Текст книги "Суиқасддан сўнгги сукут ёхуд Чингизхондан Черчиллгача"

8. Сиёсатнинг сирли ўйинлари ёхуд иштони йўқнинг иштони йиртиқ устидан кулгани

Сон тегмаганга сон тегди,

Зоғора тегмаганга нон тегди.

Отасўзи

Билмайдиганини биламан деб ўйлайдиганларнинг тақдирига сиёсатчи бўлиш ёзилган.

Бернард ШОУ

Одатда аксар раҳбарлар барчадан ақлли бўлганим учун шу лавозимга кўтарилганман. Тангрининг мендан бошқа кўражак кишиси ва сояси йўқ дея фикр қиладилар.

Невараси кўкрагига тақилган тўрт олтин юлдуз ва сон-саноқсиз ордену медалларни ўйнаган ва бундан ўзи ҳам болалар каби завқланган Леонид Ильич ҳам шундай дея ўйларди.

Ҳамма ленинчи-сталинчи сафдошлари каби ҳеч бир алоҳида ва фавқулодда ижобий хислатлари билан ажралиб турадиган кишилик эмасди, аслида.

Бор-йўғи Курск ер қурилиши техникумни бир амаллаб, темир йўл вокзалида юк ташувчи мардикорлик қилиб битирган Лёня Брежнев ўз даврининг типик вакили эди.

У ҳам даҳоси Сталин каби ғирт оёқяланг бўлиб, қорни нонга тўймаган, эгни тузук-қуруқ усти бош кўрмаган, тўрт йил черковнинг диний мактабида ўқиган, бироқ Пушкин ва Есенин шеърларини соатлаб ёддан ўқий билажак шоиртабиат одам эди.

Брежнев уни Хрушчёвни ағдаришда катта хизмат кўрсатган КГБнинг собиқ бошлиғи Шелепинни ВЦСПСга ўтказиб, ўрнига олиб келганди. Юрий Андропов ана шундан бери унинг ёнида сидқу садоқат билан хизмат қиларди.

Давлатпаноҳи Брежневнинг соғлиғидан путур кетиб, оёғи чалкашиб қолганлигини барчадан яхши биладиган Юрий Владимирович унинг соғлиғи учун астойдил қайғурган бўлиб, ойда бир ёки икки маротаба бу ҳақда маълумот олиш учун шанба, ходимлар камроқ кунлари Лубянкадаги Феликс Держинский ўтирган кенг хонасига чақирарди. Гоҳида бундай хуфиёна суҳбатлар махсус хизмат ходимлари учун ажратилган махфий уйларда кечарди.

Бу гал ҳам Чазовни подъезда кутиб олган адютанти камтарона безатилган квартирага олиб кирди. Чазов бу хонага илгари ҳам икки маротаба келган эди.

Феликс Дзержинский ва Лаврентий Бериянинг вориси Юрий Андроповдан сиёсий бюро аъзоларидан тортиб барча иттифоқ вазирлари, республикалар раҳбарлари Азроилдан қўрққандек қўрқардилар.

Боиси, унинг қўлида Брежневу партиянинг иккинчи ва учинчи одамлари Кириленкою Черненко, Кунаеву Рашидовгача, барча-барчаси ҳақида донос ва компроматлар бўлиб, истаган пайтида истаган кишисининг кўзини ўйиши мумкин эди. Галина Брежневанинг циркач эри Игорь Кио билан қилган номаъқулчиликларини ҳам Андроповнинг йигитлари фош этиб отасига етказган, шу боис у билан Леонид Ильичнинг ўзи ҳам ҳисоблашарди.

Ҳамкасб раҳбарлар турли поку нопок йўллар билан топган маблағни Андропов қонуний равишда истаган миқдорда топар, разведка ва контрразведка учун ажратилган чексиз миқдордаги бюджет масрафи унинг ихтиёрида эди.

Қолаверса, мамлакатнинг энг биринчи назоратчисига кўп пулнинг кераги ҳам йўқ, унда бойликка интилиш хасталигининг ўзи йўқ эди.

Сиёсий бюро аъзоси ва Давлат хавфсизлик комитетининг раиси сифатида у барчадан кучли ва барча ундан ҳайиқарди. Брежнев ва партиянинг иккинчи кишиси саналмиш Андрей Кириленко ёки Суслов каби – бир-икки киши унга эмин-эркин иш буюриб гап айта олар, қолганларнинг эса дуч келганда оёқлари қалтирарди.

