Текст книги "Таулар һаман ерак…"

Маһиның тормышын бөтен иткән эш – шәл бәйләү. Шәлне Габәширдә олысы да, кечесе дә бәйли. Телевизор караганда да, ашаганда да, китап укыганда да бәйлиләр. Кыз бала аягына басуга ук, әнисе аның кулына энә-җеп тоттыра.

Шәл бәйләүләре үзе бер күңелле. Капка төбеңнән кеше өзелми. Эш арасында анысы сөйләнелә, монысы… Җырлап та алына. Маһи апаларының тавышына һичкемнеке җитми. Бигрәк тә күршеләр капка төбенә җыелганчы, ялгызы гына бәйләгәндә, моңланып, үзалдына гына җыр башларга ярата ул:

 
Агыйделдә сал агызам,
Агачын бәйләп кенә шул,
Агачын бәйләп кенә.
Бу дөньяда яшәп булмый
Шикәрләп, чәйләп кенә.
Агыйделнең аръягында
Бер энәгә бер сыер шул,
Бер энәгә бер сыер, –
 

дип башлаган соңгы куплетын:

 
Барып карасаң,
Анысы да ю-у-ук, –
 

дип сузып бетерә Маһисара.

Үзалдына гына җырлаган кебек булса да, бөтен күршеләренең ишегалларына, тәрәзәләре ачылып куелган өйләргә үтә аның моңлы, нечкә бормалы авазы.

Маһисара әле эштә. Клубны кеше-кара аягы басмаганда, көндезен җыештыра. Кызы кайтканчы дип кенә, Хөршидә Шәмигуллалар турысына төшеп утырды. Иртәгә китәселәр… Гомер иткән йортларың күп булса да авыр икән, кайсын да калдырып китүе авыр… шулай дип уйлавы булды, Хөршидәнең йөрәк турысыннан нидер эләктереп тә алды. Эләктереп алды, әмма җибәрде. Карчыкның моңа кадәр сиздертмәгән йөрәгенең беренче тапкыр гына тотуы иде әле бу.

Болын буйлары, таллыклар-таулар күренеп торгач, түбән очның бу турысыннан күз иңләгән күренешләр гаҗәеп гүзәл. Хөршидә яшәгән йорт тирәсе дә бик матур югыйсә. Аннан тавы да, болыннары да күренә. Мал тотмагач, каз җибәрмәгәч, капка төпләре чирәмлек кенә.

Урамның урта тирәсенәрәк салынган үз йортлары турысында да утыра карчык. Күрше балаларының уенын карап көн уздырырга гадәтләнде. Эшлисен эшләгән, ашыйсын ашаган инде ул. Хәзер генә намаз укуда да, кайгы-хәсрәтләр чылбырында да аккан су кебек кенә үтеп киткән гомерен уйлап, дөнья күзәтүдә.

Көндезен күршеләре эштә: кайсы бакчасында маташа, кайсы фермага төшеп китә, кайсысы бүлеп бирелгән кишәрлегендә чөгендер төбен йомшарта. Капка төпләрендә кечерәк бала-чага да карт-коры, эшкә йөрмәгән, шәл бәйләргә чыккан мәктәп кызлары гына утыра.

Баланы чага дип әйтсәләр дә, аларсыз дөнья кызыксыз. Шаярулары да, орышып-тәпәләшеп алулары да бер кызык кына үзләренең. Кайчакта, тарткалаша-сугыша башласалар, Хөршидә җиңгәләре, барысын аптырашта калдырып, туктагыз, уен-муеннан әллә ниләр чыга, кәрткә оттыра-оттырыла күрмәгез, дип әйтеп куюына үзе дә сискәнеп китә. Инде ничәмә-ничә тапкыр уйлап куйганы бар, барлы-юклы сүзләр әйтмәскә дип. Килә дә чыга ул, иң кирәкмәгән чагында килә дә чыга.

Хөршидә балаларның төрлесен күрде. Бер ояда үссәләр дә, һәркайсының үз холкы, үз яраткан шөгыле иде, әмма берсе дә азып-тузып йөри торган булмады, йорт эшләрендә дә ярдәмләштеләр, дусларын да таптылар, уенның да кирәген бирделәр.

Аеруча Маһисарасы ташбаш та ташбаш иде инде. Малайлардан бер дә ким җире юк. Агач башында кем утыра дисәң дә – ул, кем су буйларын шаулатып көлә дисәң дә – Маһие, кышын бозда кәшәкә уйнаучыларның остасы да шул булыр.

Маһисара кыз булса да, бөтен нәсел-нәсәпне үз тирәсенә туплап яши әле дә. Авылга кем кайтып төшсә дә, туган нигезгә сәдака биреп чыга да аңа килеп урнаша. Үз баласы булмаса да, идән себереп, клуб белән кантур идәнен юып, абыйлары Нигый балаларын да үстереште ул, башкаларныкын да карашты.

