Текст книги "Таулар һаман ерак…"

Рифә Рахман
Таулар һаман ерак…

© Татарстан китап нәшрияты, 2016

© Харрасова Р. Ф., 2016

* * *

Повестьлар

Таулар һаман ерак…

Сары Сәли Зиннуры

Зиннурның Мәскәүгә киткән җирендә үлү хәбәре килү бөтен авылны тетрәтте. Әле кайчан гына татарчага өйрәнәм, авылда торам, хатынны да мөселман ясыйм, ким дигәндә колхоз рәисе булам дип, Габәширгә кайткан егетнең суга төшеп югалуы белән бер иде бу. Бөтенләй көтелмәгән фаҗига.

Зиннур авылга ерак Үзбәкстан җиреннән, аның башкаласы Ташкенттан күченде. Илгә җиңел телдән генә Үзгәртеп кору еллары дип аталган заманнар килгәч, килмешәк татарга монда көн бетәр дип уйлады да, әле башкалар туган якларына агыла башлаганчы ук, чемоданнарга сыйганны алып, сыймаганны калдырып, балаларын, хатынын җитәкләп китте дә барды. Башта яшәгән урыны, аның ел әйләнә җылысы, җиләк-җимешкә бай базарлары, калдырып киткән туганнары, бергә эшләгән дус-ишләре сагындырган иде, соңрак ияләште. Алдан китүнең бер уңай ягы да булды. Шушы якларда туып үсүләренә карамастан, кайберәүләр гражданлык ала алмый тилмергәндә, ул яңа паспортлы булган һәм Рәсәйнең үз кешесенә әверелеп үк киткән иде.

Күпмедер ияләшсә дә, кырыс көзле-кышлы Нократ буйларының әле бу яктан, әле каршысыннан искән җилләре-салкыннарына да, шәһәр-авылларының күңеленә ят гадәтләренә дә, тормыш ритмына да җиңел генә күнә алмады ул. Колхозлар аны көтеп тормаган, таралган, авылда эш юк иде. Колхоз беткәч, рәиснең дә кирәге калмаган булып чыкты.

Яшьлекләрен читтә уздырганнан соң туган якларына сыенганнарга түгел, гомер бакый монда көн иткәннәргә дә авылда эш юк иде. Ипи пешерү комбинаты ябылган, шәл бәйләүчеләр фабрикасы таркалган, теш кабинетының креслоларын районга алып киткәннәр, бала таптыру йортының ишегендә бозау башы кадәр абзар йозагы…

Әллә кайдан, күрше Тәрәй авылыннан ук күренеп торган, якынлашкан саен диварларындагы сурәтләре ныграк ачыла барган балалар бакчасы да, бүлмәләрендә шат тавышлар тынганлыктан, моңаеп, саргаеп утырадыр кебек.

Авылга таба атлаган саен, күңелне моңсулык ныграк баса. Зиннурның бала чагында таңнан ук гөрләп торган трактор паркында ник бер адәм заты күренсен?! Колхоз идарәсенең агач йорты кыйшайган, авыл Советы бүлмәсенең тәрәзәләрендә генә гөлләр балкый, челтәр эленеп тора. Ашханәнең каралган тышлык такталары инде коела ук башлаган.

Шул идарә, ашханә һәм башка каралтыларны үз эченә алган трактор паркы капкасының өстенә кадаклап куелган тактадан укып кына, бу территориянең кайчандыр «Үрләр» колхозына кергәнлеген белеп була. Җирле рәссамның жәлләми сылаган кызыл буяулары уңып беткән зәңгәр җирлектә аңлашылырлык булып күренә әле.

Парк эче тулы – ватык техника. Шунда ук кемдер бозау арканлаган. Ишегалдын тутырып казлар йөри. Парк каршындагы күтәртмәдә дә электәге кебек техника рәтләүче күренми, кыйшайган бензин колонкалары янында да кычкырып сәлам биреп кала торган Рауза апасы юк инде.

Аның каравы зират матур… Чистартылган, каралган һәм бик нык киңәйгән. Юл өстеннән генә барганда, анда кем ятуын белү кыен. Габәширдә биек һәйкәлләр куймыйлар, картлар мәрмәр ташларга рәсем беркетелгәнне дә яратмый. Җәсәде шул зират туфрагында яткан әби-бабаңа сәлам биреп узыйм дисәң дә, инде каберләре күренми – еракта, эчтә калган, зур үскән агачлар арасында.

Бу зиратта Зиннурның яшьтәшләре, балачакта бергә уйнап йөргән иптәшләре дә җитәрлек: кайсы суга баткан, кайсы авариягә эләккән, кайсын яман чир алып киткән. Еллар дәвамында ашлама белән агуланган кырларны сугарган шифалы яңгырлар шул ашламаларны алар эчкән суларга, алар коенган елгаларга агызган… Авылда чирләмәгән кешесе дә юк аның дип аптыраша туганнары. Колхоз беткәнгә дә әллә кайчан, элекке кебек көне-төне авыр эштә дә йөрмибез, яшьләр инде күбрәк компьютер каршында утыра, ә барыбер чирли, моңа кадәр ишетмәгән-күрмәгән хасталыклар әле бер кешене, әле икенчесен алып китә…

Инде монда нишләмәкче буласың, ичмасам, төзелеш бригадалары да, колхозы да, аңа хезмәт иткән техникасы да юк, «шәһәр кешесе бит син» диючеләргә Зиннур «кул-аягыбыз исән-сау булса, эшне үзебез дә табарбыз әле» ди иде, тик табуы бик җиңел түгел икән шул.