Шунинг учун ҳам ўз кашфиёти, Михаил Горбачёвни Москвага олиб келиш унга қийин кечмади. Деярли барчаси етмишдан ошган ва тўкилиб қолган сиёсий бюро аъзоларидан ҳеч бирининг эътироз билдиражак ҳоли йўқ эди.

Андроповга қарши кучлар эса Ленинграддан ўз одамлари Романовни келтирдилар. Михаил Горбачёв қишлоқ хўжалигини бошқарса, Романов энг муҳим тармоқ, ҳарбий саноатдан космосгача бўлган соҳани назорат этарди.

Ўз келажакларини ўйлаган Кремлнинг Сталину Хрушчёвдан қолган оқсоқоллари ана шу икки арбоб атрофида иккига бўлинган, бу пинҳона рақобатда қай бир тараф ютиб чиқса, иккинчи томон эшак ўғрисига айланиши муқаррар эди.

Бундай сиёсий ўйинларнинг кўпини кўрган ва ақл-идрок, тадбиру тажрибада ҳамкасбларидан бир неча бор устун Андропов уларнинг ҳеч бир хатти-ҳаракатини кўздан қочирмай, арқонни узун ташлаб, сўнгги ҳадаф сари илгариларди.

Ҳар тўкисда бир айб дегандек, унинг ҳам бир муаммоси бор эди. Соғлиғи кўн кўнглидагидек эмасди. Кутилмаганда буйраги панд бериши мумкин. Қон тозаловчи стабилизатор ёрдамида яшаб юрибди. Бироқ давлат сири сифатида буни ҳеч кимга билдирмасди. Ҳатто, Леонид Ильичга ҳам. Чазовга докторларнинг бу ҳақда кимсага оғиз очмасликларини тайинлаб қўйган. Сирни ошкор этганнинг ҳоли не кечишини улар яхши билишади. Иштони йўқ иштони йиртиққа кулибди, нақлига амал қилган, ернинг тагида илон қимирласа биладиган Юрий Владимирович давлатпаноҳи Леонид Ильичнинг бу қадар узоқ яшайди деб ўйламаганди.

Агент ва стукачларнинг гапига қараганда бош секретарда барча касалликларнинг аломатлари бор эди. Бироқ дори-дармон ва ўн беш даражага тушириб бериладиган водканинг кучи билан ҳали-ҳануз оёғининг орасидан шамол ўтиб турибди.

У аллақачон давлату партия, ҳукумату хўжалик иши билан шуғулланмай қўйган. Мамлакат ва халқнинг аҳволи қандайлигини, одамлар учун давлат нархида бир кило эт ёки колбаса топиш омад эканлигини билиб-билмасди.

Генсекнинг Бовин билан суҳбатда айтган “Бизда ҳеч ким маошга яшамайди. Биз ҳам Курск вокзалида мардикорлик қилганимизда уч яшикни машинага ортиб бир яшикни беркитиб қўярдик” деган гапи тарқалиб кетгач, ҳамма ойлик маош билан яшамай қўйгандек эди, унинг назарида.

“Партия ва давлат ишининг тартибга келтириш керак” фикр қиларди Андропов.

Бунинг учун эса биричи галда мана шу тартиб ва тизимни яратган, Сталин ва Хрушчёвнинг аравасидан тушиб қолган Брежнев бошлиқ нафақахўрлардан қутилиш лозим. Акс ҳолда вазиятни ўнглаб, мамлакатни ривожлантириб бўлмайди. Соғлиғи эл берса бу ишнинг бошида туради. Насиб этмаса, Мишага ўхшаган бир ёш шогирдига топшириб кетади.

Андропов ҳар учрашганларида чин юракдан Леонид Ильичнинг соғлиғини сўрар, дунё табиблари кашф этган ва КГБ госпиталида текшириб назоратдан ўтган янги дори-дармонлар ҳақида гап очарди.

– Худога шукур! Яхшиман, Юра! Ўша дорилардан менга олиб келдингми? Бу докторлар ҳам ҳеч нарсани билишмайди. Фақат укол, укол. Жонимга тегиб кетди, – овози дўриллаганича нолирди Брежнев.

