Текст книги "Суиқасддан сўнгги сукут ёхуд Чингизхондан Черчиллгача"

3.Дитрих Геншер эътирофи ёхуд Аҳмад Яссавий нега ер остига кириб кетган ва Тошкентда Шекспирни инкор этган этикдўзлар

Упорство – достоинство осла.

Рус мақоли

Қассобнинг тушига эчки кирар.

Отасўзи

Ёзувчиларнинг Дўрмон боғи ва бу ердаги ёзувчилар маҳалласи турли қизиқ воқеалар, ривоят ҳамда латифалар туғилган қадрли бир маскандир.

Минг тўққиз юзинчи йил бошида бу ерга бир рус генерали дамқисма хасталигига дучор бўлган аёли соғлигини ўйлаб, вилла қуради. Бу муҳташам бино ва унинг қаршисидаги юз йигирма йиллик каштан ва чинорлар ҳамон савлат тўкиб турибди. Эътиборсизлигу қаровсизлик оқибатида икки тарихий липа – жўка дарахти йўқ бўлиб кетди.

Ўттизинчи йиллар охирида Республика Олий Кенгашининг раиси Йўлдош Охунбобоевга шу бинодан дача сифатида фойдаланиш тавсия этилади. Бироқ республика оқсоқоли чор императори генерали яшаган уйга кўчиб киришга чўчийди.

Генерал вилласининг кун чиқиш томонида янги бино тикланади ва атрофдаги ерлар Олий Кенгаш раиси боғи ихтиёрига берилади.

– Бунча ер бизга кўплик қилади, Ҳамиджон. Ярмини олиб, ёзувчиларимиз учун ижод уйи қилсангиз бўлади. Генерал ёзлиги ортига бир неча хоналик меҳмонхона қуришга ҳам кўмак этасиз, – дейди Йўлдош ота Ҳамид Олимжонга.

Шу тариқа Қибрай туманининг Арғин қишлоғи яқинидаги хушҳаво манзилда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг ижод уйи ташкил этилади. Ҳамид Олимжон ўша пайтда ҳам кўпчилиги ижарада яшаб юрган ижодкорлар учун бир илҳом қайноғи бўлган гўша яратиш ишига астойдил киришади. У пайтда бу каби ишлар учун масъул ташкилот – Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси қошида Адабиёт фонди бўлиб, унинг раиси Чустий домла эканлар.

Ҳамид Олимжоннинг Уйғун билан Дўрмондан қайтаркан автоҳалокатда фожиали ҳалок бўлиши бутун Ўзбекистонни ларзага солади. Ўша пайтдаги Республика раҳбари кўзида ёш билан Ҳамид Олимжоннинг бошида ўтиради. Вафотидан сўнг ижод уйига Ҳамид Олимжон номи берилади.

Йўлдош Охунбобоев, Акмал Икромов, Файзулла Хўжаев, Собир Раҳимов ва Шароф Рашидовларнинг номлари районлардан, шоиру ёзувчилар оти мактаблардан олиб ташланиши компаниясида Ҳамид Олимжон номи ҳам ижод уйидан олиб ташланди.

Ижод уйининг биқинидаги республика Олий Кенгаши раислари яшаб келган тарихий бинода Йўлдош Охунбобоев, Шароф Рашидов, Амин Ниёзов, Ёдгор Насриддинова, Назар Матжонов ва Иномжон Усмонхўжаевлар истиқомат қилганлар. Ҳозир бу бино ташландиқ ҳолда бўлиб, “Қибрай” санаторияси маъмуриятига қарашлидир.

Санаториянинг арчазорли йўлакларида кезар эканмиз кечмишда уюшмани бошқарган Жамол ака (Жамол Камол) бир воқеани айтиб қолдилар.

– Икки мингинчи йиллар эди, – деди одатига кўра Жамол ака тўхтаб қўл ҳаракати билан фикрини тушунтирар экан. – Биласиз, мен Вильям Шекспир асарларини инглиз тилидан она тилимизга таржима қилганман. Бу пайтда бизда китоб чоп этиш ҳам, ўқиш ҳам инқирозга юз тутган эди. Ҳатто мактабларда ўқийман деган ўқувчи, ўқитаман деган ўқитувчи ҳам сийрак тортиб қолганди. Бир дўстимизнинг ҳомийлигида Шекспир таржимасини оз нусхада бўлса-да чоп эттирдик. Республикада китоб савдоси тизими Рустам Шоғуломов каби шоввозлар томонидан барбод этилиб, “Ўзкитоб” бирлашмаси йўқ қилинган эди. Китобни сотиш учун машинамга солиб, темир-терсак, латта-путта тўпловчи лўли каби йўлга тушдим. Шаҳар айланиб ўша пайтдаги театр ва рассомчилик институтига бордим. Таниқли олим, институт ректори Усмон Қорабоевнинг ҳузурига кирдим. Мени илиқ қаршилаб, арзимни эшитди ва кўмак этмоқ учун олий даргоҳнинг хўжалик ишлари бўйича проректорини хоналарига чорлади. Келтирганим китобларни сотмоқ учун ёрдам беришини буюрди. Бу китобни студентлар ўқиши кераклигини таъкидлади. Мен Усмон Қорабоев билан хайр-хўшлашиб, проректор ортидан унинг хонасига йўналдим.

– Китобни сотиш учун биз таржимон билан эмас, авторнинг ўзи билан шартнома тузамиз. Домла, авторнинг ўзи келсин, – деди проректор китобни варақлаб кўрар экан.