Башта җимерелгән колхоз абзарларын сатып алырга да, шуларны төзәтеп, маллар үрчетергә уйлады. Район җитәкчелеге ризалык бирмәде – без Габәшир территориясен «Замин» га бирергә торабыз, ул кайда теләсә, шунда төзер. Эшлисең бик килә икән, шуңа ялланырсың, диделәр. Җир алырга маташып карады, анысына да каршы төшүчеләр табылды. Якындагы һәм яхшы туфраклы җирләр элекке колхоз җитәкчеләре, аларның туганнары арасында үзара бүленешеп беткән булып чыкты. Алай дисәң, ерактагыларын да бирергә ашыкмадылар, син бит бу авылныкы түгел, паең юк, диделәр. Әзәлдән бирле дигәндәй, шушы авылда көн иткән әби-бабалары, ахыр чиктә ул кайтып, нигезен торгызган Маһисара апасының җирләрендә аның хакы бардыр дип уйлаучы да табылмады. Тора-бара кешеләр үзләре дә җирләрсез калды, барысын да әлеге дә баягы «Замин» тартып алып бетерде һәм тиз арада ашсызландырып, чүпләндереп тә ташлады.

Кайчандыр Ашыт районын җитәкләгән, алга да чыгарган, ә хәзер «Замин» ның хуҗасы булып алган Зариф Синһаҗев турында әле баштарак, бәлки, җирләрне карар, юлларны төзекләндерер, мәктәпкә файдасы тияр, дип уйлаганнар иде. Аның авыр техникасы йөри торгач, булган юллар да ватылып бетте. «Сөтчеләр» фермаларны да торгызырга ашыкмады, булган-калган каралтыларны да сүтеп, ташын-кирпечен, тәрәзәсен башка якларга, ерактагы авылларга алып киттеләр һәм, шулай итеп, Габәширдә бер генә төрле эш тә калмады.

Зур комбайннар кырларны бер көн эчендә чәчә. Тик аларга утырган механизаторлар инде Габәширнеке түгел, башка авыллардан килгән кешеләр иде.

Шулай итеп, Зиннурга, су буена төшеп, бабасы кебек, балык каптырудан, Нократ аръягына чыгып, бабаларының бабасы Юмый кебек, күлгә юкә салудан, язларын, моторлы каегында югары күтәрелеп, суда сал агызудан башка бер эш тә табылмады. Тора-бара аларның да кирәге бетте. Нократ сулары, чакрымлап бүленеп, җитәкчеләргә, байларга сатылды – сулары саекты, шартлатып балык аулый торгач, кармакка тотарлыгы да калмады. Күбрәк Киров өлкәсе аша аккан Нократ буйларында татарларның нәрсә дә булса эшләвен, аның аръягыннан агач кисүен, җиләк-гөмбә җыюын инде шул тирәдә яшәгән урыслар да өнәми башлады.

Киң елга аръягындагы Габәшир болыннары сазлыкка әйләнә башлаган, чөнки агачлары урлап киселеп беткән, күлләре тазартылмый, аларга юкә төшерелми, шул юкәләрдән мунчала алынмый иде. Җәен су аркылы йөргән паромнар да туктатылгач, изелгә[1]1
  Изел – язын зур су баса торган иңкүлек урыннар.


[Закрыть] чыгулар бөтенләй бетте. Печәннәр үскән җирендә череде, кара җиләкләр, мүк җиләкләре, бөрлегәннәр сабакларында калды. Шомырт агачлары ашалмаган кап-кара тәлгәшләреннән иелеп-иелеп утыра иде. Гөлҗимешләрне дару-фәләнгә дә җыймый башладылар. Кышларын алай-болай шул якларга барып чыксаң, миләшләрдәге, баланнардагы кып-кызыл җимешләргә карап, күплегеннән, өсләренә карлар явып узган агачларның шуның аркасындагы матурлыгыннан хәйраннар калып тора иде Зиннур.

Күлләрдә төнбоеклар күбәеп, чәчәкләрнең төрлесе ишәйсә дә, аны күрүче, матурлыкларына Зиннур кебек хозурланучылар әллә ни табылмады. Казан кебек ерак калалардан анда-санда ял итәргә кайтып төшкән яшьләргә аның гүзәллеге күренми дә иде. Аларга шашлык булсын да шашлык янына сыра, шәраб-аракы табылсын.

Гомер бакый су буенда яшәп тә, ярында ял итәсе урынга, коенып чыгуга ук өенә йөгергән, яңадан эшенә тотынган авыл халкы, урысы да, татары да алай да комлыклары киңәеп киткән Нократның үз як ярын онытмады. Монда хәзер көн дә казан асылды, самавыр куелды, учак ягылды, палаткалар корылды. Су буйлары пластик савытлар, башка төр нәҗес белән тулгач, ярга чүп-чар өелгәч, Зиннур ул ярларда ял итүдән дә үзенә бер ямь тапмады. Бакчасына умарта алып куеп, шулар белән маташа башлады.