– Албатта олиб келдим-да, Леонид Ильич! Бу дориларни АҚШ президенти ҳам билмайди ҳали, – ақл бовар қилмайдиган даражада ғамхўрлик қилган бўларди КГБнинг патрони.

– Катта раҳмат сенга, Юра! Ҳеч ким менга сенчалик меҳрибончилик қилмайди. Мен сенга ишонаман. Қани, келтирган дорингдан бер-чи, – қўлини узатарди Леонид Ильич.

Юрий Владимирович спортчилар қўллайдиган бир оз героин аралаштирилиб махсус тайёрланган допинг таблеткаларидан бир пачкасини чўнтагидан чиқариб узатади.

– Буни ҳеч кимга кўрсатманг, – тайинларди сирли овозда.

– Кўрсатмайман! Сейфда сақлайман! – болалар каби кўзи жавдираб сўз берарди Леонид Ильич.

…Хонадан қаҳва ҳиди келарди.

Тунда яхши ухлай олмаган Андропов ўрнидан туриб Чазовни кутиб олди ва ўнг тарафдаги ўриндиққа таклиф этиб яна оғир чўкди.

– Биласиз,бош секретаримизнинг соғлиқларини жиддий кузатиб бораман. Аҳволлари қалай ва бу борада қандай чора ва тадбирларни амалга оширмоқдасиз? – сўради ҳорғин Андропов ўткир нигоҳини Чазовга тикиб. – Кофе ичасизми, чой?

– Кофе, – деди меҳмон ўтирар экан.

Қаршисидаги стол устида печенье, карамель конфети ва тешиккулчалар солинган учта ликопча турар, ўртадаги вазага солинган янги хризантема гулдастасининг ифори кофе ҳидини босиб кетгандек эди.

– Биласиз, Юрий Владимирович, Леонид Ильичнинг хасталикларини даволаб бўлмайди. Биз у кишини формада ушлаб туриш учун қўлимиздан келган ишни қиламиз, – дея ҳисоботни якунлади бош табиб.

– Аҳволлари оғир денг? – қайта сўради совуб қолган кофени ҳўплар экан.

– Ўртача! – жавоб қилди Чазов тилига бошқа сўз келмай.

Мезбон меҳмонни секин эшигига қадар кузатиб қўйди.

Бош раҳбарнинг оғир аҳволини халққа кўрсатиш керак. Одамлар уни оёғини аранг кўтариб босаётганини билиши лозим, хаёлидан ўтди Лубянка шефининг қайтиб юмшоқ диванга узанар экан.

Этаси куни эрталаб ишга келиши билан телевидение, радио ва барча матбуот ва оммавий ахборот воситларини назорат этувчи ўринбосарини ҳузурига чорлади.

– Халқ орасида Леонид Ильичнинг соғлиқлари ҳақида турли-туман миш-мишлар тарқалаётган экан. Телевидение раҳбарларига таълимот беринг. Леонид Ильични кенг планда тез-тез кўрсатиб туришсин. Бу тадбир бош секретаримизнинг обрўсини кўтаришга хизмат қилиши керак.

– Янги олинган ленталарда у кишинини соғлиги ёмонлашгани сезилиб қолган-ку, Юрий Владимирович? Майлими? Халқ аҳволи янада ёмонлашибди деб ўйламайдими? – фикрини сўйлади ўринбосар.

– Бу – пропаганда учун! Душман кўзи! Англадингизми? Кўзни очиб-юмгунча ўтиб кетадиган эпизодлардан одамлар ҳеч нимани англамайди. Уларнинг Брежневу менинг соғу носоғлигимизни ўйлашдан бошқа ҳам ишлари кўп! Топшириқни бажаринг! – Овозини баландлатди Андропов.

Эртаси кундан бошлаб Марказий телевиденияда Леонид Ильичнинг кейинги тадбирлардаги кўринишлари эҳтиёж туғилса туғилмаса-да кўзга ташлана бошлади.

Кадрларни кўрган кишида Брежнев икки ёнидаги қўримасининг кўмагисиз юра олмас экан-да, деган таассурот уйғотарди.

Сиёсат шахматида манаман деган гроссмейстерларни мот қилган, Хрушчёву Маленьков, Кагановичу Ильичев, Шелепену Шелест каби эски кремлчиларни қайтмайдиган қилиб ўйиндан чиқариб юборган Леонид Ильич Брежнев Андроповнинг бу "холис хизмати” остида ётган нияту мақсадини пайқамай қолмади. Партия, давлат ва ҳукумат структурасида аслида ўзидан кейин турган шахс – Андроповни тахтидан туширишга қарор қилди ва бу ишни чиройли ҳамда дипломатик тарзда ҳал қилиш режасини амалга оширишга киришди.