– Мен тахтага айландим. Мана сизга театр рассомчилик олий ўқув юрти проректорининг даражаси. Энди бу институтда таълим олган талабаларнинг аҳволу савиясини мушоҳада этаверинг. Мен институт раҳбарига муаллиф бундан бир неча юз йил бурун вафот этганлигини, Тошкентга кела олмаслигини шармандаларча қора терга тушиб англатдим. У эса киприги қилт этмай, ҳеч бир хижолат чекмай эшитди.

Бутун дунё бўйлаб Германия вице-канцлери ва ташқи ишлар вазири Дитрих Геншернинг бир машҳур сўзини айтиб юрадилар.

– Мен совет раҳбарларининг ёмон гапиришларини билар эдим. Бироқ уларнинг ёмон ўқиганларини билмас эканман, – деган эди Геншер Юрий Андроповдан сўнг совет давлати ва КПСС бошига кечган Константин Устинович Черненко билан бўлган суҳбатдан сўнг.

Сергей Есенин таъбири билан айтганда, балиқ бошидан деган гап тўғри, агарда мен шоир бўлмасам, бўлар эдим безори, ўғри…

Балиқлар бошидан чириган эдилар. Мамлакатда саводсизлик тугатилган, дея эълон этилган бўлса-да, чаласаводлик икки қўлини соллаганича кезарди. Худди ҳозиргига ўхшаб.

Вилоятлардаги бир педагогика институтининг тил бўйича профессори мендан “Абдулла Қаҳҳор яхши юрибдими?” дея сўраганида ҳайратдан ёқа ушлаб, тилимга калима келмаган.

Биз барча нуқсону камчиликлар, разиллигу ботилликларнинг туб илдизи саводсизлигу чаласаводликка, жоҳиллигу гумроҳликка бориб тақалишини англаб етмас эканмиз, ишимиз бароридан келиб, миллат фикри ойдинлик ва адолат сари йўналмайди.

Улуснинг улуслиги эса унинг мавжудлиги билан эмас, не мақсадлар йўлида мужодала этиб, ҳақу ҳақиқат, адлу адолатга бўлган муносабату садоқат, унга амал қила билмоқ салоҳияти билан белгиланади.

Инсон табиати, феъл-атвори ғалати. Уни тушунмоқ мушкул. Қўйиб берсангиз, одатда тоғда сурув боқиб юрган саводсиз чўпон ҳам сизга ваъз ўқиши мумкин.

Бироқ не қадар қўнишмасин, саводсизлигини биласиз ва бу инсондан кимсага зарар келмайди-ку, дея ўзингизга таскин берасиз.

Аммо энг ёмони чаласаводликдир. Чаласавод ўзини ҳаммадан ақлли ва доно санайди. Дунёга икки бора қайта келганингизда ҳам унга ҳеч нарсани англатиб бўлмайди. Буни руслар “Упорство – достоинство осла” дейдилар.

Мутахассисларнинг фикрларига кўра, тили узунларнинг фикри калтароқ, фикри узунларнинг тили қисқароқ бўлар экан. Шуларни ўзимча мушоҳада этар эканман, Писаревнинг “Рус Рафаэли бўлгандан кўра рус этикдўзи бўлган фойдалироқдир” деган фикри миямда чарх уради. У Рафаэлнинг асарларидан халққа фойда йўқ, у миллатнинг қорнини тўйғазмайди демоқчи, албатта. Некрасов ҳам “Пушкиндан кўра бир бурда пишлоқ афзал” деганда ҳам шуни назарда тутган. Бироқ у эртага Пушкинни ўқиганлар ўзининг битикларини улоқтиришини ўйлаб кўрмаган бўлиши мумкин, ўша дамда. Шоирлар товадаги қушни эмас, ҳаводагини кўзлаб етти қават осмонда юрадилар-да.

Камю эътироф этганидек, Шекспир этикдўзлар жамиятни бошқаради, деган фикр нафақат адолатсизлик, балки хомхаёлдан бошқа нарса эмас, бироқ Шекспирни мутлақо инкор қилган этикдўзлар жамияти бундан ҳам даҳшатлироқ фожиадир. Этикдўзни инкор қилган Шекспир мустабидликнинг қуролига, Шекспирни инкор этган этикдўз эса қулликнинг қуролига айланади. Ҳар қандай ижодкорлик моҳият – эътиборига кўра хўжайинлик ва қулликни инкор қилади. Биз бугунги кунда яшаётган мустабидлик ва қуллик фақат бутун жамиятда ижодий руҳ ҳукмрон бўлгандагина мутлоқ барҳам топади.

Эътибор берган бўлсангиз шу пайтгача дунё сиёсатида оқилу донолар эмас, Гитлер, Муссолини ва Сталин каби фашистлар, Франко ва Пиночет каби қўли қон ҳарбийлар, Пол Пот ва Иенг Сари каби ашаддий қонхўрлар, ғояси учун тириклайин машинада судратилиб парчаланган Чегевара ва Кастро каби фанатиклар, Хрушчёв ва Саакашвили мисол тасодифий довдирлар муҳим роль ўйнаганлар.

Уларга қўлланма, қонуну конституцияни ёзиб берган, хат-саводини чиқариб, кўзини очган бечора фозилу комил шахсиятлар очдан ўлмаслик, оила, бола-чақа деган мавжудотни боқиш учун ана шу шайтон малайларига бўйин эгиб, қуллуқ қилишга мажбур бўлганлар.