Карашмый нишлисең. Авырлык күреп үскәч, авырга тарганны аңлый белә Маһисара. Сәлинекеләр, бер тернәкләнгәч, ярыйсы гына яшәп киткән иделәр китүен. Олы хатынның баласы кырыгынчы елны милициягә эшкә кергәч, аталарын тәмам чарасыз итте. Әттәсенең кырын эшләреннән туйган, ялынып та карта уеныннан баш тарттыра алмаган Абдул әле бала вакытында ук тәртип сакчысы булырга ниятләде. Алдылар. Сары Сәли малаеннан эш бер дигән кеше ясады. Йолдыз арты йолдыз алган Абдулны сугыш алдыннан ни өчендер Карелия дип аталган ерак бер җиргә күчерделәр. Ни сорап та, Абдул моның серен әйтмәде. Ул турыда сүз чыга-нитә калганда:

– Сәясәт, әттә, сәясәт, нәнә, сезгә аңлатып торуның мәгънәсе юк, сез палитически неграмытный, – диде дә бетерде.

Хөршидә игътибарга алмаса да, Сәлигә бу сүз ошамый иде, әмма ул да:

– Кемнән туганнар да ничек адәм яхшысы булганнар, – дип мыгырданып алудан узмады. – Инде үзләрен үстергән әтиләре, әниләре палитически неграмытный булган, имеш. Атагыз Сәли – калхузга да беренчеләрдән язылган кеше ул! Сәвиткә өч ул үстереп, каннарын гражданнар сугышында агызганнарыннан соң да, шул сәвиттән йөз чөермәгән, илем, дип яшәгән кеше!

Абдул бу сүзләрне кырыкмаса-кырык ишеткән, шуңа да бер колагыннан кертә, икенчесеннән чыгара. Мыгырдый икән, мыгырдый бирсен, беләсе килергә хакы бар! Тик менә Абдул гына эшнең нәрсәдә икәнлеген сөйләп бирә алмый.

Карелиягә ничек көтмәгәндә гаиләсе белән илтеп ыргытсалар, шулай тиз арада Абдулны, сугыш башлангач, хатыны-баласы белән туган якларына кайтардылар. Гаиләсе монда калсын өчен генәдер инде, дип уйлаган иде Сәлигулла – ялгышмаган: уллары ай эчендә сугышка китте дә барды. Шул китүеннән әйләнеп кайтмады, озак та тормый үлгән хәбәре килде аның.

Моңа кадәр сәвиткә өч ул бирдем дип күкрәк каккан Сәлинең шул көннән, алар турында сүз чыкса, күз төпләре яшьләнеп китәргә генә тора иде. Инде дә ул тиз арада өзелмәсә, сүзгә кушыласы урынга, таптыгыз сөйләшер нәрсә дигәндәй, кулын селтәп китеп бара торганга әйләнде.

Дүртенче улны сугыш башында ук, әле яшьтәшләре авылдан да китеп бетмәгәндә югалтуга чыдарлык түгел дә түгел иде. Башкаларның кабере кайдалыгын да белмәгән ата, Абдулныкының кайдалыгын белсә дә, барып күрә алмады. Сугышлар тәмамланып, көннәр тынычланып калгач та, бер барып күрергә алгысынмады. Аңа, күрмичә дә, бик авыр иде. Йөз солдат арасында яткан малаең каберенә бардың ни дә бармадың ни, дип уйлады. Барам дисә дә картайган, таушалган, бер бөртек кара чәче, сакалы калмаган аксакал карт булган иде инде ул.

Хөршидә белән Сәлинең алай да бар сөенгәне шул: Абдулның балалары тормыш төбенә төшеп, кеше арасында ким-хур булып, югалып калмады. Икесе дә укытучылыкка укып, малае районда танылган директор иде, кызы күрше авыл мәктәбендә гомер буе завучлыкта эшләде. Бабаларының да каберләрен карап, рәткә китереп тоталар.

Хөршидәнең үз улы Нигъмәтулла да гомерлеләрдән булмады. Анысы бигрәк тә матур, Сәлиенә охшап матур иде. Аның кебек уен-көлке яратты, аның кебек җырга-гармун уйнауга хирыс булды. Концерт куйсалар да, алдан башлап йөрер, кыр эшләрендә агитбригадасын да җитәкләр.

Нигъмәтулласы, купецлар токымыннан чыккан кызга гашыйк булып, ашыгычлык күрсәтеп, унсигез яшендә үк өйләнде. Әтисе Сәли:

– Ашыгасың, улым, ялгышмагаең, – дип караса да, уеннан кире кайтмады.

Бар нәрсәне инде үзе хәл итәргә тиешлеген колакларына ныгыткандай:

– Әттә, син беркемгә дә карамагансың әле, үз юлыңда йөргәнсең, инде минекенә аркылы төшмә! – дип кенә әйтте дә шуның белән вәссәлам!