Телләре ят, хатын-кызларга мөнәсәбәт үзгәрәк үзбәк арасында яшәүләрен өнәп бетермәгәнгәме, бар нәрсәләрен калдырып кайтып китәргә ризалыкны бик тиз биргәч, Каровинасын татар авылын яратыр, кешесе белән аралашып китәр дип уйлаган иде Зиннур. Татарлардан ул борын чөерде.

Күңелең эзләсә, сәбәбе дә табылып тора. Әле беренче көнне, авылга кайтып, кибет турысына туктаган автобустан, әйберләрен күтәрә-өстери, туп-туры Маһисара апаларының иске йортына төшкәч, Зиннур булып Зиннур берара югалып калды. Чәйлим дисәң, өстәлен көйлисе, савыт-сабасын юасы, утырыйм дисәң, урындыгын кагасы дигәндәй… Эшнең кай башына тотынырга белми аптыраган Каровина, урамга чыгып, капка төбендәге утыргычларга утырды. Бераздан аның янына Зиннур да чыкты. Әле кайтып килгәндә күзенә күренмәгән болын буе манзарасына таң калып карап тора иде ул.

Әтисенең әбисе гел шушында утырырга яраткан, имеш. Утыргыч аркасына терәлгән килеш кенә, урам башындагы ачыклыктан күренеп торган тауларга карап, һаман саен хыялланган. Их, шул тау башларына менсәм, бөтен дөнья шуннан уч төбендә кебек кенә күренер иде, ди икән.

Зиннурның бу хакта хатынына да сөйләгәне бар. Ул әллә ни исе китеп тыңламады. Ничек күренсен инде шундый киң дөнья Бөртамак тауларының башыннан гына, диде. Менә аларның, бигрәк тә Каровинаның, биек Карпатларга менгәне, аннан чаңгыларда җилдәй сызгырып аска төшкәне бар! Ул җылы яктагы Алатауларга да өскә күтәрелер өчен, күтәрелгәч, текәлек белән аска карар өчен җәяүләп менмәде. Карлы тау башларына ярсып чапкан атлар кебек аска томырылыр өчен яисә тау елгаларында көймәдә, ташлар белән көрәшә-көрәшә аска агар өчен, тимерчыбыкларга асылган кабиналарда күтәрелде.

Зиннур, үзе кебек, болын буйларын күзәткән Каровинасына карады. Ул бормаланып аккан Бөр, ярларындагы таллыклар турында бөтенләй башкача, үзенчә фикер йөртәдер. Диңгезләр күргән кешегә сумыни инде бу, Карпатларга менгәнгә таумыни инде бу, ә?! Бала-чагага ярый шунда! Әнә Гаррилары, Мишельләре рәхәтләнер кышын. Шул тауларның итәгендә җиләк тә күп була, ди. Кибет тулы ризык барында, нәрсәгә ул җиләк! Базардан алып ашый алганны, бил бөгеп җыяр заманнар узган.

Каровина шулай дип уйлады. Алай да матур иде таулар. Зиннур өчен матур иде. Ул утыргыч кырына – Каровина янына чүмәште.

– Иртәгә, шул якка чыгып, хозурланып кайтырбыз әле бер, яме! – дигән булды.

Каровина дәшмәде. Үзләренә таба килгән күрше хатынына карап тора иде.

Мәликә апалары, килеп җитәр-җитмәстән, чәйгә чакырды, якыннарын күргән кебек елмайды, аннан ике куллап күреште, үзе белән таныштырды, без сезнең белән ызан күршеләре – туган кебек яшисе, дигән булды. Каровина үзбәкләрнең яңакка яңак куеп, кочышып исәнләшүләрен дә яратмый иде, инде монысы ни дигән сүз тагын?!

Җавапка ул да исемен әйткән булды, әмма Мәликә апасының кушучлап сузган кулын алмады, исе китмәгәндәй, гап-гади генә исәнләште:

– Драсьте!

Күрше хатынның кулы һавада асылынып калган иде, аны тиз генә үзенең көрәк куллары белән Зиннур эләктерде:

– Ни, исәнме, Мәликә апа! Менә кайттык әле. Бу юлы хатынны да иярттем. Бөтенләйгә. Габәширдә яшәргә исәбебез!

– Әйбәт иткәнсез, нигезне буш тотканчы, – дип үсендерде Мәликә җиңгәчәләре. – Хатыныңның исемен ялгыш ишеттемме, әллә чынында да шулаймы? Кара син аны, Корова дип атаганнар. Безнең колакка гына ятышмыйдыр инде ул… Кайсы милләттән соң үзе?

– Аның милләтен белмәссең. Полягы да, урысы да, хохолы да, молдованы да – барысы бергә буташкан, катышкан.

– Алай икә-ә-ән, Корова икә-ә-ән, – дип сузды күрше хатыны.

– Корова түгел, Мәликә апа, Каровина! Ну ни, патша кызы Королина кебегрәк инде, исемдә калдыра алмыйм дисәң. Әнә үзеңнең исемең дә патшабикә дигәнне аңлата бит. Бу да бераз шуның шикеллерәк яңгырый, мәгънәсен аңламыйм аңлавын.

