул, муенына озын сөлге салып, кулына комган тотып, тәһарәт алырга чыгып бара иде. Ул борын миңа сүз дә кушмый, хәтта мине рәтләп белми дә торган булса да, бүген мине күрү белән:

– Җә, Гали, нихәл? Галимә синең апаңмыни? – дип сүз башлады.

Мин телсез кеше кебек тотлыгып калдым, «апам түгел» дип әйтергә телем бармады.

– Апам… – дидем.

– Шулай мужик җегете белән йөреп әрәм булалармыни, нинди матур көенә әрәм булды, мескен!.. – дип, кызганган рәвештә, миңа уңайсызлык китерә торган сүзләр әйтә башлады.

Элек мин Гали хәлфәне зур кеше, бик шәп кеше дип йөри торган идем. Хәзер аның көлгән кебек шундый сүзләр әйткәнен ишеткәч, уңайсызлану өстенә хәлфә башы белән шундый сүзләр сөйләвенә аптырап киттем, шул минуттан соң ул минем күземә ямьсез бер кеше булып күренә башлады. Ул минем җавап бирми, оялуымнан башымны түбән иеп, уңайсызланганымны күргәч кенә:

– Бар, кер, шәригать кушмаган эшне эшләгәч, шулай була ул, апаңа да алай итәргә кирәкмәс иде, – дигән булды.

Минем Гали хәлфә алдына басып, аның биргән сорауларын тыңлап торганны бик күп шәкертләр тәрәзә аркылы карап торалар иде. Мин, бер яктан, мәдрәсәгә кермәс борын ук шундый хәлгә очравымны, икенчедән, бик күп шәкертләрнең тәрәзәдән карап торуларын, аларның, мәдрәсә эченә кергәч тә, миннән төрле нәрсәләр сорауларын, кайберәүләрнең көлүләрен күз алдыма китереп, мәдрәсәгә бөтенләй керми кайтып китәргә дә уйладым. Ләкин никтер шуны булдыра алмадым. Ничек тә миңа мәдрәсәгә керергә, алдымнан шундый уңайсызлыкларны үткәрергә тиеш эш – фарыз эш кебек булып күренә иде. Шундый авыр бер хәлдә, атлар-атламас кына мәдрәсәгә кердем. Элек, кирәк минем, кирәк башка берәүнең булсын, мәдрәсәгә кереп чыгуын берәү дә карап тормый иде. Бүген, мин керү белән, берьюлы берничә дистә күз миңа таба борылды. Үземнең урыныма барып җитмәс борын ук, берничә малай минем яныма килеп җиттеләр һәм:

– Гали, кичә нигә килмәдең, ә?..

– Әллә авырдыңмы?

– Аның апасы тотылды бит, шуңа килмәгәндер…

– Ул ничек килсен, чыгарга оят бит!.. – дигән сүзләрне яудыра башладылар.

Боларның сүзләренә колак салмаска, икенче төрле әйткәндә, сер бирмәскә тырышып, үземнең урыныма барып, чикмәнемне салып куеп, сабакларымны кулыма алып утырдым. Шунда ук китабымны ачып күз салдым. Шуңа карамастан минем яныма бик күп шәкертләр җыелып алдылар һәм төрлечә сөальләр бирү өстенә йөрәккә авыр килә торган сүзләр белән миннән көлә башладылар. Хәзер мин боларга каршы җавап биреп торудан да, каршы торып, үземне аклау юлын алып барудан да гаҗиз калдым. Яшь бөртекләре күзләремә килеп тыгылып, атылып чыгарга гына торалар иде. Хәзер миңа моннан чыгып китү дә, монда тору да авырга калды. Мин шулай җиңелгән һәм шәкертләр тарафыннан чолганып алынган саен, үземдә күтәрә алмаслык хурлык, авырлык сизә башладым, күз алларым караңгыланган кебек булып китте, авырлыкның соңгы чигенә җиткән вакытта гына теге Күгәрчен Сәлим дигән яшь хәлфә килеп, шәкертләргә карап:

– Монда нәрсәгә җыелдыгыз?.. Аю биетүче юктыр бит!.. Китегез хәзер үк урыннарыгызга!.. – дип, теге шәкертләрне пыр туздырып, минем янымнан куып җибәрде.

Шәкертләр су сипкән кебек булып шым булдылар, шул минутта таралып өлгерделәр.

Күгәрчен Сәлим иң шәп, иң зирәк шәкерт һәм шуның аркасында, үзенең яшьлегенә карамастан, хәлфә булып барганга күрә, аңа каршы шәкертләр түгел, үзеннән зур хәлфәләр дә артык сүз әйтә алмыйлар иде. Аның мине яклап чыгуы минем өчен бик зур җиңеллек булып төште, иркенләп тын алдым, ул шәкертләрне шулай куып җибәрү өстенә, миңа карап:

– Сиңа тияләрме? Әгәр тисәләр, миңа гына әйт, моннан соң алай кыланмасыннар, – дип, минем күңелне җуатып китте.

Шуннан соң гына бераз иркенләп калдым. Тирә-ягымны чолгап алган малайларның көлүләреннән, мыскыл итүләреннән котылдым. Шулай да аларның кайберләре мине аулактарак очратып үчекләп китәләр, ишарә белән булса да Галимә апа вакыйгасын исемә төшереп, мине гарьләндермәкче булалар иде. Ләкин аларга карап кына борчылырлык эш тапмый һәм, сүз йөртү, әләкләүне һичбер яратмаганлыгымнан, алар өстеннән барып, Күгәрчен Сәлимгә алар хакында бер сүз дә әйтми идем.