Нурҗиһан күрер күзгә күркәм, хәтта чибәр дип әйтерлек бер кыз иде. Киемнең затлысын кияр, туфлинең үкчәлесендә генә йөрер, чәчләре һәрвакыт ясалган булыр. Нигый аның шул тышкы матурлыгына кызыкты да бугай. Алай да өйләнүнең бер файдасы тиде, кызның әтиләрен халык дошманы дип төрмәгә алып киткәндә, ярлы ябагайга әйләнгән Сары Сәли өенә төшеп утырган Нурҗиһанга җил-мазар кагылмады.

Нурҗиһан шәһәр мәктәбендә укыган, белемле кыз иде. Яшь булса да, аны авылдан ун-унике чакрым ераклыктагы бер мәктәпкә югары сыйныфларга урыс теле укытучысы итеп билгеләделәр. Шул билгеләнү Нигъмәтуллалар гаиләсен харап итте дә бугай. Мәктәп бусагасын атлап керүгә ел да узмады, яшь хатынның олы сыйныф укучылары белән йөри икән дигән даны да таралды.

Бик матурга күз салма, йортыңа киленгә алма, дигәннәре хак икән. Нигъмәтулла, әттәсе сүзен тыңламыйча, чыннан да, ялгышты. Чирле булгач, сугышка бармыйча калган иде, шунда барып үлеп кенә калуың да яхшырак икән, дип үрсәләнде. Ичмасам, башкаларныкы кебек даның әйләнеп кайтыр иде, ә болай… йөрисең, мөгез кашып…

Сабырның да сабыры икән Нигъмәтулла: сүзенә дә түзде, хатынын да ормады-сукмады, өйдәгеләрдән дә кактырмады, тиз генә аерылмады да. Нигый бар көчен җыеп түзде, хатыны басылыр, сүзе дә әллә дөрес, әллә юк, дип уйлады. Ахырдан сабырлыгы төкәнде, илленче елны, ике яшьлек баласы белән хатынын Сәли йортында калдырып, авылдан чыгып китте. Китте дә ерак бер авылда көтүче булып ялланды.

Ирле килеш ирсез, каенатасының кырын күзен тойган Нурҗиһан да үз авылында кала алмый иде, баласын өстерәп, Нигъмәтулла яшәп яткан Иске Бүкән авылына китеп барды. Анда да мәктәпкә укытучы кирәк булып чыкты, тотты да шунда эшкә урнашты. Урнашты, әмма эшләп калмады, берничек тә Нигъмәтулланы үзенә йомшата алмаган хатын, Финатын ире төшкән нигез өстенә утыртып, Урта Азиягә, туган апайлары Кәримә яшәгән якларга чыгып югалды.

Нигъмәтулла Салихага фатирга гына дип тукталган иде, йортка ук керүче сыйфатында яшәп китте – малаен кая куярга, кемнән каратырга белмәгән ир хуҗа хатынга өйләнде. Салиха, күрер күзгә артык чибәр булмаса да, болай ипле генә, тормыш итәргә бер дигән хатын булып чыкты. Ата-анасыннан калган йорт-җире, каралтысы да тазадан, үзе – клуб мөдире. Нигъмәтулланың гармунда уйнаганын, җырлаганын белгәч, аны да, район җитәкчелегеннән сорап, клубка эшкә алдырды.

Озакламый Нигый белән Салиханың уртак кызлары туып, аңа Әлфия исеме куштылар. Халыкның җырга-моңга сусаган чагы иде. Нигъмәтулла үз тирәсенә бер төркем иптәшләр туплады да авыл саен концертлар куеп йөри башлады. Бәла аяк астында ята, дигәннәр. Салихага килгән бәла шулай булып чыкты. Яңгырлы көннәрнең берендә, пычракка әйләнгән трактор арбасы астында калып, ире якты дөньядан китте дә барды.

Ире үлмәсә, Салиханың Габәширне бер барып күрәсе юк иде. Авыл, район аралары да ерак, юллары да юк, күңеле-аягы да тартмады. Нигъмәтулла авылына кайткалаганда, яшь баланы тилмертеп йөртмик инде, дип, өендә калырга тырышкан Салиха ирен, үзе капланган трактор арбасына салып, Габәширгә алып китте.

Габәшир дигәннәре тач тау арасында икән. Арба өстендә ташлы юллардан тыкырдап, сазлыкларны чыпырдатып бардылар да бардылар. Мәңге дә бетмәс кебек иде бу көзге пычрак юл. Бетте – туп-туры зиратка китерде. Авыл Советына телефоннан хәбәр ителгән иде. Урыннар алынып, кабер казылып куелган булып чыкты.

Салиха, арбадан сикереп төшүгә үк, иңбашта ике ягыннан ике кеше тотып торган Хөршидәне күрде. Әнкә кешенең эндәшерлек түгел, аяк атларлык та хәле калмаган. Аның зиратка кермәсен белгәч, мәетне баскан турысына гына китерделәр дә үзенә, бик якыннарына гына йөзен ачып күрсәттеләр. Моңа кадәр телен-тешен кысып түзгән Хөршидә карчык шунда гына:

– Бигрәкләр дә әрәмнәр булдың, балакаем, – дип үксеп елап җибәрде. – Бәбкәчемне, Финаткаемны инде кемнәр карап үстерер?!