Мәликә апалары Зиннурның бу сүзләрен исенә дә алмады. Алай икән, гаҗәп икән, дип сөйләнгәләп, кире үз турыларына китеп барды. Ызан күршесе шул көнне үк Каровинаның төп дошманына әверелде, татарча аңламаса да, ире белән Мәликә апасының ни сөйләшкәнен ул якынча чамалаган иде.

Мәликә, кайтуга, телефоннан бар күршеләренә шалтыратып чыкты:

– Шәми төпчегенең малае Маһисара пуҗымына яшәргә дип кайткан, чат бабасының атасы инде менә. Сары Сәлине беләсез бит. Тач шул, тач шул! Сары Сәли Зиннуры дисәң дә үзенә ятышрак булыр, Шәми абзагыздан да, Сәрвәр түтиегездән дә берни юк анда!

Авылга бер дә төс түгел бер чибәркәй белән кайткан. Исеме дисәң, исеме исем түгел. Корова диме? Әллә тагын, ялгыш ишетмәгән булсам!

Шул көнне үк, әллә кайчан онытылган кебек, нәсел аты бик күпләрнең исенә төште. Шулай итеп, җылы якларда бөтенләй башка кушамат белән йөргән Зиннур монда Сары Сәли Зиннуры булды да куйды. Каровинага да исем табылды, аның чын исеме ачыклангач та, үзе ишетмәгәндә, Корова дип йөртә башладылар. Сыер кебек олы гәүдәле хатынга әлеге исем бик барса да, хатын-кызны ямьсез сүзләр белән кушаматлау гадәте юк иде Габәширдә, шул көннән башланды.

Авыл бетеп барса да, мәктәптә эш бетмәгән иде. Каровина шунда физкультура укытучысы булып урнашты, җәй узып та, татарчага өйрәнә алмаган балаларын күрше урыс авылы мәктәбенә илтте. Ике авыл арасында язларын су таралып, юллар өзелә иде. Шуны сәбәп итеп, ул аларны Яңа Бөртамакта фатирга урнаштырды. Ичмасам, үзләре теләгәнчә урысча гына сөйләшерләр, татарны тыңлап башларын катырмаслар, дип уйлады.

Теләсә дә укытты Каровина мәктәптә, теләмәсә дә. Ничек тә ашарга табарга кирәк иде. Аяклары сызлый башлаган Зиннуры ныклап эшкә ябыша алмады. Аңа итек басу да, балта эшенә йөрү дә авырга килде.

Тора-бара Зиннурга хәл керде, сызлаулары да бераз басылган кебек булды. Каровина шуны гына көтеп торган диярсең, бер тапкыр өстәл янында сүз арты сүз киткәч, әйдә, киттек бу авылдан, татарчаңны да өйрәнәсем килми, татарча да яшисем килми, дип елап ук җибәрде. Зиннур каршы да төшмәде, ризалык та бирмәде. Каровина аңа карап тормады, шул атнада ук мәктәбен ташлады да балалары янына, Яңа Бөртамакка күченде. Урыс мәктәбендә физкультура укыта башлады.

Күңел бер утырмаса утырмый. Кафеларда гына ашаган, карлы тау башларында гына ял иткән, җәйләрен диңгез буйларына еш барган Каровинаның күңеле ярым җимерек урыс авылында да тынгы тапмады. Башта клубка чыккалап йөргән булды, аннан соң клубында да аралашырлык кеше тапмагач, кичләрен Зиннуры балалары янәшәсендә диванда телевизор гына карап уздыра башлады.

Зиннурга авылда ошый иде. Колхоз рәисе итеп куймасалар да, сагыз исләре килеп торган нарат такталардан ясалган умарта кортлары янында ул үзен кечкенә генә булса да бер хуҗа итеп тоя. Балык тотудан да, туган-тумачага печән чабышудан да, өмәләргә барудан да ямь тапты Зиннур. Бер төнне урыс авылында кунса, икенче көнне Габәширенә кайта иде.

Габәширне яратса да, бала чагында җәйләрен уздырган авылны ул кабат танымады. Уйнар өчен урыннар беткән, кышларын елга өсләреннән кар арчылып, кәшәкәлек ясалмый, инеш бозлары тишелеп, сулар чыгарылмый – уеннар өчен буа өсләре шомартылмый.

Сабан туйларының да бер яме калмаган. Кич җитәрәк ике-өч көрәшченең мәйданда бил алышканын карыйлар да таралышалар. Атналар буе барган яулык җыюларның да кызыгы беткән. Көн эчендә берничә кеше, сөлге бәйләгән колга күтәреп, авылны әйләнәләр дә чыгалар. Аракы салып биргән җирдә биегән дә булалар, бирмәсәләр, озаклап тукталып та тормыйлар. Баштарак Зиннур, шуларны үзгәртермен дип, бишкуллап тотынган иде. Аның дәртләнүен башкалар аңламагач сүрелде, инде яулык җыюларга да йөрми башлады.