Уни фақат марказий комитетга секретарь қилиб келтириш мумкин эди. Лубянка қиролининг партия бош штабига келишидан эса барча бирдек чўчирди.

Лубянка шефи ўзининг бу даҳшатли бинодаги ҳокимиятнинг сўнгги кунларини кечираётганини ҳис этиб тургандек эди.

Ҳар ишда бир хайр бор. Ҳатто фалокатда ҳам, дейди араблар. Сар берса-да сир бермайдиган Андроповнинг ҳар қандай вазияту ҳолатда киприги қилт этмас, совуқ ақл ва теран тафаккур билан қарор қабул қилмоқ иқтидорига соҳиб эди.

Эндиликда сиёсатнинг рақсу лапарлари ўзгариб кетди. Катта капитал кимнинг қўлида бўлса, катта ҳокимият, иқтидор ҳам шунинг элига кечади. Капитал деган юҳонинг қудрати шу қадар кучли ва жозибалики, халойиқ рўёсида ҳам кўрмаган, ҳеч қандай эътиборга арзимайдиган бир одамни гулдурос қарсаклар ила олқишлашга, ҳурматга нолойиқ кишини иззатлашга ва инсон каби гаплашиб бўлмайдиган бири билан яқинлашиб, муросаю мадора қилишга мажбур этади.

Аслида сиёсат деб шуни айтадилар. Сиз бу ўйиндан не қадар узоқ турмоққа ҳаракат этманг, бироқ бу гирдоб сизни ўз домига тортаверади. Жамият ва халқнинг ахлоқи эса ана шу сиёсатнинг не қадар ахлоқли ва ахлоқсизлиги билан белгиланади.

Одатда сиёсатчилар ва актёрлар табиатан, феъл-атворан бир-бирларига яқин турадилар. Бири театр саҳнасидан томоша кўрсатса, иккинчиси тахту саройида туриб иқтидору истеъдодини намойиш этади. Камдан-кам ҳолатларда уларнинг сўнгги томошалари муваффақиятли тугайди. Бунинг сабаби шундан иборатки, ҳар иккиси ҳам саҳнадан ўз вақтида, обрўси борида кетишни билмайди. Уларни аксар ҳолларда мажбурий ёки фожиавий равишда ўйиндан чиқарадилар.

Ёҳуд…

Нодон доно устидан,

Кулмаса қутулмассан.

Нафс бандаси мудом,

Юлмаса қутулмассан.

Ўликдан ҳам ришватни,

Олмаса қутулмассан.

Бошинга бир фалокат,

Солмаса қутулмассан.

Бўйнингга тавқи лаънат,

Илмаса қутулмассан.

Пири муттаҳамликни,

Қилмаса қутулмассан.

Жигар бағрингни мудом,

Тилмаса қутулмассан.

Бир ботир бу чипқонни,

Силмаса қутулмассан.

Ҳақнинг қаҳридан хуни,

Тўлмаса қутулмассан.

Ботилу қотил, золим,

Ўлмаса қутулмассан.

Инсон таназзули у ўзини ўз даражасидан юксак санаганлаган даму дақиқадан бошланади. Бироқ шу пайтга қадар ҳеч бир инсон, шоҳу гадой, чўпону академик, яъни ҳеч кимнинг ақлу заковат, билиму кўникмасининг эксиклигидан нолиганини эшитиб, туймадик. Суҳбатлашсангиз, ўзига эн бўла олмаган киши сизга бўй бўлмоқлик даъвосида дам уради. Ва раҳбарлик, мансабу мартаба курсилари бундай саёз, саводсиз ва калтабин кимсаларнинг ўтиришидан муҳофаза этилмаган.

Шеър тили билан айтганда:

Равон йўл терс тушарса,

Сўқмоққа қолар кунинг.

Яхши сўз қаҳат эрса,

Сўкмоққа қолар кунинг.

Фосиқнинг касби фужур,

Суқмоққа қолар кунинг.

Бошинг чиқмас ташвишдан,

Тўқмоққа қолар кунинг.