Пири Туркистон Аҳмад Яссавий недан ақли закоси тўлган, пайғамбар ёшида ер остига кириб кетди. Аҳмад Югнакий зориллаганидек, бирорта ҳалол, тўғри, адолатли ва садоқатли дўст-ёр, яқину шогирди уни англай олмагани боис, ер юзидан кўра тупроқ остини афзал билди.

Бу жаҳон мулкида мен,

Тўғри ҳолат кўрмадим.

Ҳарна кўрдим, эгри кўрдим,

Ўзга бобад кўрмадим.

Бандаларда сийму зар,

Бекларда адолат кўрмадим.

Ошинолар суҳбатида,

Ҳам садоқат кўрмадим.

Ҳеч кишида Ҳаққа лойиқ,

Бир ибодат кўрмадим.

Бу битикларни битар экан Воқиф ҳам Аҳмад Яссавийни ерга киритган ҳисларни туйган бўлса ажаб эмас.

Киши муккамалият сари одимлаб, Ҳаққа ета боргани сари ёлғизлашади, хасталашади. Тарки дунё қилади.

Бироқ, мен бўлмасам осмон қулаб тушади, халқ бундай озод ва фаровон яшамайди дея заҳн этгувчилар билиб билмайдиларки…

Кўзинг очиқдир мудом,

Беклар сени бозорлар.

Мақтовингни келтирар,

Маҳалла, кўй, гузарлар.

Дам етарки ҳар недан,

Бўлажаксан безорлар.

Ётники ёндан ўтар,

Ўздан келар озорлар.

Жону дилим деганинг,

Жигарингни эзарлар.

Тулпорлар четда қолиб,

Яғир отлар ўзарлар.

Замон забтига олар,

Бедовлар ҳам озарлар.

Худо билан сўйлашиб,

Турганлар ҳам тўзарлар.

Нотавонлар жам бўлиб,

Мардларга чоҳ қазарлар.

Тахту тахта ён-ёна,

Ёғоч отни безарлар.

Мункар-накир қасрини

Чўкич ила бузарлар.

Фоний дунё молидан,

Кўнгилларин узарлар.

Хайри гуноҳинг битар,

Қай бир котиб ёзарлар.

Авлодларга қолар тек,

Ёлғиз, мунгли мозорлар.

4. Цицерон цилиндри ёхуд устози аъзам Антон Павлович Чеховнинг ташхиси ва Азиз Несиннинг хатоси

Нодон бўлиб туюлганларнинг бариси, туюлмаганларнинг ярмиси нодон.

ГРАСИАН

Ақлли киши дунёга мослашади, нодон дунёни ўзига мослаштиришга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам ривожланиш нодонларга боғлиқ.

Бернард ШОУ

Рональд Рейган Америка қўшма штатларининг президенти этиб сайлангач, икки катта давлат – АҚШ ва СССР орасидаги муносабатлар янада кескинлашди. Бунга актёрликдан президентлик мақомига етишган Рейганнинг “СССР – империя зла” деган гапи сабаб бўлди.

Бироқ сиёсат ва мулоқот маданиятига амал қилиб ўрганган Рейган СССР каби ёпиқ мамлакатнинг раҳбарлари билан учрашиш, англашиш ниятини бот-бот такрорлар эди.

У Ғарб учун мудом сир ва мавҳум бўлиб келган Шарқ йўлбошчилари билан гаплашиб, уларнинг асил ниятларини билмоқ, ўрганмоқ истарди. Шу ниятда у дастлаб Леонид Брежнев билан музокаралар олиб бормоққа ҳаракат этди. Бироқ игна ва дори қуввати билан юриб гапирадиган Леонид Ильич омонатини топширди.

Қўлтиғида стабилизатор буйрак билан юрадиган Юрий Андропов ҳам Рональд Рейган билан гаплашиб музокара олиб борадиган аҳволда эмас эди. Охир-оқибатда Юрий Владимирович ҳам Кремль девори ёнидаги салафлари ёнига келиб қўшилди.

Сиёсий бюро Андроповдан бўшаган бош раҳбар лавозимига Леонид Ильич: “Из всех моих собак самая верная – Костя Черненко, схватывает все на лету” дея баҳо берган Константин Устинович Черненкони сайлайди.

Бу воқеани бош секретарнинг набираси Любовь Брежнева шундай ҳикоя қилади.

“Однажды мы с отцом приехали к ниму на дачу. У него был Черненко. Тут же приближали собаки. Дядя держал их для охоты.

Черненко, у которого была астма (Он избегал кошек и собак), сразу ретировался, сославшись на массу дел. Когда тот ушел, ген.сек. стал загонят собак в вольер и со смехом заметил:

– Из всех моих собак самая верная – Костя Черненко: схвативает все на лету.

Леонид Ильич вафодор кўппаги ўрнида кўрган Черненконинг ҳам бир оёғи ерда бўлса, бир оёғи гўрда эди. У ҳам бир йилга етиб-етмайди.

Кремлнинг бош раҳбарлари билан учрашишни беклаб чарчаган АҚШ президенти Рональд Рейган ниҳоят ёрилади.

– Мен улар билан учрашишни кутиб чарчадим. Улар эса ўлмоқдан чарчамадилар.

Ниҳоят, давлат ва ҳукумат бошига соғлом, бемалол гапириб, докладларни булбул каби ўқийдиган Михаил Горбачев келади.