Маһисара апасы, нәнәсен искә алганда, таулар һаман ерак, ди торган иде. Таулар гына түгел, башкасы да кеше күңеленнән, кеше күзеннән ерагая бара иде бугай…

Күрше авылда яшәсә дә, әби-апасының йортын караган, төзекләндергән иде Зиннур. Ни Габәширдә, ни Бөртамакта яшәргә язмаган икән. Яңа төпләнгән урыннарында үз каралтыларын өлгертәсе булыр дип торганда гына, Каровинасы авыл җиреннән бөтенләйгә үк китте дә барды. Үзе генә китсә бер хәл, балаларын да иярткән, ире белән дә киңәшләшеп тормастан, Нократ Аланы шәһәрендәге бер мәктәпкә тагын да шул укытучы булып эшкә кергән. Зиннурның таулары тагын да ерагайды…

Гаиләң кайда, син шундадыр инде ул. Иген чәчәр җир сорап та ала алмаган авылда яшәп калуның мәгънәсе болай да юк иде. Җирне урыс ягыннан үзенең үк аласы килмәде. Зиннур бүген ата-баба җирендә яшәмәсәк тә, акылга килгәч әйләнеп кайтырбыз әле дигән уй белән хатыны артыннан чыгып китте.

Инде менә шул Зиннур, ахыр чиктә башка ир белән йөри башлаган хатыныннан аерылып, йортсыз-җирсез, күлмәк-ыштансыз калып, хәлен яхшыртырга дип, Мәскәүгә барып чыккан иде. Хәле яхшырса, яңадан татар кызына өйләнергә дә Габәширдә генә яшәп китәргә иде исәбе – язмаган икән.

Әле шифаханәгә ятар алдыннан, Интернет аша тумачие Әлфия апасының почтасына урысчалап кына хат язып салган иде Зиннур: «Ни хәлләрең бар, Әлфия апа? Эшләрең барамы? Мин менә хастаханәгә килеп эләктем. Ахыры ничек булып бетәр. Яхшыга язсын инде. Рәтләнсәм, кире Габәширгә китәм дә тормышны яңадан башлап карыйм. «Замин» да таркалырга тора, эше судта икән. Бәлки, ул булмагач, ничек тә, һич югы сатып, җир алып булмасмы?.. Шәһәр җирендә яшәргә барыбер җан тартмый. Инде дә мин кайта алмасам, әби-апа нигезен бетермә. Үзең булса да шунда урнаш. Өй шактый нык әле, синең гомереңә чыдарлык. Тагын бер кат карасаң, безнең балаларның балалары да тора ала әле анда…»

Әлфия хатны укыды да әллә нишләп китте. Кыз вакытларында Габәширгә кайтканнарын, күрше балалары белән җиләкләргә, танцы-мансыларга йөргәнен уйлады, аяклары имгәнгән булса да, клуб җыештырып көн иткән Маһисара апасын исенә төшерде. Йөрәгенең бик әрнегән вакыты иде, аннан кулына каләм алып, күңелендә йөрткән истәлекләреннән чыгып, нәсел тарихын язарга утырды…

Юкә башта ми сыек

Болын буендагы дүртпочмаклы өйнең тәрәзәләрендә бу төндә гел яктылык уйнады – мич кырындагы кыстырмага чыра арты чыра куелды – лампаларга салырга кәрәчин беткән иде. Ашарга аннан да иртәрәк бетте. Хәлсезләнгән балаларның ике тәүлек мич башыннан төшкәннәре юк. Сәли балаларны кызганды: утынны да үзе алып керде, мичкә дә үзе кабызды, мәтрүшкәсен-бөтнеген-гөлҗимешен салып, плитәдә утырган чәйнектә урман чәен дә кайнаткан булды. Хуш исле кайнатма янына кабарга бернәрсә дә булмагач, балалар аның өчен генә сәндерәдән төшеп тормадылар булса кирәк, әтиләреннән әледән-әле су сорап кына эчтеләр.

Малайларның ни төртешкәне, ни үртәшкәне ишетелми. Кайчан гына гөрләп торган умарта күче кебек йорт тынып, күңелсезләнеп калды. Ике атнадан язга таба китәсе. Шуңарчы ничек тә чыдарга кирәк иде. Әле ярый балаларның өсләре бөтен дә яткан урыннары җылы. Сәлигулланың утын ягы ярыйсы, бер дигән каен яркалары әллә ничә ел ягарлык. Кешеләрне күмер сорап та йөдәтәсе юк, запаска элек алып куелган шырпысы җитәрлек.

Сәлигуллалар базында берничә капчык бәрәңге бар. Утыртырга дигән бәрәңгенең яртысын алар кышын ук ашап бетерделәр. Хатыны Хөршидә, балаларны ачтан үтереп булмый, бер бәрәңге урынына чирекне утыртсаң да үсә ул, дигәч ризалашты, әмма калганын ничек тә тотмаска үз-үзенә сүз бирде. Язгача исән калсалар, шул бәрәңге аларны киләсе кышны ризыклы итәчәк иде.

Түр караватта – кабартылып җайланган түшәкләр өстендә – Хөршидә үлем белән көрәшә. Янында, сары кабыклы бишектә, әле дөньяга юньле-башлы авазын да салырга өлгермәгән төпчекләре ята. Ул инде елаудан туктаган. Тәпиләре, куллары белән чүпрәк-чапракларын тәмам чишеп бетергән. Шәфкать туташы, кызчыкның температурасы күтәрелсә, артык төрмәгез, дигән иде, Сәлигулла абзый шулай эшләде дә.