Кўнгил инсонисан, ёш,

Тўқмоққа қолар кунинг.

Номардлар ўнгида тиз

Чўкмоққа қолар кунинг.

Фақат ўзига кўзни,

Тикмоққа қолар кунинг.

Аҳли зако ер элда,

Аҳмоққа қолар кунинг.

Дуолар тошни тешиб,

Йиқмоққа қолар кунинг.

Алал қаро тупроққа,

Тиқмоққа қолар кунинг.

9. Ер ҳаммани кўтаради ёхуд инсон каби инсонлик

Яхшиликка яхшилик,

Ҳар кишининг ишидир.

Ёмонликка яхшилик,

Мард кишиниг ишидир.

Ёмонни кўрмай туриб,

Яхши қадрин билмассан.

Отасўзлари

"Жиззах ҳақиқати" газетасида бўлим мудири бўлиб ишлар эдим. Гўзал қалбли инсон ва раҳбар Содиқ Аҳмедович Нишонов мени вилоят партия қўмитасига лектор бўлиб ишга ўтишга таклиф қилдилар. У киши обкомнинг мафкура бўйича котиби эди.

Ишга ўтдиму,асосий ишим область партия комитетининг биринчи секретари, ғоят мағрур ва бурни кўтарилган Саид Мамедович Тоировга доклад тайёрлаш эканлигини англадим. Мен каби йигирма уч ёшли журналистнинг бу лавозимда ишлаши жуда катта омад саналарди.

Фарғона давлат университети тарих факультетининг кундузги бўлимига кира олмай сиртдан ўқиганлигим учун мактабда пионервожатий, ўқитувчи, Бахмал район ва вилоят газеталарида ишлаб тузуккина тажрибага эга эдим.

У пайтда лекторлар гуруҳи дея аталадиган бўлимда икки киши бўлиб, бошлиғим ғаллаороллик содда ва дўлвор киши Неъмат Абдусаидов эди.

Етмиш олтинчи йилнинг бошларида Иттифоқдаги барча республика, автоном республика ва вилоятларнинг лекторлари Москвада малака оширадиган курсга чақирилди.

Шунда илк бор Душанбе-Москва поездига ўтириб Москвага йўл олдим. Бошлиғим, улфат инсон Неъмат ака коньякни отиб, қазини газак қилиб яйрар, мен эса у кишининг ажойиб ҳангомларини тинглаб, хизмат қилардим.

Еттинчи қават навбатчисидан ўзимга тегишли хона калитини олиб эшикни очдим. Жомадонимни ерга қўймоқни унутиб деразадн кўзим тушган манзарага лолу ҳайрон тикилиб қолдим.

Қаршимдаги меъморий ҳариқа, чиройли черков ва унинг орқа томонидаги Кремль манзараси сўз ила ифодалаб бўлмас даражада гўзал, бетакрор эдики, илк кўрган киши ҳайратдан қотиб қоларди.

Китобларда кўрганим Василий Блаженний собори ва ундан наридаги Кремль миноралари манзараси оппоқ қор фонида антиқа кўринарди.

Сизга ҳикоя қилажагим воқеа содир бўлганда биз "Россия" меҳмонхонасининг Кремлга қараган иккинчи қаватидаги ресторанда оқшом емагини еб ўтирар эдик. Ресторан икки қанотли бўлиб, ўнг томони халқ учун, сўл томонидаги зал халқ депутлари учун эди. Биз депутатлар томонида ўтирардик.

– Мен сизга айтаётган воқеа худди мана шу залда содир бўлган, – дея латифа сўйламоқда давом этарди Неъмат ака.

Даврамизда Самарқанд вилояти партия комитетининг лектори, иқтисод фанлари номзоди, йигирманчи асрдаги дўстимиз Нурислом Тўхлиев ҳам бор эди.

– Бизнинг сариқумлик машҳур чўпон, Социалистик Меҳнат Қаҳрамони, СССР Олий Советининг депутати Асқар Қўзиев биринчи Москвага, сессияга келганида тушлик учун шу залга кирибди. Кутибди, кутибди, ҳеч официантка келмас эмиш…

– Абизиянка! – дебди ниҳоят тоқати тоқ бўлиб ёнидан ўтиб кетаётган қизга.

– Ну пожалуйста, не оскорбляте! Чего хотите? – дебди официантка ҳайрон бўлиб.

Асқар Қўзиев қотиб колибди.