Деҳли ва Аградаги Бобурийлар саройида девони ом ва девони хос бўлган. Девони хосда амиру вазирлар, чопару элчилар қабул қилинган. Девони омда эса оддий халқ, фақиру фуқаро арзлари тингланган.

Кейинчалик биз оддий халқ дея атаганимиз бизга ошу нон етказиб турган меҳнаткаш эл-улусдир. Шоҳдан гадойга қадар оддий деҳқон элидан экмак ейди, дейди ҳазрат Навоий.

Цицероннинг “Дунё аҳмоқларга тўла” деган фикрини ўқиганимда бир муддат ўйланиб тараддудланганман. Наҳотки, нодону абдол кишилар шу қадар кўп бўлса, дея узоқ мушоҳада этганман.

Сўнгра машҳур турк ёзувчиси Азиз Несиннинг судлангани воқеасини эшитгач, яна ёдимга Цицероннинг фикри келди.

Мамлакатимизда яшаётган кишиларнинг етмиш фоизи аҳмоқ, дея ёзади Азиз Несин бир мақоласида.

Буни ўқиган ва эшитган одамлар жунбушга келадилар ва ёзувчини маҳкамага берадилар.

– Суд ҳайъати ва одамлардан кечирим сўрайман. Мен нотўғри айтган эканман, – дейди судга чақирилган ёзувчи.

– Майли, нотўғри фикрингиз учун даъвочилардан кечирим сўранг! Жиноят ишини ёпамиз! – дейди маҳкама раиси ишнинг осон кўчганидан суюниб.

– Йўқ, мен даъвочилардан кечирим сўрамоқчи эмасман, фоизни нотўғри сўйлаганим учун кечирим сўрамоқчиман, – дейди Азиз Несин.

– Англамадим? Не демоқчисиз? – сўрайди судья.

– Мен абдолларни етмиш фоиз дея заҳн этар эканман. Шу фикримдан сўнг уларнинг муносабати ва хатти-ҳаракатларини кўриб аҳмоқлар етмиш эмас, тўқсон фоиз эканлигини англадим, – жавоб қилади ёзувчи.

Бу бўлиб ўтган реал воқеага асосланган ҳикоядир. Уни ҳар ким ўз ақли фаросати, фикрлаш даражасидан келиб чиқиб мушоҳада этади, албатта.

Азиз Несин ўзидан икки минг йил бурун яшаган Марк Туллий Цицероннинг фикрини такрорлаган эди холос. Бу қарашни Азиз Несин замондоши Бертран Рассел инглизларга хос киборлик билан юмшоқроқ оҳангда ифода этади. Кўпчиликнинг нодонлигини эътиборга олсак, кенг тарқалган нуқтаи назар оқилона эмас, аҳмоқона ҳисобланади. Халқ кўп, лекин инсонлар оз деганда Диоген ҳам шуни назарда тутган бўлса керак.

Суҳбатларимизнинг бирида Ислом ака менга “Фалончи олим биз миллат сифатида шаклланмаганмиз” дебди. Бу фикрга сиз қандай қарайсиз?” деб сўради.

Олим тўғри сўйлаган. Бироқ унинг хатоси шундан иборатки, у бу фикрни халойиқнинг юзига айтган. Сиз, ўша олим ва мен суҳбатларимизда бу фикрни ўртага ташлаб, муҳокама этишимиз мумкин. Бироқ халққа паст назар билан қараб, сен ҳали халқ эмассан, деб бўлмайди. Бундай ҳақоратдан унинг руҳи тушиб, баттар бўлади.

Элнинг яхши сўзу иш ила кўнглини кўтариб нуқсонини ҳам одобу ахлоқ доирасида ётиқ оҳангда айтиб, суяб гапириш керак, дея суҳбатдошим саволини жавоблантирдим.

Азиз Несиннинг хатоси ҳам шундан иборат эди. Усиз ҳам парча экмак пешида чопиб, кунини зўрға кўриб юрган бева-бечора кишиларнинг бетига қараб ерга уриб, сен ундайсану бундайсан деб бўлмайди.

Элу элат, халқни юксалтиришнинг тек йўли унинг орзу-умидларига қанот бахш этиб, дардига дармон бўлмоқдир. У сиздан ошу нон бекламайди. Бир оғиз ширин сўз, биргина меҳр-муҳаббатли нигоҳ кутади.

Ана шу инсоний ҳис-туйғудан мосуво айрим вилоят ва туман ҳокимларининг қўл остидаги маъмуру фермерларни ҳақоратлаб калтаклаётганларини эшитиб, тепа сочимиз тик бўлмоқда.

Бундай кимсалар эрта бир куни халқ ва Ҳақнинг қаҳрига учраб, учоворага қўшила олмай қоладилар.

Бироқ бу кетишда Азиз Несиннинг ҳақу ноҳақлиги мудом муҳокамаю мунозара этиладиган кўринади. Жюль Верн таъкидлаганидек, интеллект ва дунёқараши билан бошқалардан устун бўлган ҳар қандай киши, ўз истаги ёки эркидан ташқари бошқалар учун ҳам жавоб бериши керак. Зотан, давлат, мамлакат, партия ва жамоат ташкилотлари шунинг учун тузилади.

Интернет асри бутун дунёни ўзгартириб юборди. Фан ва техника оламида тушга кирмаяжак ихтиро ва янгиликлар кашф этилмоқда.