– Аның миннән артыгы юк, – диде Салиха. – Анысына борчылмагыз, Финатның миннән артыгы юк! Инде кул арасына кереп бара. Өйгә дә берзаман ир кеше кирәк булыр.

Малай Маһисараның үзеннән дә артырлык түгел иде. Әле тудырган әнисе исән икәнлеген белсә дә, вакытлар узгач, ул аны Иске Бүкәннән үзләренә алып кайтты. Өстен-башын да карады, мәктәбенә дә йөртте, укырга да җибәрде.

Финат үзенең болай да ике әниле икәнлеген белә иде, Маһи апасына «нәнә» дип эндәшә алмады. Финатны «нәнә» димәсә дә ярытты, бик яратты Маһисара. Эшкә карусыз иде ул. Укуы да яхшы гына барды, иллә дә мәгәр һаман да Урта Азия якларына китеп югалган үз әнкәсен сагынды. Мәктәпне бетереп, укытучылыкка укып, кулына дипломын да алгач түзмәде, җыенып, Харәземгә китеп барды. Анда-санда килгән хатларында гел шул якны мактады, гел эзләп тапкан әнисе турында язды…

Хөршидә шул оныгын бигрәкләр дә сагына иде. Атасы рухына дога кылганда, аның исәнлегенә сүз әйтми калмады. Инде менә Шәмигуллалар турысында ял итеп утырганда, почтальон кыз кулына кәнвирт тә тоттырып киткәч, шунда ук «Финат бәбкәемнән» дип тәгаенләде. Хөршидә урыс язуын укый белми иде, хатын шикәрләре яткан кесәсе төбенә бөгәрләп тыкты да үз турларына таба кузгалмакчы булды. Инде Маһисарасы да кайткандыр. Ашап та алырга кирәк, дип уйлады.

Гомер иткән йортларың күп булса да авыр икән, кайсын да калдырып китүе авыр… Сары Сәликәе белән алар менә шушы йортта никадәр бала үстерделәр, барысына белем бирделәр, кеше иттеләр. Исәннәренең үз тормышы, үз хуҗалыгы, үз борчуы дигәндәй. Әнкәләрен әллә уйлый алар, әллә юк. Уйласалар да, уйлап нишләсеннәр – һәрберсе торган җирләрендә хөкүмәт эшендә. Үзләре әйтмешли, иртән чыгып китәләр, кич кайтып керәләр. Ашап-эчеп, йоклап алганчы, икенче таң да ата, тагын эшкә җыенып китәсе дигәндәй.

Утыргычтан торганда, Хөршидә тагын бер мәртәбә тауларга күтәрелеп карады. Таулар һаман да биек, һаман да ерак иде. Яшьлеге, җанына кадерле кешеләре шул таулардан да ераграк.

Таулар яннарына якынрак килгән саен ерагая, имеш. Шулайдыр, капка төбеннән калкулык сымаграк күренгән таулар, чыннан да, болынга таба атлаган саен биегәя бара бит. Әллә кайдагы кар башлы тауларның очына менүчеләр дә бар диләр. Аннан инде Габәшир дә, Кизләү дә күренми торгандыр. Бәлки, аннан Кәримәләр, Нурҗиһаннар, Финатлар яшәгән таулар манзарасы ачыладыр? Их, ул калын мамыклы, йә булмаса, сылу һәм биек торыклы кыр кәҗәләре йөгереп йөргән кар башлы тауларга түгел, су аркылы гына сине көтеп утырган, киребеткән сарыгыңа, балаларыңны сөт белән сыйласын өчен, йорт кәҗәңә чәчәкле үләннәрен ашаткан якындагы тауларга менеп, бер генә тапкыр булса да дөньяга өстән баксаң икән ул!

Хөршидә кайтыр якка борылган иде, кулыннан таягы төшеп китте. Көч-хәл белән иелеп алды, әмма тотар җаен тапмады. Әле яңа гына тап-таман итеп капка төбендәге каен ботагыннан кисеп ясалган таяк инде аның өчен биегәеп, уңайсызланып калган. Хөршидә аны башка вакыттагыча аркылы җиреннән тотмады, астанрак кына учлады да әкрен генә атлады.

Картайды Хөршидә, картайды. Күршеләрнең усал казлары да инде аннан курыкмый, юл бирми.

– Көшегез, бар, көш-көш! – диде карчык. – Үз юлыгызда, үз турыгызда булыгыз. Көш-көш!