– Асқар не билет! Асқар депутат! Где иззат? Где ҳурмат? – дебди анчадан сўнг ўзига келиб Қўзиев.

Неъмат ака энди латифасини тугатган эди. Нариги зал ва коридорда шовқин-сурон, тўс-тўполон бошлаиб қолди.

– Қочинглар! Меҳмонхонага ўт кетди! – дея ҳайқирди ёнимиздаги столда ўтирганлардан бири ўрнидан туриб қочаркан. – Шимолий блокдан бошланибди!

Ур-сур, тўпалон бошланганди. Одамлар бир-бирини туртиб, босқилаб ташқарига отилишар, коридорда меҳмонхона ходимлари:

– Хоналарингизга чиқиб, юкларингизни олиб тушинг, лифтлар ишламоқда! – дея бақиришарди.

Биз ҳам еттинчи қаватдан юкларимизни олиб лифтни ҳам бекламай зинапоя орқали биринчи қаватга югуриб тушдик.

– Шимолий блокдан бошланибди. Бизнинг ғарбий блокка етиб келгунига қадар ўчиришади! – дейди тили бўғзига тиқилиб Неъмат ака юкларини бир четга қўяр экан. – Кетмаймиз. Ёнғинни ўчиришгач, хонамизга чиқиб ётамиз.

Ташқаридаги автобуслар истаганларни бошқа меҳмонхоналарга олиб кетарди.

Ойнадан кўриниб турган манзара даҳшатли эди. Меҳмонхонанинг энг юксак шимолий блоки ловуллаб ёнар, деразалардан чиқаётган аланга кўкка ўрларди.

Пастда турган икки кран деразалардан ёрдам сўраб чинқираётган кишиларга саватсифат ковушларини тутар, кранчилар кўрмаган одамлар юксак қатлардан ўзларини ерга отишарди. Бир неча киши ердаги машиналарнинг устига тушиб, абжағи чиқиб ҳалок бўлди.

– Қараманг! Кейин кўз олдингиздан кетмайди. Характери бўшроқ одам, сахарний бўлиб қолиши ҳеч гап эмас, – деди Неъмат ака эшик томон диққат билан тикилар экан.

– Ие, Андропов билан Гришин биз томонга келяпти – дея дик этиб ўрнидан турди.

Ҳақиқатдан ҳам портретларидан таниш икки киши ҳеч бир қўрима ва дабдабасиз биз томон келишарди. Сабаби биз турган ердан қаршидаги фожианинг манзараси аниқ-тиниқ кўриниб турарди.

Йиғилганлар билан бош ирғаб саломлашган икки раҳбар бир муддат шимолий блокдаги вазиятни кузатдилар.

– Жабрланганлар йўқми? – сўради Андропов бизга қараб.

– Йўқ, Юрий Владимирович! – жавоб қилди уларга энг яқин турган Неъмат ака.

– Сизлар қайси блокдан, – яна сўради Андропов.

– Ғарбий блокданмиз!

– Қаранглар бу фалокатни! Ҳозир ўчиришади. Хоналаринга чиқиб ётасизлар! Сизларга саломатлик тилайман! – деди Андропов шериги билан залнинг ўнг томонига қараб юраркан.

Улар ёдгорликлар сотиладиган дўкон олдидаги диванда ўтирганича гурунглашарди. Шу тариқа ярим кеча, ёнғин ўчирилгунга қадар кетишмади. Биз ҳам уларга тикилганча ўтиравердик.

Қайтаркан яна бир бор тўпланиб турган биз лекторларнинг олдимизга келиб хайрлашишди.

…Москвадан қайтганимдан кейин Георгий Александрович Крайнов мени Шароф Рашидовичнинг қабулларига етиб келишимни айтиб телефон қилди.

Қабулхонага кирганимда икки киши, ёзувчи Саъдулла Кароматов ва актёр Ўлмас Алихўжаев ўтиришарди.

Шароф Рашидович дастлаб Саъдулла акани қабул қилдилар. Сўнгра Ўлмас Алихўжаевни. Энг охирида мен кирдим.

– Юрий Владимирович Андропов Марказий телевидениеда намойиш этилаётган "Оловли йиллар" фильмини қизиқиб кўраётган эканлар. Фиьлм ҳақида илиқ сўзлар айтиб, режиссёр Шуҳрат Аббосов ва Ҳамза ролини ижро этган Ўлмас Алихўжаевларни табриклаб қўйишимни сўрадилар. Суҳбатлашдим. Алихўжаев яхши йигит экан, – дедилар Шароф Рашидович суҳбат давомида.