Бүген ахун хәзрәт иртәнге дәрескә бик соң керде. Ул кергәннән соң, шәкертләр бигрәк тын калдылар. Ахун хәзрәтне элек көндә берничә рәт күрергә туры килгән булса да, мин аны шушы ике көн эчендә беренче рәт күрә идем. Бу күрүемдә ул миңа ямьсез, куркыныч һәм кешеләрнең йөзләренә кара яга торган усал бер кеше булып күренде. Шуның өстенә аның шәкертләргә укыткан сабаклары, биргән дәресләре дә гелән башкаларга авырлык бирер һәм юк кына эш өчен дә йөзләренә кара ягар өчен укытыла торган нәрсәләр кебек булып күренә башлады.

Менә бу көндә зур шәкертләр, аның алдына каршы түгәрәкләнеп утырып, дәрес башлангач, кул кисү хакында сүз башланды. «Берәр кеше икенче берәүнең әйберен урласа, гәрчә ул әйбер ун гына дирһәмлек[122]122
  Дирһәмлек – көмеш тәңкәлек.


[Закрыть] булса да, ул урлаучының кулын кисү шәригать буенча тиеш була…» дигән сүзләрне ишеткәч, минем күңел чымырдап, башым чатнап китте. Үткән ел каз урлап тотылган Сәләхи искә төшеп, аны кыйнаулары, башын ярулары күз алдыма килде: «Ничек аның да терсәгеннән кулын кисеп, тере кулсыз калдырмадылар икән?» – дип уйлап алдым.

«Берәр кыз белән җегет тотылсалар, аларны йөзәр чыбык сугарга, әгәр тотылган кешеләр карт булсалар, билләренә чаклы җиргә күмеп, читтән таш белән бәреп үтерергә…», «Урлаган кешеләрне аз гына нәрсә өчен дә кулларын кисәргә…» – менә шулай һәрбер эш өчен камчы белән сугулар, таш белән бәреп үтерүләр, кулларын кисеп ташлаулар, болардан башка төрле авырлыклар күрсәтүләрне тыңлап утыру күңелгә әллә нинди куркыныч уйлар китерде. Болары әле аның дөньяда була торган җәзалар. Бу җәзалар өстенә кыямәттә вак кына эш өчен кызу җәһәннәм – тәмуг утларында яндырулар, андагы зур чукмарлы, зобани фәрештәләрнең, күзләреннән ут чәчеп, гөнаһлы кешеләрнең башларына китереп сугулары күңелдә чиксез зур өметсезлек тудырды. Тирә-ягымдагы шәкертләрнең һәммәсе дә, алларындагы китапларны ачып, гелән шулай җәза, кыямәт газабы кебек куркыныч нәрсәләрне укыйлар. Минем кулымдагы китапта да шундый нәрсәләр язганнар, ахун хәзрәт шуларның барысын да белә, шуларны укыта, шуның өчен ул миңа үзе дә куркыныч кеше, дөнья-ахирәт газап өйрәтеп, шуның белән генә кызык табып торучы усал кеше булып күренә башлады. Элек мин бу сүзләрне ишетеп торсам да, китапта шулай язылгандыр, аларның берсе дә эшләнми торгандыр дип йөри идем. Өченчекөн Галимә апаның шул китапта өйрәткәнчә хөкем ителгәнен, аның мәхшәр кебек халык алдында йөзенә каралар ягып, урам буенча мәсхәрә иттерелеп йөртелүен, аның бөтен халык, хәтта ата-анасы тарафыннан да «кара йөз», «оятсыз», «бөтен авылның бәрәкәтен качыручы» дигән сүзләрне ишетеп, хәзерге көндә адәм күзенә күренерлектән үтеп, безнең өйдә саташып ятуларын күргәч, ул китапларда язылган нәрсәләрнең чынлап та була икәнен уйлап, ни эшләргә дә белми башладым, кешеләрнең бөтен эшләре кыл өстендә генә торган кебек була башлады. Мин шуларны уйлап, бүген укый да алмадым. Өйгә кайтып барганда да, ярты гәүдәләренә чаклы җиргә күмелеп, тирә-яктан ташлар белән бәрелеп үтерелгән сакаллы ирләр, чәчләре тузып, битләреннән каннар агып, башлары җиргә бөгелеп төшкән хатыннар… Ялангач тәннәренә йөзәр камчы сугылып, аркалары күгәреп, каннар чәчрәп чыккан җегетләр белән кызлар… өстенә сәләмә кием кигән, кулы терсәгеннән киселеп, каннар агып торган әллә кемнәр… кара-кучкыл төтеннәр чыгарып гөжләп янып торган тәмуглар һәм аның эчендә ялангач көенчә янып яткан чиксез күп ирләр, хатыннар… Анда күзләрен акайтып, кулларына чукмар тотып йөргән зобанилар… Иң соңыннан өченчекөн урамда бер-берсенә бәйләнеп, йөзләренә кара ягылып йөртелгән Галимә апа белән Закир абый… берәм-берәм күз алдымнан үтә башладылар. Шундый ямьсез һәм күңелгә бик авыр тәэсир итә торган нәрсәләрне уйлап, өйгә кайтып кердем…