Аммо инсоният кўчиб бориб Марс ёки Юпитерда яшамаса ҳам оқилу жоҳил, доною нодон ёнма-ён эканлигини тан олмасликнинг иложи йўқ экан. Буни Станислав Лев, интернетга кирмасдан бурун мен дунёда шунча аҳмоқлар борлигини билмаган эдим, дея эътироф этади. Ва биз ҳам ҳануз Цицерон цилиндрини узоқ айлантириб, Азиз Несинни суд қилмоқда давом этаверамиз, шекилли.

Лев Толстойнинг икки жилддан иборат “Дневники” битигини биласиз, албатта. Менда ҳам йигирматадан ортиқ дафтар тўла шу тарздаги қайдларим бор. “Ёзувчининг ён дафтари” номида бу қораламаларга тартиб бериш ниятидаман.

Шу дафтарларни варақлар эканман, бундан қирқ йил бурун ёзиб қўйганим, Антон Павлович Чеховнинг фикрига кўзим тушди ва Азиз Несин домла ҳам барчамизнинг устозу аъзамимиз Чеховнинг фикрини такрорлаган эканлар-да, деган хаёлга бордим. Балки Чехов ҳам образи орқали берган бу фикрини бирор-бир файласуфдан эшитгандир. Гап пессимизмда ҳам, оптимизмда ҳам эмас, балки кишиларнинг юздан тўқсон тўққизининг фаҳму фаросати йўқлигида, дея ташхис қўйган экан буюк ёзувчи ва табиб.

Антон Павлович Чехов бу фикрини сўйлаганларига ҳам анча-мунча замонлар кечди. Жаҳон ҳикоячиларининг пири қайд этган фоиз бир неча фоизга камайганидир, балки. Аммо саводсизлигу чаламуллалик ҳамон тизза бўйи, назаримда. Бу чаласаводлар галаю оломонида бирор-бир саводли, тўғри ва ақлли гап айтишга интилмоқ кўп ҳурматли эшак ўғрисига айланмоқ демакдир.

Мана бу битик эса ўзини улғайтириб вояга етказган одамларни оёқ учи билан кўрсатувчи нобакорлар ҳақидадир.

Не қадар пасту баланд,

Тобонинг маълум сенинг.

Оёғинг аранг босган,

Товонинг маълум сенинг.

Астари йўқ, аврасиз,

Чопонинг маълум сенинг.

Шажара-башара, соп,

Сопонинг маълум сенинг.

Сас-садосиз илкисдан,

Қопонинг маълум сенинг.

Қўлу виждон қонини,

Ёпонинг маълум сенинг.

Буғдой, машоқ, ҳам сари

Сомонинг маълум сенинг.

Қуёшни тўсар булут,

Туманинг маълум сенинг.

Ўлан каби кўринмас,

Гумонинг маълум сенинг.

Кўринмиш каби ўлан,

Уммонинг маълум сенинг.

Етим ҳаққини ебон,

Топгонинг маълум сенинг.

Икки дунёда тушар,

Қопқонинг маълум сенинг.

5. Амал ва ажал ёхуд президентлар ҳам ўладилар

Эъзозламоқ имкони борида салтанатни ёш меросхўрга топширмай, салласига чалишиб йиқилиб тушгунча тахтга ёпишиб оладигон шоҳлар замонида одамларда эътиқод ва истак ўти сусаяди, ёшларнинг ахлоқи бузилади.

АЛ-ХОРАЗМИЙ

Кишини шунчалик кўтарурлар гоҳ,

Пастга туширишга йўл қолмас, э воҳ.

ТУСИЙ

Кечмиш империялар, давлатлар ва сулолалар тарихидан маълумки, мамлакатлар ва салтанатлар қисмату қадарини халқлар эмас, шахслар ҳал этиб келганлар.

Парламентар ёки республика бошқарув тизимлари, халқ ҳокимияти ва демократия эътиқодлари не қадар шаклланмасин, бир шахснинг фаолиятига боғлиқ, бир кишининг хоҳиш-иродаси ҳамон жамиятда ҳал қилувчи куч бўлиб қолмоқда.

Одамлар ҳам сайлаган раҳбарларига “От қўйиб шу манзилга етдингми? Тамом! Миллату мамлакатнинг увол-савоби сенинг бўйнингда” дея ота-онасидан луқма кутган палапон каби оғзини очиб тураверишга ўрганиб қоладилар, шекилли.

Энг оғири ва машаққатлиси сиёсатда тоза бўлиб қолмоқдир. Бу ўйин кўнгилчанлик ва самимийликни кўтармайди. Қандай йўл билан бўлмасин, ҳар қандай шарт-шароит, макону замонда ҳадафлар йўлида собит юриб, манзилга рақиблардан кўра тезроқ етиб бормоқ керак. Акс ҳолда илгари етиб борганлар сизни жазолайдилар. Чин отасўзи билан айтганда, улар император, сиз эса ўғрига айланасиз.

Бу манзилга қўлу виждонни қон қилмай етиб бормоқ эса ҳар кимга ҳам насиб этавермайди. Тузум ва жамиятлардан қатъий назар, бу гирдоб қурбон талаб этаверади. Шунинг учун тупроққа айланганларидан сўнг камдан-кам ҳукмдорлар ҳақида илиқ сўзларини айтадилар.