Шунда мен у кишига "Россия" меҳмонхонаси ёнғинида Андропов ва Гришинни кўрганимизни айтдим. Бола билан бола, кекса билан кекса бўлиб суҳбатлашадиган Шароф Рашидович ҳикоямни қизиқиб тинглаган эдилар. Мана шу воқеаларга ҳам қирқ йил бўлибди. Шоҳдир, гадодир, бу дунё унга омонатдир. Бироқ бир кунлик умримиз қолса-да инсофга келиб, феъл-атворимиздаги қусурлардан халос бўлиб, инсофу инсонийликнинг олий чўққисига кўтарила олмаймиз.

Ким хақиқий инсон?

Инсонликдан насибини олган инсон.

Инсон каби инсон бўлиб қолган инсон.

Ўзгаларнинг ғаму ҳасратига ҳамдарду хайрихоҳ бўлиш учун инсонийлик кифоя. Бироқ ўзгаларнинг қувончига хайрихоҳлик қилиш учун эса фаришта бўлмоқ керак деганида олмон ёзувчиси Жан Поль минг карра ҳақ эди.

Мен узоқ изладим ва шайтонлар орамизда биз ўйлагандан ҳам кўплигини кўриб шом тубим қоронғу бўлди. Бироқ фаришта ва фаришталарни учратмадим…

Ҳақиқат доимо оддий ва табиий бўлади. Америкадан Андоррага қадар дунёнинг барча мамлакатларида раҳбарлар ўша юртдаги ҳамма одамлардан ақлли бўлганликлари учун иқтидорга келмаганлар ва келмайдилар.

Бироқ шу пайтгача шундай дея фикрлаган ҳеч бир раҳбарни учратмадим.

Нима учун оддий, тепаси ўйиқ одамлар авлиё ва фаришталар ҳақида оғизларини тўлдириб, улар билан боғлиқ ривоятлару афсоналарга ишониб яшайдилар? Бунинг сабаби битта.

Дашту далада тоғу чўлда улоқиб юрган чўпон-чўлиқ ҳам, қиз қариса қози бўлар, сариқ итга рози бўлар дея уйида қолиб кетган қари қиз ҳам ўзини осмон, авлиёю фариштага яқин санайди.

Бир юзу йигирма тўрт минг пайғмабарни ясаган одамлар вақт замони келиб, Ленину Сталин, Гитлеру Франко, Муссолинию Пиночет, Маою Ким Ир Сенлардан даҳолар ясай бошладилар.

Мақсад бу даҳоларни илоҳийлаштириш баробарида ўзларининг ҳам ана шу даҳога яқин, ундан кам бўлмаган сифатларга соҳиб даҳосифат бир кишилик эканликларини таъкидламоқ, иддао этмоқ бўлган.

Даражасидан қатъий назар барча бўғинлардаги раҳбару раҳбарваччалар, вазиятдан вазифа чиқариб одамларни бошқаришдан лаззат туядиган ва бойимоқни истаган тўдаю оломонлар хоҳишу иродасининг тажаллиси ўлароқ юзага чиқиб қоладилар.

Шу ўринда оталаримиз айтиб келган бир халқ айтувини тингланг-а?

Ўсар бўлсанг осарлар,

Ўсал бўлсанг босарлар.

Ўрта бўлғил, ўрта бўлсанг

Эл оғаси ясарлар.

Янгилишмаслик, хатога йўл қўймасликдан эса шоҳу гадо, амиру маъмур, кимса муҳофаза этилмагандир. Энг муҳими бу хато ва камчиликларнинг катта, халқлар тақдирини ҳал этгувчи маънавий ҳамда жисмоний жинояту қатағонларга айланиб кетмаслигидадир.

Бундай туруму тузумда эса халқ: –

Савобингдан-да улус заҳмат туяр,

Хайри садақангдан ҳам нафрат туяр.

Тундан сабоҳга қадар ваҳшат туяр,

Эрта кундан умид йўқ, даҳшат туяр.

Аҳли доно сенинг ёнинингда турмас,

Улус таянчим деб, ҳеч жавлон урмас.