Нарасыйны, бишеккә салып, аяк бавы белән генә тирбәтеп ятса да буласы иде. Әти кеше йоклап китүдән, яңадан уянмаудан курыкты. Болай сабый хакы дип йомылган керфекләреңне дә күтәрергә тырышасың. Таң атканда, инде соңгысы дип яндырылган чыра белән мичне кабызып җибәргәч, тагын урынына барып яткан иде, Хөршидәсе үз янына эндәште:

– Сәлием, калхузга гына барып кайт, булмаса. Балаларны күрә торып ачтан үтерәсеңмени, әниләре үлем түшәгендә ята дип, минем өчен бераз онмы, ашлыкмы сора. Эшче кешенең кадерле чагы җитеп килә, бирерләр, бирми калмаслар.

Кантурга барырга аягы тартмаса да, Сәлигулла килеште. Кызын кияүләп кергән үзбәк калдырган сырманы өстеннән кушак белән буып, кәлүшле итеген киеп, алдан ук чанасын да алып, туп-туры кәнсәләргә китте. Рәиснең урынында чагы иде. Күзләре батып беткән, чанасын көчкә өстерәп, түбән очтан менеп килгән Сәлигулланы тәрәзәдән үк күреп алды ул. Лотфулла, эшнең нәрсәдә икәнлеген төшенсә дә, кочак җәеп каршыларга ашыкмады. Кулындагы тәмәкесен тәмләп суырып торганнан соң, башын кыңгырайтып, күзләрен кыса төшеп сорады:

– Ни булды, Сәлигулла?

– Ни булды дип… Менә үлеп яткан җирдән торып килдем әле. Хөршидәнең баладан рәтләнмәвен ишеткәнсеңдер… Ничек рәтләнсен… Авызына ничә көн

бер тәгам капмагач… Балаларның мич башыннан төшәрлек тә хәлләре юк. Коткарсаң, син генә коткарасың, кордаш.

– Хәзер барыбызда да шул хәл инде, – диде Лотфулла. – Берәвенә бирсәң, икенчесен ач үлем эләктерергә генә тора. Үзем дә ике баланы кабергә илтеп салган

кеше…

– Бар кешедә дә бертөсле дип… Сабый хакы бар. Шул сабыйны тапкан ана хакы… Аларны башкалар белән тиңләп булмый торгандыр. Үлгән нарасыйларыңның рухына дога булып барыр…

– Әллә дога, әллә бәддога. Әйтәм ич, ярты халык ачлыктан шешенеп ята. Калхузны барыгыз да бай ындыры дип беләсез. Күпме арышың бар дип сораганга сәвитнеке белән йөз арба дип җавап бирсәң генә инде. Абзыйлар, байлар юк, бар да – сәвитнеке, әмма сәвитнеке минеке дигән сүз түгел, Сәлигулла!

– Шулаен шулай да…

– Сәлигулла, олылар әйткән тагын бер акыллы сүз бар. Кеше үрдәген ашаганда, үз казыңны ныклап тот. Кеше үрдәкләрен күбрәк ашамадың микән, Сәли туган?!

Тапкан төрттерер вакыт, дип уйлады эченнән Сәли. Алай карасаң, калхуз байлыгы да шул ук кешедән талап җыйган хәрәм мал була түгелме?! Сәлигулла, бар ачуын төкерегенә җыеп, кантурның буялмаган идәненә лачкылдатып төкермәкче иде, ачлыктан корыша башлаган тамагына тамчы да төкерек килмәде.

Икесе дә эндәшмичә генә тордылар. Лотфулла ни эшләргә белмәгәннән уйга батса, Сәлигулла аның йөрәгенә кадап әйткән сүзләреннән нәфрәтле иде. Бераздан ул суынды. Суынмый нишлисең, Лотфый сүзләрендә хаклык бар: кеше малына кызыгып, үзендә булганнан коры калган бер мәгънәсез булып чыкты ул.

Сүзсез тору озакка китте. Кирегә атлавың яхшырак, эшем пешмәде, ахрысы, дип, Сәлигулла ишеккә таба борылган иде, Лотфулланың ягымлырак тавышын ишетеп тукталды:

– Син алай да ашыкмале, кордаш. Сүзнең турысы туганыңа да ярамый аның. Җаныңа үтсен дип әйтүем түгел, җаныма үткәннән әйтүем. Без болай итик… уйлашыйк әле, булмаса… Кичәгенәк кәнсәләрнең беренче каты астында баз булганлык ачыкланды. Җир идәндә кеше күзенә чалынмаслык, беленмәслек яшерелгән. Сәвитнеке белән йөз арба арышыңнан берни дә ала алмассың, бай абзыеңның исәпкә алынмаган малын, кеше-кара сизгәнче, әллә юк кына итәргә инде?! – Лотфулла, әйткәнемне ничек кабул итәр дигән сыман, туп-туры ишек катында терәлеп каткан Сәлигуллага карады. Аның эндәшмәвен күргәч, тел төбен чишеп бетеримме-юкмы дигәндәй, тамагын кыргалап, әйтеләсе сүзне бераз көттереп торды. Аннан, беткән баш беткән, әйтсәм әйтим инде дигәндәй, тагын дәвам итте: – Кичә иртәнчәк бераз тирәнгә казып төшеп, идән җәйик мәллә дип, малайдан бер-ике көрәк балчыгын алдырткан идем, баз капкачына килеп юлыкмасынмы?! Гарифҗан кешегә әйтмәгән, ишеген бикләгән дә шунда ук минем янга йөгергән. Кизүче дә, ул килгәч, кеше бар инде дип, өенә кайтып киткән икән, шунлыктан белештерми калган.