Казлар, чемченә-чемченә, аның алдыннан баруларында иде. Өернең ата казы юк икән. Әйтәм җирле, барысы бердәй үсеп килсәләр дә, ни бәбкә казлар, ни әнкәләре карчыкка ташланмады, муеннарын сузып, ысылдап та ябырылмады. Ирсез хатын тормышы да шуның шикеллерәк, дип уйлады Хөршидә. Ничек кенә кешечә яшәргә теләсәң дә, кикригеңне тиз шиңдерәләр, артыгын ысылдый алмыйсың… Балаларыңны итәк астыңа җыеп, үзалдыңа гына карап көн итәсең.

Карчыкның казларны әйләнеп узарлык хәле юк иде. Үзләре белеп бер читкә чыгар әле дигән сыман, капка турларына кадәр әкрен генә алар артыннан атлады. Җәйге такыр юлда таш-мазар очраса, башкалар абынып сөртенмәсен дип, таяк очы белән генә юл кыры буйлап казылган канауга төшереп җибәргәләгән булды.

Капка киң итеп ачып куелган иде. Димәк, Маһисара кайткан. Аш куя, чәйнек утыртылган плитә астына ут элдерә торгандыр.

– Инде көшегез, көш! Безнең чирәмлеккә таба бармакчы буласызмы? Тизәкләрегезне үз турыгызда калдырыгыз! Көшегез, көш, – диде карчык, усалрак тавыш чыгарырга тырышып. Казлар пырхыладылар да, кызурак атлап, югары очка таба киттеләр.

Хөршидә, капка ачык булса да, кереп китәргә ашыкмады. Терәкле утыргычка килеп утыргач, кулындагы таягы белән өй каршындагы коймаларга шакыды – мин кайттым, янәсе. Маһисара ишеткән, ахрысы, шул арада әнисе янына чыкты.

Көннең эссе, әлсерәткән чагы иде. Кулындагы чүмеченә салган суны эчә-эчә, чатанлап, әнисе янына килеп утырды:

– Көнең ничек узды, нәнәм?

– Ничек узды дип… Утырдым инде, тауларга карап! Барыгызны уйлап!

– Алай икән…

– Карале, кызым, укып бак әле, почтальон кыз кулыма хат тоттырып китте. Финаттан-мазар булмагае, пичәте иллә дә мәгәр шул якларныкына охшаган.

Маһисара көлемсерәде. Урыс язуын танымаган нәнәсе пичәтне танымый да танымый инде анысы, әмма хатны гел шул яктан көтүе хак.

Конверт Харәземнән иде. Адрес сырлаган кулъязу таныш та, таныш та түгел шикелле. Дерелдәп язылган хат икәнлеге тышыннан ук күренеп тора, дип уйлады Маһисара, юньлегә генә булсачы.

Конвертны ачты, бөкләп салынган хатны җәеп җибәрде.

– Тыңла, нәнә, укыйм.

Хөршидә хат тыңларга бик тә ярата. Үзе укый алмагач, гарәп язуында хатлар да килүдән туктагач, дөнья хәлен ишетәсе, хатлардагы сүзләрне бөртекләп истә калдырасы килә аның.

– Тыңла, нәнә, укыйм, йокыга китәр сыман утырасың, – диде Маһисара, аның эсселек хәлсезлегеннән йомылып-йомылып алган керфекләренә карап.

«Гыйззәтле вә хөрмәтле әбием Хөршидә, апам Маһи, – дип башланган иде әлеге хат. – Ни эшләр бетереп ятасыз? Акчаларыгыз җитәме? Авырмыйсызмы? Җәйләр эссеме, суыкмы? Шәми абыйларның казлары бәбкә чыгардымы? Азмы, күпме? Сыерлары бозауларга тора иде, бозаулагандыр инде. Үз тормышыбыздан да берничә кәлимә сүз әйтеп үтим.

Безнең хәлләр шәптән түгел. Авыр булса да язам. Мин моннан кире туган якларга кайтып төшмәгәем. Улыбыз Фоат без дәрестә вакытта, мәктәп ишегалдында уйнаганда, әрдәнә кырына килеп утырган да, шул ишелеп төшеп, утыннан басылып үлгән…

Икебез дә безне Фоатсыз калдырган мәктәпне ташладык. Хатыным, шунда яшәп тә, балабызны карашмаган нәнәгә дә үпкәле. Китик без моннан, бер көн дә тормыйк, лутчы үз авылыбызга кайтыйк, ди. Нишләргә дә белгән юк…» – Маһисара шушы урында хатын укудан туктады. Аннан:

– Калганын өйгә кергәч укып бетерербез, төп сүзне ишеттең инде, – диде.

Шушындый авыр хәбәрдән соң ничек мондый тыныч сүз дип гаҗәпләнгән иде, ана кеше шунда гына кызының күзләреннән яшь тәгәрәгәнне күрде. Үз баласы кебек үстергән Маһисарасына Фоатның үлеме үз оныгын югалту белән бер иде.