Хизр, фаришталар юзини бурмас,

Сендек шарафсиз-ла, юрт иши юрмас.

Ҳар ишдаки, ақл мезон ўлолмас,

Иймон кемтик, шоминг азон ўлолмас.

Элдан айри қалбда тўфон ўлолмас,

Зако эксик, одил хоқон ўлолмас.

Сиёсат ахлоқи ва маданияти ҳақида элементар тасаввурга эга бўлмаган, парча экмак пешида қўшиб, куни учун кул ташлаган, фикрлаш қобилиятидан маҳрум агрессив кўпчилик дея аталгувчи тўдалар ва обивателлар оломони тепаларига келган ҳар қандай раҳбарни кимлигидан қатъий назар сўзсиз қабул этадилар. Бўйсунадилар ва байроқ қиладилар.

Чўпга бойлаб кўтарганлари пайтавами байроқми – уларга фарқи йўқ. Бошлари узра соллаб, орқа-олдиларига қарамай югурмоқликлари учун байроқ керак.

"Ўзбеклар иши" авжига чиққан, қама-қамалар давом этаётганда Рашидовнинг одами сифатида ёзувчилар уюшмасининг раиси Сарвар Азимов билан биргаликда ўринбосар бўлиб ишлаётган Ўктам Усмонов Саъдулла Кароматов ҳам ноҳақ ишдан олиндилар ва "Тошкент оқшоми"дек оммавий газетани ташкил этган таниқли ёзувчи кўчада қолди.

Бу изтироб ва сиқувга ижодкорнинг ҳассос қалби дош бермади ва Саъдулла ака юрак хуружидан вафот этди.

Саъдулла аканинг уйлари "болалар дунёси" жойлашган бинонинг Олой бозори томонидаги қисмида эди. Бу уйда Шароф Рашидовичнинг учинчи укалари Асил ака Рашидов ҳам яшарди.

(Рашид ота ва Ўйсиной опа Халиловларнинг олти нафар ўғиллари бўлган Камолиддин, Шарофиддин, Саҳобиддин, Исомиддин, Аслиддин ва Насриддин).

Таъзияга етиб борганимда "ўзбеклар иши"нинг бош ташаббускори Расул Ғуломов ўликни қўйиб тутга югурган одамдек ҳеч кимга гап бермай нутқ сўзларди.

– Шундай одамларни ҳам ер кўтаради-да! – деди у Шароф Рашидовни назарда тутиб.

Мен сукут сақлаб тура олмадим ва оғзига келганини гапираётган, миллатининг туб манфаатларидан узоқ кишига жавоб бермоққа аҳд қилдим.

– Ер ҳаммани кўтаради, Расул Ғуломович! – дедим овозим товланиб. –, Ўзбекистон устидан Москвага ёзиб, "Ўзбеклар иши"ни кашф этиб, минглаб кишиларни қаматган, ўз халқини бадном қилган сизларни ҳам! Инсонлар тақдири устидан ҳукм ўқимоққа шошилманг! Сизнинг устингиздан ҳам ҳукм ўқувчилар чиқажак ва не тарзда ўқилажагини тасаввур этиш мумкин!

Майитни қабристонга элтмасдан бурун ўртага қабристон сукунати чўккан эди. Йиғилганлар юзида менинг гапимга нисбатан хайрихоҳлик ифодасини кўрган Ғуломов лаб-лунжини йиғиштириб дафъи жавоб қайтара олмади.

Бундай одамлар ўзларини фаришта санаб ўтмасликлари учун, ҳеч бўлмаганда умрлари сўнгида уларнинг камчиликларини юзларига айтиб қўймоқ керакдир.

Пўртана-ю тўлқинлар,

Чексиз уммон ишидир.

Тангри бандасин суймоқ,

Комил инсон ишидир.

Киши хақин танимоқ,

Бутун иймон ишидир,

Қўли қисқани демоқ,

Адли имкон ишидир.

Хоинлигу золимлик,

Шубҳа гумон ишидир.

Амри фармонда шошмоқ,

Шаккок шайтон ишидир.

Улус ғамини чекмоқ,

Жони қурбон ишидир,

Бошда бир инсон бўлмоқ

Асил инсон ишидир.

Гўзал ахлоқу одоб,

Қутлуғ Қуръон ишидир.

Қадар ёзиғин ёзмоқ,

Ғофур, Раҳмон ишидир.