Одатда, кечмишда ва бугун ҳам қаттиққўл ҳукмдорлар узоқ муддат салтанат сурадилар. Дейлик, у ўн беш ёки йигирма йил мулки давлат тепасида турди. Ҳар йил биттадан хато ёки жиноят қилса йигирма йилда буларнинг сони йигирматага етади. Кўзи тириклигида оқиллигу қаҳрамонлик дея талқин этилган бу қилмишлар устига тупроқ тортилгандан сўнг жиноят эканлиги очилиб қолади ва йигирмата хато ҳамда жиноят бир кишига кўплик қилади. Натижада норози халойиқ гўрига ғишт қалайди ва у ёмон отлиққа чиқади. Характерли томони шундаки, аксар машҳур султон ва президентлар ўз ажаллари билан ўлмайдилар. Энг яқинлари томонларидан маҳв этиладилар.

Қонуний Султон Сулаймондек хонни Ёқуб пошшо заҳарлаб ўлдирган бўлса, Султон Аҳмадни катта энаси заҳарлайди. Исмоил Сафавийни жияни корини қилган бўлса, Тож Маҳалдек жаҳон хариқасиниг ижодкори Шоҳжаҳон ўғли Аврангзебнинг хонабандлигида жон беради. Мирзо Улуғбекнинг қатлига ўғли Абдуллатиф фатво чиқартирган эрса, Анвар Саодату Жон Кеннедилар рақибларининг ўқига учганлар.

Совуқ ақл ила ўйлаб қарасангиз, Леонид Брежнев ва Шароф Рашидов каби узоқ сиёсий умр гузаронлик қилган ҳамда ўз ажали ила тана тупроғини она тупроққа топширмоқ ҳам бир неъмат эканлигининг фарқига бориш мумкин. Буни буюк озар шоири Самад Вурғун жуда аниқ ва адолатли тасвирлаган.

Ўлим! Эй воҳ! Бу неъматдир!

Бу бир шонли саодатдур!

Агар бевақт ўлар бўлсам,

Рақибим бахтиёр ўлсун!

Инсонлар асосан ҳаётдан сабоқ олиб яшайдилар. Айниқса китоб ўқимайдиганлар. Агар ҳаётданки олмасанг таълим, сабоқ бера олмас ҳеч бир муаллим деганларидек, ҳаёт таълимини англаб етмаган киши унинг моҳиятини ҳам тушунмай ўтиб кетади.

Қуш уйқуси мисол умримизда биз саодатли онлар баробарида қайғули, айрилиқли дамларни ҳам бошдан кечирамизки, буларнинг ақли идрокимизда бурилиш ясаган энг даҳшатли, биз руҳан ҳозир бўлмаганимиз ҳолат, бу – ўлим.

Киши эсини таниганидан бери, бир умр ёнида юрган ота-онаси ўлимини ҳам ғоят оғир қаршилайди. Бу айрилиққа ҳозир бўлмайди. Тасаввурига сиғдира олмайди.

Узоқ йиллар ҳукм сурган, мулку мамлакатни ётқизиб-турғизадиган кишининг қайтиши эса бутун бир халқ ҳаётига таъсир этади. Аксар ҳолларда бу қайтиш мамлакатнинг ривожланишига, тараққий этишига олиб келади.

Боиси, ҳар қандай ҳукмдор, халқ менинг сояи давлатим, давру давронимда шундай тўкис, фаровон ҳаётга эришди ва яшамоқда дея заҳн этади ва бу ярим ёлғону ярим ҳақиқатга астойдил ишониб яшайди.

Шу ўринда “ривожланган социализм” даврининг “доҳийси” Леонид Брежнев ҳаётининг сўнгги дамлари ўқувчига ибрат ва сабоқ воситаси ўлароқ хизмат қилиши мумкин. Бу қисмату қадар ҳақида сизга кейинги бобда ҳикоя қиламан.

Навбатдаги бобда икки жаҳонгир шахсият – Амир Темур ва Наполеонларни сўнг манзилга олиб борган хатолари ҳақида сўзламоқчиман.

Воқеа ва ҳодисалар натижасини олдиндан сеза олиш қобилиятига эга бўлган Амир Темур ўттиз беш йиллик салтанати давомида теран закоси, узоқ йиллик сиёсий ва саваш тажрибаси, ўз хатти-ҳаракатига танқидий ёндоша билмоқ феъли атвори билан шундай улкан давлат ва мамлакатни ғоят аниқ ҳисоб-китоб билан бошқармоқнинг уддасидан чиқа билди.

Бу фақат кучли, иродали, инсоний ва раҳбарлик истеъдоди юксак шахсиятларга насиб этажак давлатдорлик, тахту салтанат, давру даврон эди.

Одатда қўрқоқ, ожиз ва кучсиз, чаласавод, билимсиз киши ва раҳбарлар, ҳукмдорлар танқиддан Азроилдан қўрқандек чўчийдилар.

Уни танқид қилган одам ҳақ бўлади ва у бу танқид оқибатида бор-будидан айрилиб, шоҳликдан гадойликка тушиб қолиши, ҳатто жуда ақллию тенгсиз санаб келган бошидан ажралишни ўйлаб, ҳар қандай зулму қотилликка қўл уришдан чекинмайди.

Темур бундай ожизу нотавон ҳукмдорлар сирасига кирмас эди. Маҳмуд Шаҳоб ва Насриддин Арамир каби улус этагида намоз ўқийдиган шахсиятларни саройига олий маслаҳатчи сифатида таклиф этиб, машварату қурултойларда ўзлари ҳақ деб билган фикрларни айтиш, Амир Темурнинг ўзи дохил вазиру амирларнинг хато ва камчиликларини сўйлаб, янглиш сўзларига муносабат билдириб туришни юклаган. Ҳар қандай очиқ ва аччиқ танқиду фикрдан ҳеч ким хафа ва норози бўлмаган. Сабаб ақли идрокда ноқис, журъату жасоратда қусурли қишилар буюк жаҳонгирнинг яқинига йўлай олмаган.