Хөршидә хатны зур бер сабырлык белән тыңлады. Ни дип әйтергә дә белмәде. Шушындый авыр бер вакытта теленә догадан артык бер нәрсә дә килмәде:

– Аллаһүммәҗгалһү фәратән үә зухран лиүәлидәйһи үә шәфиган мүҗәбән. Аллаһүммә сәккыйл биһи мәүәзинәһүмә үә әгъзыйм биһи үҗүраһүмә үә әлхикъһү бисалихил мү’минин, вәҗгалһү фи кәфәләти Ибраһимә үә кыйһи бирәхмәтикә газәбәл җәхим, үә әбдилһү дәран хәйран мин дәриһи үә әһлән хәйран мин әһлиһи. Аллаһүммәгъфир ли ’әсләфинә үә әфратыйнә үә мән сәбәканә бил мән[2]2
  Әй Аллаһ аны җәннәткәәти-әниләреннән алдан узучы, аларга саклык-хәстәрче һәм шәфәгате кабул булган шәфәгатьче ит! Әй Аллаһ, аның сәбәпле әти-әниләренең мизаннарын авырайт, аның сәбәпле аларның әҗерләрен арттыр, аны изге мөэминнәр белән бергә кыл, аны Ибраһим хәстәрлегендә кыл, Үзеңнең рәхмәтең илә аны җәһәннәм газабыннан сакла, аңа үзеңнекеннән яхшырак йорт бир һәм аңа үзеңнекеннән яхшырак гаилә бир! Әй Аллаһ, безнең ата-бабаларыбызны, балаларыбызны һәм бездән алдарак иман китергән кемсәләрне гафу ит!


[Закрыть].

– Урыны җәннәттә булсын, – дип куйды бу кадәр дә авыр вакытта шуннан башка сүз тапмаган Маһисара да.

– Әйе, кызым, Аллаһ синең дә әҗереңне зурайтсын, күркәм юаныч бирсен һәм вафат булган кешебезне – минем оныгымны, синең үзеңнеке кебек үстергән бәгырь кисәгеңнең баласын ярлыкасын!

– Өйгә кереп, бер тын алабыз мәллә соң, нәнә?

– Керербез, кызым, керербез… Иннә лилләһи мә әхазә үә ләһү мә әггьта әү күллү шәй’ин гыйндәһү би әҗәлин мүсәммә… фәлтәсъбир үәлтәхтәсиб[3]3
  Хакыйкатьтә Аллаһ Тәгаләнең алганы да, биргәне дә – Аныкы, һәм һәрнәрсәгә Ул әҗәл вакытын билгеләде… шулай булгач, сабырлык күрсәт һәм Аллаһтан әҗер-савап өмет ит!


[Закрыть]. Сабыр итик, кызым, сабыр итик.

– Сабырлар итә-итә үтеп бара бугай инде бу дөньялары да, нәнә! – Маһисараның шулай дип әйтүе булды, Хөршидәнең йөрәк турысыннан нидер эләктереп тә алды. Аның кинәттән, күкрәген тотып, утыргыч аркасы буйлап шуа башлавын күреп алган Маһисара чәриләп кычкырып җибәрде: – Нәнә-ә!

Хөршидә җавап бирмәде. Әнисенең күкрәк турысына колагын куеп тыңласа да, күзләрен ачып караса да, тәнендә җаны барлыкны аңлатырлык бер төсмер таба алмады Маһисара. Аптырагач, тагын бер кат, өзгәләнеп:

– Нәнә-ә! – диде. – Инде син дә, минем ялгызымны калдырып, бу якты дөньялардан китеп бардыңмыни соң?! Лә иләһә иллә Аллаһ, Мөхәммәд Рәсүлүллаһ![4]4
  Аллаһтан башка Илаһ юк, Мөхәммәд – аның илчесе!


[Закрыть]

Маһисараны әле әнисе хәлсезләнеп кенә торадыр дигән уй ташламаган иде, иман кәлимәсен дә ул үзе артыннан кабатламасмы дигән өмет белән әйтте. Хөршидә карчыкның бөтенләй селкенмәвенә, тын да алмавына ышангач, Маһисара йомшак кына итеп тагын бер кат күзләрен сыпырды һәм аларны йомдырганнан соң укыла торган доганы мең газап белән исенә төшерде:

– Аллаһүммәгъфир ли Хөршидә үәрфәгъ дәрәҗәтәһү фил-мәһдийин, үәхълүфһү фи гакыйбиһи фил габирин, үәгъфир ләнә үә ләһү йә раббәл галәмин, үәфсәх ләһү фи кабриһи үә нәүүир ләһү фиһ![5]5
  Әй Аллаһ, Хөршидәне ярлыка һәм аның дәрәҗәсен һидәятлеләр арасында күтәр, аннан соң калганнарга аны икенче белән алыштыр, әй галәмнәрнең Раббысы, безне һәм аны гафу ит, аның каберен киң кыл һәм аңа аны нурландыр!