Базны ачып, икәүләп төшеп карадык: түреннән ике кыршаулы мичкәгә шыплап тутырылган бодай килеп чыкмасынмы?! Малай әйтә, башта байның көмешкәсеме, башкасымы әллә дип торам, ди – шуның сыман киштәгә куелып бөкеләнгән. Селкетеп карауга ук аңлашылды – бал да, көмешкә дә түгел. Ачсак, чыннан да, учыңда тәгәрәп ятарлык сап-сары эре бөртекле ашлык.

Сәлигулла ни дип әйтергә дә белмәде. Аның авызында сүз тора да торуын, әле Лотфулла ни тәкъдим итәр?.. Аның бит арбаңа җигел дә, шуны глубинкага илтеп кил дип әйтүе дә бар.

Лотфулла, күрше бүлмәдәге хисапчы ишетмәсен дигәндәй, бармагын кысылган иреннәренә китерде, шуның аша гына сөйләвен дәвам итте:

– Әле менә нишләтим, кемгә хәбәр итим дә кая куйыйм микән дип тора идем… Юктан бар булганны ишетсәләр… Нәрсәне генә яшерсәң дә, ничек тә бер тишелә… Үз сәвитеңнән яшерүе дә җиңел түгел… Сиңа биргәнне башкалар белеп алса, бу урында бер көн дә утыртмаслар… Чәчү ашлыгы да җитмәс кебек берчакта…

– Халык бала тапкан анадан кызганмас, – диде Сәлигулла, йөрәксенеп.

– Анысын син әйтәсең бит аның. Һәркемнең гомере бер генә… Үлем арты үлем килгән бер заманда… Булмаса, болай итик, төнгә кизүгә олы малаең белән сине куярмын. Аның үзен генә калдырып, бер ярты капчыгын өегезгә илтеп кайтырсың. Берүк, кеше сизәрлек булмасын! Ашлык табылганны халыкка шуннан соң гына җиткерербез.

Гомер буе каты күңелле, каты куллы данын йөрткән Лотфулланың уйламаган бервакытта йомшаруы, хәтта җинаятькә баруы бер дә көтелмәгән хәл иде. Сәлигулла аптырады, ни дияргә дә белмәде, ныклап рәхмәт тә әйтә алмады, авыз эченнән генә мыгырданды. Чанасын мич артына яшереп калдырды да кире түбән очка төшеп китте. Ишек ябылганда, Лотфулла пышылдап диярлек өстәде:

– Кара аны, кемгә дә әйтәсе булма, хатыныңны да киләсе хезмәт хакыннан амбарчыдан бурычка яздырдым дип алдарсың. Алай да аның да авызына йозак биклә.

Лотфулланың юмартлануы бер дә юктан түгел иде. Ул бу авылга ерак Кизләүдән рәис итеп билгеләнде. Сәлигулланың хатыны Хөршидә дә, шул авылныкы булып, яшь чагында Лотфулла күз төшереп йөргән бер кыз иде. Рәис аның гыйбрәтле язмышында үзен дә гаепле санады, кыюлыгы җитеп, бай кулыннан тартып ала алмавына гомере буе эченнән битәрләнде. Башка берәүгә өйләнеп, гаиләсе ишәйгәч тә, яшьлек ярасы күңеленнән һич кенә дә китмәде, шарт-сәбәбе чыккан саен, йөрәген әчеттереп-әчеттереп ала иде.

Сәлигулла хатыны Хөршидә белән Лотфулла арасында ни дә булса булгандыр дип уйламады да, аларның бер-берсенә ихтирамлы мөнәсәбәтен элек-электән якташлыкларына кайтарып калдырды. Әле кардәш-ыру ук түгелләр микән дип тә фаразлый иде, тик бу хакта хатыныннан сорарга җае гына чыкмады.

Сәлигулла кайтып кергәнне Хөршидә дүрт күз белән көтте. Аның бөтен өмете хәсрәт утларында яшәткән, күңел түреннән ничек тә чыгарып ата алмаган Лотфулласында иде. Башкалар каты күңелле дип санаса да, хатын белә: рәис – эчтән янучан, тышка чыгармаучан кеше. Авыр заманнарда илгә әнә шундый, бер карасаң йомшак та, икенче карасаң нык куллы да хуҗалар кирәк. Аның шундый булып күренүе яхшырак та, дип уйлады ул. Алай да… яшьлегендә йомшаклык күрсәтте Лотфулла. Артыграк йомшаклык күрсәтте…

Хатын торырга дип ымсынып караган иде, хәлсезлектән урынына кире ишелеп төште. Бишектә яткан сабыйның бер дә еламавы аны тәмам гаҗизләтте. Сәлие бер-ике телем ипи тотып кайтса, аны имезлеккә салып каптырып, үзе үләргә дә ризалашкан иде Хөршидә. Бу хакта беренче хатынын да бала тапканда югалткан иренә әйтергә генә кыймады. Үлеп котылсаң, аякка басмаган, әлегә исән тугыз баланы ул тартасы лабаса…

Сәлигулла, ике хатын алып, унбер бала атасы булса да, өчесен сугышта югалту хәсрәтен кичерсә дә, еш кына җиңел акыллылык күрсәтә иде. Хөршидәнең бу авылга килен булып төшүендә, яшәп калуында да аның холкы, яман гадәтләре сәбәпче булды.