Амир Темур олчоқ, эрта бир куни адолату ватан, улусу уммат, хоқону давлатини Кўппакхоннинг кўппакийсига сотажак кишиларнинг асил башарасини бир боқишда англаган ва яқинига йўлатмаган. Қабулига жуда кўп одам келганлиги боис сарой рассомлари арзга келувчиларнинг расмларини давомли равишда чизиб, улуғ хоқонга тақдим этиб турганлар. Бу суратларга назар ташлаган ҳукмдор аввал турқига, сўнгра уруғига боқ, ранг кўр – ҳол сўр, шажарам – башарам, туси бордан туйрилма каби отасўзларига амал қилиб, одамлар билан мулоқотга киришган. Бироқ яхшию ёмон, очу тўқ, хоину сотқин, ким бўлмасин, имкон қадар бурнини қонатмаган. Катта гуноҳ қилганларни уч маротабагача кечирган. Тўртинчи бора жиноят қилса юртдан бадарға қилган ёки қисмати қадарнинг ҳукмига топширган.

Олиму уламолар, битикчию меъморлар, шоиру наққошлар каби ноёб истеъдод эгаларини эса ҳар қандай айбу гуноҳ қилсаларда кечирган. Бундай шахсиятларнинг ҳар куни туғилмаслигини, бир йигит қирқ йилда бунёд бўлишини ва инсон умри икки ўттиздан иборатлигини яхши билган.

Етим-есир, бева-бечора, фақиру фуқаро ҳақини еган амиру маъмур, молиячию солиқчиларни эса қаттиқ жазолаган. Бир ҳамкасбининг жинояти учун оёғи ёки бошидан осилганини кўрган мансабдор очидан ўлса ҳам шу каби жиноятга қўл урмаган. Гоҳида жазолар меъёридан ошиқроқ бўлган. Маъмурлар хулоса чиқармоқликлари, сабоқ олмоқликлари учун шундай қилинган.

Ҳозирги Европа гуманистларига ўхшаб, олтмиш-етмиш нафар бегуноҳни ўлдирган одамхўр қотиллар қамоқхонада боқиб ўтирилмаган. Териси шилинган. Сабаби давлат, ҳукумат ва халқ бундай руҳан хасталардан жамиятни тозалаш керак деб билган. Бундай чикатилолардан насл-насаб тарқамаслиги керак деб ўйлаган ва тўғри қилган. Спартак ҳам миллат наслини тоза, соф сақламоқ учун шундай тадбирларни қўллаган.

Ҳукмдорлар узоқ салтанат сурганлари сари тепаси ўйиқ, бечора халқ уни илоҳийлаштираверади. Бу бойлик ва мавқе, дуою олқиш, ширин сўзу мақтовлардан кўзини ёғ босган, худонинг ҳам ўзидан бошқани кўрмаслигига ишониб қолган ҳукмдор “Менинг отимдир Хизр, неки қилсам тўғридир” дея заҳн этиб, не тарзда содир бўлмасин сўнгги манзил томон оёғи тойиб бораётганини сезиб-сезмай қолади.

Инсон бешикда ётар,

Мозорда ётмоқ учун.

Қаҳрамонлар жон берар,

Юртни яшатмоқ учун.

деган сўнгги он, даму дақиқа келади. Охирги ҳисоб-китоб қилинади. Буюк Темур сўнг васиятида тилга келтирганидек, менгаки вафо қилмаган дунё, сизга ҳам вафо қилмас…

…Анқара тўқнашувида қаршисида бутун Европа, христиан дунёси ва папаси титраб турган Султон Йилдирим Боязидни тиз чўктириб асир олган Амир Темурнинг бу фатҳу зафари бутун дунёни ларзага келтирган эди.

Буюк Турон хоқони элчиларини ўн йилдан бери хонабанд этиб ўтирган Миср малиги Носируддин Фаражнинг ҳам пайтавасига қурт тушган, Темур элчиларига ялтоқланганча илтифоту мурувват қўрсатиб, жомеларда хутбалар Амир Темур номига ўқилиб, зарбхонада исми шарифи ила жилоланган тангалар қуйилаётганини билдиради.

Шомда араб амирлари ўзаро англашиб, унинг кўнглини олмоқ учун улуғ хоқонга тутун қайтариб келган Султон Аҳмад Жалойир ва оққўйинли туркманларнинг улуғ амири Қора Юсуфни зиндонга ташлайдилар.

Фаранг ва Буюк Британия, Олмон, Леону Кастилия қироллари Жаҳонгирга миннатдорчилик мактубларини битмоққа киришадилар.

Бироқ Амир Темурнинг ўша пайтда Европани халос этганлигини, Россия, Москвани Олтин Ўрда зулму босқинидан сақлаб қолганлигини ҳамма ҳам ҳис этиб англай олмас эди. Буни Амир Соҳибқироннинг ўзи ҳам ўйлаб кўрмагандир. Ҳозиргидек каби ахборот узатиш тармоғи йўқ эди. Чин императори ўлганлигини фаранг қироли беш йилдан сўнг эшитарди. Унда ҳам шу тарафдан бирор-бир савдогар келса ёки фаранг тужжори қайтса.