[Закрыть]

…Шәмигулланың да төшке ашка кайткан чагы булырга тиеш иде. Әнисен иңенә терәде дә Маһи урамның каршы ягында комлыкларда уйнап утырган Илнурга дәште. Аны түбән очка – абыйларына йөгертте. Инде суламаган, авыртудан кашлары җыерылган, күзләре йомылган карчыкны күршеләре белән бергәләп түр караватка кертеп салдылар.

Шулай итеп, Сары Сәли белән Хөршидә тарихы тәмамланды. Бу авылга килгәч, Сәли карчыгы дип йөртелгән Хөршидә ул тарихны үзе белән алып китте. Шәмиләр, Самирлар, башкалары Юкәче Юмыйның инде күрмәгән-белмәгән, башка кушамат йөрткән оныклары иде. Сары Сәлидән килгән кушамат та нибарысы Абдулга гына ябышып калды. Алай да, сүз ара сүз киткәндә, алар турында Сары Сәли малайлары дип әйтү бар иде, иллә дә мәгәр Сары Шәми дип әйтүче булмады.

Әниләрен кабер куенына салган көнне, Шәмигуллалар яңа йортка күченделәр. Сары Сәлинең Юкәче Юмый заманнарыннан ук килгән пуҗымына башка токым күчеп утырды.

 
Балык кап, балык кап
 

Сәлинекеләр башка чыгып таралса да, түбән очтан еракка китмәде. Бу урам һәрберсенең күңеленә якын иде. Кибете дә, клубы да, мәктәбе дә, кәнсәләре дә, җиләк-җимеш бакчасы да, кәрәчин мичкәсе дә – шушы урамда, нәрсә кирәк булса да, ерак барасы юк. Иң мөһиме, түбән очтан болын матур күренә. Әнисе Хөршидә гомер бакый тауларга карап хыялланып утыра иде, инде бу гадәт кызы Маһисарага күчте. Ул инде Агыйдел турында җырлаудан бизде, башкарак көйләрне үз итте. Алай да кайвакыт әлеге дә баягы тәмамлый торган соңгы куплетны шулай дип үзгәртеп җырлап куйгалый иде:

 
Бөр елгасы аръягында
Бер инәгә бер сыер шул,
Бер инәгә бер сыер,
Тау башына менә идем,
Аякларым бик гарип шул,
Балтырларым бик сыек.
 

Әтиләре Сәли дә җырларга ярата иде. Хөршидә җырламады. Ул кырыс ата кул астында, әнисе янәшәсендә дога-намаз укып, «Бүз егет», «Таһир – Зөһрә» дастаннарын көйләп үсте, тик авыз күтәреп урам җырларын сузарга базмады. Уенлыкларда да, кеше җырлаганда, авыз селкетеп кенә торды ул. Маһи боларны аның үз сөйләвеннән белә иде.

Җыр, уен-көлке ягыннан карасаң, алар барысы да әтиләре Сәлигуллага тарттылар. Абыйсы Шәминең әкиятче дип даны бөтен тирә-якка таралган. Ерактан, Казаннан әкият, мәзәк, җыр эзләп кем килсә дә, иң элек аларга җибәрәләр, ул – Галигә, Гали – Кәлигә, Кәли тагын Сәлигә куа. Әкият сөйли торгач, мең кат язылгандыр инде, тик һаман аптыратучысы табыла. Андый чакта Шәми абзасы үзе генә чыгара да сөйли, бик борынгыдан килгән бу, язып куй, дип шаярта.

Шәминең иң яратып сөйләгәне – балык тотуга бәйле мәзәкләр. Мәзәкнең күбесе аның үзе турында. Күңеле көр чакларда, урамдагы бүрәнәдә кеше көлдереп, кызык сөйләп утырырга яратса да, балык тотканда, авызына су каба Шәми абзагыз. Балыкның иң шәп тотыла торган урынына үзе утырыр да янына һичкемне җибәрмәс. Инде дә берәү, болынга аннан алда төшеп, теге урынны алган булса, кармак таягы белән төртә-төртә куар.

Читләрне җибәрмәсә дә, әле яшьрәк чакларында балыкка хатыны белән йөри иде Шәми. Күрше-күлән ирләрдән, энекәшләреннән көнләшеп өендә калдырмый дигәннәре, бәлки, дөреслеккә туры да килмәгәндер, тик матур иде Сәрвәр, мур кыргыры! Зәңгәр күзләре өстендә калын кара керфекләре, чигәләрен ямьләндереп җибәргән көрәнсу-саргылтымрак бөдрәләре, кып-кызыл тулы иреннәре… Килешмәгән җирен табам димә!

Сәрвәр Казаннан булып, Габәширгә артистлар белән концерт куярга килгәч калган иде, шул калуыннан китмәде, гомерлеккә Сары Сәлиләр йортында төпләнде.

Шәһәр хатынына Сәли өендә булып Сәлидә мөнәсәбәт башкача булды. Уллары Шәмигулла аны көн дә эшенә озатып куйды, көн дә каршысына барып алды. Эш дигәннән, берничә өй аркылы байлар йортына урнашкан балалар бакчасының тәрбиячесе иде ул. Аннан бакчаны яптылар, Сәрвәргә дә эш бетте.