Бер караганда, ач үлемнең нәкъ менә алар ишегенә шакуына да Сәлигулла үзе гаепле. Кем кем, Сары Сәли гаебен таный торган кеше түгел! Алай да Хөршидә үлем түшәгенә егылгач, олыгаеп барган ир уйга калды. Инде бу хатынын да югалтса, тагын да яшьрәкне алса, анысы да бала арты бала тапса, аларны да үстерергә кирәк булачак иде аңа. Хатын-кыз, бала үз бәхете белән туа ул, ди дә җил иссә дә авырга узарга гына тора, шул арада итәгенә салган бәбиен синең кулыңа китереп тә тоттыра.

Сәлигулланы бала яратмый дип булмый. Ярату – бер нәрсә, кеше итү – икенче, ди Хөршидәсе, син әле үзең – олы сабый. Аның сүзләрендә хаклык бар. Кулына көч керсә дә, юкә миенә акыл утырмады Сәлинең: кайда нинди кызык бар дип ишетсә, шуны карарга йөгерде, кайда нинди яман гадәт чыкса, ул да эшләп карарга, тәмен татырга тиеш дип санады. Әле әтисе, догачы картка әйләнгән Сары Сәлимулла инде сиңа да бер утырырга, намазга басарга вакыт дигәч тә, кул гына селтәде. Дөрес, сәвит килгәч, намазның беркемгә кирәге калмады. Намаз укырга өлгермәвенә Сәли үкенмәсә дә, тәмәке пыскытуына, яшьтән карта сугуына үкенгән чаклары аз түгел.

Хөршидәне алганда, Сәлигулла алга таба тормышы җиңеләер дип уйлый иде. Чыннан да, юкә башта сыек ми… Ул берне уйлый, тормыш, нәкъ уендагы кебек, алдыңа карталарның көтелмәгәнен чыгара да куя, чыгара да куя…

Сәлигулла, үзен ни акыллы, ни башлы санаса да, мең уеннан җиңеп чыкса да, язмыш белән бил алышта һәрчак биреште. Әнә бит Хөршидәне дә баеннан аерылыр, үз баласы булгач, ике төрле янына өченчеләрен дә алып кайтмас дип фаразлаган иде, ялгышкан булып чыкты. Каенбабасы Гыйззәтулла Миңлекәй байдан туган малаен алып калганнан соң, инде болары чын-чынлап үзебезнеке генә була, яңадан аерыласым юк дигәндәй, көмәнгә узган һәр баласын таба торгач, Хөршидә дә алты үги янына яңадан биш җан иясен өстәде. Берләре үсә, китә торды, икенчеләре туа торды дигәндәй.

Әле дә мич башы тулы бала булса да, хатынның бу арада гаме аларда түгел, үзе кебек ач үлем белән тартышкан нарасыенда. Кул арбасыннан ник бер ым, кыштырдаган тавыш ишетелсен…

Хөршидә инде ничәнче тәүлек йокылы-саташулы ята. Шул көннәр, төннәр эчендә бөтен узганын күздән кичергәндәй булды ул. Яшьлеген, абыстайда укып йөргәннәрен исенә төшерде, су буендагы уенлыкларда Ярулла белән очрашканнарын уйлады. Вәгъдә алышу көннәрен, шул вәгъдәнең чуар тавык астыннан җыеп бирелгән йомыркаларын, чигүле тәмәке янчыкларын, өрфия яулыкларны исенә төшерде. Аннан соңгы озакка аерылышуларны, көтүләрне, кабат очрашуларны, ераклардан алып кайткан хуш исле сабыннарны хәтерендә яңартып, күңелен ничә мәртәбә йомшартты, күз төпләрен ничәнче кат яшьләде. Хөршидә боларның берсен дә Сәлигуллага сиздерергә тырышмады, йокларга ятса да, саташып серне чишмәсәм иде дип, догасын укып битен сыпырды, уйга батканда, күзләремне күреп аптырамасын дип, аңа аркасын куярга күнекте.

Хөршидә җиңел тормышлы йортта үсмәде, алай да үзенең дә, туганнарының да өсләре бөтен, тамаклары тук, торырга өйләре җитеш иде. Көзләрен ул башка кызлар белән уракка йөрде, язын сабанга чыкты, җәйләрен печәнгә төште. Ирләрдән ким эшләмәсәләр дә, әтиләре өйдә егетләр юклыктан һаман уфтана, җае чыкканда, гел шуны колакларына салырга тырыша иде.

Хөршидәгә авылда күз төшерүче егетләр күп булса да, ул араларыннан хәлфә малае Лотфулланы үз итте. Киеме дә, сөйләшүе дә башкаларныкына охшамаган иде егетнең. Чибәрлеге, укымышлылыгы белән аерылып торган Лотфулла да эшкә уңган Хөршидәне бер күрүдә яратты. Ике арада хатлар да йөреп, уенлыкларда, эшләрдә очраштыргалый да торгач, алышу-барышу турында сүзләр дә сөйләнде, вәгъдәләр дә бирешелде. Лотфулла тагын бер көз-кышны мәдрәсәдә ятасы да кайтып башлы-күзле буласы иде…