Амир Темур Александр Македонский ва Чингизхон эришган фатҳу зафарларни қозонган, чек-чегарасиз ўлка ва мамлакатларни забт этиб, ғарбий денгизларга чиққан эди. Ғарб ва шимол денгизларига чиқмоқ Чингизхоннинг ҳам орзуси эди. Унинг авлоди ва қўшини Днепр дарёсига қадар келди. Хазар (у пайтда Дарёи Кулзум) ва Қора денгизга улашдилар. Бироқ ундан нарига ўта олмадилар.

Темур шу пайтгача ҳеч бир ҳукмдор забт эта олмаган Измит қалъасини фатҳ этиб, бирйўла Оқ денгизу Ўрта ер (у вақтда Дарёи Муҳит), Эгейу Мармар денгизларига чиққанди.

Айни шу дам ва дақиқада ҳеч бир ҳукмдор унинг қаршисида тура олмас эди. Ҳатто ўзини бу ёруғ дунёнинг тек соҳиби, Чин-мочинни олам маркази, ўзини Осмон ўғли деб билган, теварак-атроф халқларини “Осмон ўғлининг ўгай инилари ва болалари” деб атаган Чин императори ҳам кўзига кўринмасди.

Ярим асрдан бери бетиним савашиб келган ва енилги нималигини билмас буюк хумоюн ўрду жанг саънати ҳамда ғолиб келмоқ санъату маҳоратининг чўққисига чиққан, ҳар қандай рақиб ишини кўз очиб-юмгунча битирмоқнинг ҳадисини олган эди.

Анқара жанги етти йиллик юришнинг сўнги эди. Усмонлилар йўқ этган Қаҳрамон ўғиллари, Ойдинўғиллари ва Ментешеўғиллари каби қатор турк бекликларини тиклаган, Султон соҳибқирон Усмонли давлати ва мамлакати увол-савобини Йилдирим Боязиднинг ўғиллари Иса, Муса, Меҳмет, Сулаймон каби шаҳзодларга топшириб, тулпори жиловини Турон сари буради.

Вафот этмаганида давлатнинг бошига султон Йилдирим Боязиднинг ўзи кечарди.

Улуғ хоқон Қорабоғда экан, юртга қайтгач, жаҳон меъморчилигининг дурдонаси, Оқсаройни очиб, атроф ҳукмдорларини бу тантанали кунга даъват этмоқни ният қилди. Қўшни давлатлар султонларига мактуб битди. Бу ҳукмдорлар орасида Чин императори ҳам бор эди. Хоқон ўзини тангрининг ердаги тек сояси санаган бу подшоҳдан жавоб мактубини кутарди.

Улуғ хоқон бошкентга етиб келишидан кўп ўтмай Чин элчилари ҳам Самарқандга ташриф буюрдилар.

Турон султони чинлик қўноқларни хуш қаршилади. Бироқ элчи Ань Чжидаонинг мактубини тилмоч Шарофиддин Дизакий паст овозда ўқиб бергач, авзойи бузилди.

Ўзини ер юзининг ҳукмдори санаган Фағфур (мусулмон мамлакатларида Чин императорини шу номда атар эдилар)нинг мактуби дўқ-пўписа оҳангида эди.

“Тиклаганинг қандайдир саройни кўрмоқ учун мени даъват этибсан! Аввал ўзинг келиб менинг саройларимни кўриб кет ва бизга тўлаяжак ўлпонни зудлик ила жўнат!” – деган дағдағали жумлалари бор эди мактубда.

– Юртингизни кўрмоқ орзусида эрдик. Тангри насиб этса бориб қолгаймиз. Шунда ҳадяларини ўзимиз олиб боргаймиз! – деди улуғ хоқон тишини тишига қўйиб. – Унга қадар Осмон ўғлига биздан салом сўйлаб тургайсиз! – ҳукмдор қўноқпарварлик тамойилига амал қилиб, қаҳрига эрк бермай чинлик элчиларни энг пастга ўтқазишга ишорат этаркан.

Бу ҳақоратомуз мактубдан сўнг Жаҳонгирнинг Чин сафари қатъийлашди.

Икки юз минглик ўрдуга юриш ҳозирлигини кўриш амри берилди.

Бироқ киши ва олий ҳукмдорлар шон-шуҳратнинг юксак чўққисида эканлар, бу мулки давлат, бу тахти салтанат ҳам омонат эканлигини, мансабу унвон, рутбаю амал – амаллаб турмоқ, сўнгра бошқа бирига топширмоқ эканлигини астойдил ўйламоққа вақти замонлари бўлавермайди. Буюк Темур Чин юришига отланиб ҳисоб-китобда янглишгани каби ундан беш юз йил сўнгра Москвани фатҳ этган Наполеон Бонапарт Темур англаган буюк хатар – Россия совуғи ўрдусини хароб этажагини англамади ва ярим миллионли қўшини тутдек тўкилди.

Ҳаёт қонуни, умрнинг оқар дарёси шундай. Кун ўтмоғи, тирикчиликнинг кечмоғи учун бозорга борилади. Бозор ёнидан ўтган йўл эса мозорда тугайди.

Шоҳлигу гадолик, ҳар неки илму амалдан сўнг одам зоти юрак ҳовучлаб кутган ажал элчиси азроил келади.

Оту аврот савдоси,

Эр умрин селимидир.

Фалак чархи тулпорнинг

Солланган ёлимидир.

Ҳаёт аталмиш сароб,