Казан кызыннан көнләшерлеге дә бар иде Шәмигулланың. Кибеткә барамы, иренен буямый урамга чыкмас, ияреп балыкка төшсә дә, үкчәле туфлиләрен кияр, кулына крокодил тиресеннән тегелгән ридикюлен алыр.

Сәрвәре белән бергәләп әллә ничә бала үстергәч тә, көнләшүеннән туктамады Шәми. Һаман да ялгызын капка төбенә дә чыгармады, аш өстәле янында да үз янәшәсенә генә утыртты. Инде дә клубка берәр тамаша килә калса, иң матур, иң ялтыравык күлмәкләрен генә кияргә кушыр, менә минем хатынны күрдегезме дигән сыман. Култыклап, клубның иң беренчә рәтенә, укытучылар, авыл Советы эшчеләре арасына алып кереп утыртыр иде.

Сары Сәлинең кечкенәләре абыйларының көнләшүеннән бик шүрләделәр, читтә кеше булырбыз дип, мәктәп-институт бетерү белән, авылдан бөтенләйгә китеп бардылар. Төпчеге Хәбирулла Украинада – Херсон якларында төпләнде, армиядә хезмәт итеп, майор дәрәҗәсендә шуннан пенсиягә чыкты. Пенсиягә чыккач та, авылга әйләнеп кайтмады, гаиләсе белән яшәп калды. Нәнәләре үлгәннән соң кайтуын сирәкләтсә дә, Габәширне онытып бетермәде – Сабантуйлар вакытында аны бер әйләнә, җир җимертеп бии, авыл яңгыратып җырлый торган иде.

Шәфикъ та югалып калмады. Авыл хуҗалыгы институтын тәмамлагач, район үзәгендә РТС директоры булып китте. Ул күктән төшкәнне дә, балык кебек судан капканны да көтеп ята торганнардан түгел иде. Кунакка килгәндә, абыйсы чакырганга да карамады, ни болынына төшмәде, ни балык каптырырга бармады – бер-ике сәгать чәйләп-сөйләшеп утырыр да китеп барыр иде.

Шәфикъ, авылдан китсә дә, барыбер туган нигезен сагына, картайгач, яңадан шунда әйләнеп кайтырга өметләнә иде, тик барып кына чыкмады. Механиклыкка укытсам, «Үрләр» гә инженер итеп куйдырам дип, малаен авыл хуҗалыгы институтына биргән иде, анысы ярты ел дигәндә ташлап кайтты. Җыен рәис, начальник балалары укып йөри, гади кеше баласына калдырдым урынны, дигән була. Чыннан да, төркемнәрендә өстәмә урынга гына алынып, бер малай укып йөргән икән, Раиле урынына шуны гына алганнар да куйганнар, китмә дип ялынып тормаганнар булып чыкты.

Институтта укымаса да, бик яхшы механик иде ул, әмма дә ләкин колхозга китеп эшләргә теләмәде, гаилә тирәсендә генә төпләнде. Кукмарада да таулар бар иде, ул шул тауларны яратарак төште. Әнә шуңа Кукмара тауларының иң биек җирендә өй өлгертте, кояшка йөз белән карап торган тәрәзәләреннән бөтен бистә уч төбендәгедәй генә күренә иде.

* * *

Әлфия хатны укыды да, әйе, әллә нишләп китте. Маһисара апасын гына түгел, үзен, бәбкәчемләп сөйгән картәбисен, аның сөйләгәннәрен, шул хикәятләр аша бер тапкыр күрмәгән килеш тә үзенеке икәнлеге аңлашылган, кандаш һәм карендәш булып җанына узган туганнарын исенә төшерде. Әбисе белән капка төбендәге утыргычтан гына болын буйларын, якындагы Бөртамак калкулыкларын карап утырганнарын күз алдына китерде. Ул яшәгән авылда да шундый ук таулар бар, тик, аларга менсәң, кай якларга гына сузылып карасаң да, Кизләү, Габәшир юллары түгел, Нократ елгасы, аның ярлары, үзәннәре дә күренми. Ул юллар, ул таулар нигә соң торган саен барысыннан да ерагая бара?! Әллә үзенә генә кайтып, моңарчы яшәп тә карамаган авылда төпләнергә инде?! Ире дә вафат. Габәширдә яшьлегендә аралашкан никадәр егет өйләнмәгән, имеш… Кем белә, бәлки, алар да тауга карап хыялланалардыр, үзләрен атлатып йөргән, тамакларына аш биргән җиргә карап, шөкер итәләрдер?.. Бер уйласаң, берсе дә – елга-болыннары да, кешеләре дә – әллә ни ерак та түгел шикелле. Таулар гына менә… якынайган саен, ерагая, якынайган саен, биегәя…

2013