Текст книги "Таулар һаман ерак…"

Көтәрсең бит?!

Питрәч районы халкыннан, авыл исемнәре аталса да, геройларның прототипларын эзләмәвен, тормыш аналогияләреннән чыгып, повестема чып-чын тарих дип карамауларын үтенәм.

Автордан

Әллә нинди шомлы төн булды бу. Зөлфирә бер торды, бер ятты. Ятса, юньләп йокыга китә алмады, торса, башы тәмам айнып бетмичә, исәрләнгән кебек, йокы бүлмәсе белән аш-суныкы арасында арлы-бирле йөренде. Соңгы тапкыр торганында ишек өстендәге сәгатькә караган иде, әле һаман өч икән. Әйтәм җирле, өйдә бик караңгы, дип уйлады. Кайда гына соң Лотфулласы?..

Нишләргә белмәгәннәнме, йокысызлыгына сәбәп итепме, баш даруы алып эчте – җан тынгысызлыгы үтмәде. Аптырагач, бер эш булсын әле дигәндәй, тамагына валчык узарлык түгел бер вакытта, олы чәйнеккә тум-тутырык су салып, газ плитәсенә кайнарга утыртты. Утыртты да онытты.

Зөлфирә плитәгә тамган суның чыжылдавыннан гына айныды. Терәкле урындык аркасына ятып, тагын оеган икән. Ашыгып-кабаланып, газны сүндерде дә, үзе яратканча, сөтләп чәй ясады. Башка бер чакта ирененә дә тидермәгән әче лимун кәнфитен, тәм китермәсме дигән булып, ябышкан кәгазеннән тырыша-тырыша әрчегән иде, кабып та карамады – яңадан төрде дә бәллүр савытына салды.

Чишмә суында парланган кыйммәтле һинд чәенең бернинди тәмен тоймады Зөлфирә. Бер йотым гына эчеп карады да кәсәне өстәл уртасына этте. Аннан, төн уртасында нинди гадәтсезлек бу, дип сөйләнә-сөйләнә, ял бүлмәсенә чыкты. Ут яндырмады. Ире Лотфулла телевизор караган җиреннән генә йокыга киткән икән. Хатын учындагы күзлеген сак кына алды да әле һаман сөйләп торган экранны сүндерде. Туктале, ник болай сак кылана?! Кинәнеп гырларга ук керешкән Лотфулланың яңагына кул аркасын куйды. Ир беравык тын калды, әмма озак та үтмәде, тагын да ныграк – яңа көч белән гырларга тотынды.

– Тор әле, Лотфулла, тор!

Кичтән салып кайткан ирнең йокысы нык иде. Ишетмәде.

– Тор әле, сөйләшик әле.

– Иртәгә, карчык, иртән сөйләшербез, – дип, борын астыннан гына мыгырдады Лотфулла. Зөлфирәнең җилкәсеннән селкетүенә ул инде уянган, кичә эчкәненә бәйләнмәкче, ахры, дип уйлаганга гына, йоклаган булып кылана иде.

– Тор инде, Лотфулла, сөйләшик инде, – диде Зөлфирә кабат. – Әллә нигә эч пошып тора.

– Дару эчеп кара.

– Эчтем, булышмый.

– Бер ягыңда йоклый алмасаң, бисмиллаңны әйтеп, икенче ягыңа әйләнеп ят.

Зөлфирәнең хәтере калды. Кайдан чыккан мулла песие: «бисмилла» дигән була, авызыннан махмыр исе килеп тора. Әниләрен күмгәнгә кырык көн дә тулмаган берчакта. Арба ватылса – утын, үгез үлсә – ит бу Лотфуллага. Тәрәзәдән төшкән ишегалды утында иренең күзләре йомык икәнлеген күрде. Йоклап ятарлык төн идемени бу?! Йөрәген йон баскан нәрсә!

– Торып утырмасаң, хет күзеңне ачып тыңла инде, ә?! Әнине төштә күрдем.

– Уйлагач керә инде.

– Ул син генә бер нәрсә турында да уйламыйсың.

– Уйламый дип… Бар эшне үз вакытында эшлим мин. Төшеңә керсә, әби сәдака өмет итәдер, таңнан ук Галиябану түтигә сөтенме, йомыркасынмы кертерсең.

– Сәдаканы бу арада аз бирмәгән. Эш андамыни?

– Алайса, нәрсәдә? Үзең дә яхшы белгәч, нигә мине төн ката уятасың?!

– Үз урыныңа чыгып ятсаң дип.

– Ул урыннан әле үзең дә минем янга килгәнсең…

– Җан тыныч түгел… Шул төш аркасындадыр инде… Әнине күрдем, дим бит. Әти мәрхүм белән Зәйнулла абый да аның янында иде…

– Ну-у…

– Соңгы ятканымда күземне йомуым булды, тагын әни… аның белән, авылдан чыгып, зират юлына борылганбыз, имеш. Ерак булсак та, капкасы янында бер шәүлә күренә. Әтиең ул, кызым, мине көтеп тора, ары барма, кал инде, ди әни, синең яшьтәге хатын-кызга анда керү ярамас.

– Хәерлегә булсын. Соң, кире кайткансыңдыр бит?! – Лотфулланың күңеленә җылы йөгерде. Эчкәнлегенә тавыш чыгасы түгел болай булгач, торсын, тыңласын, Зөлфирәгә күңел бушатырга кирәк. – Алай ук начар төш түгел бит, карчык?! Менә әби артыннан кереп китсәң… ул чагында инде…

– Чү, сүзеңне җил алсын. Ни юрасаң, шул булыр. Начар түгел, диюең яхшы анысы. Иллә дә мәгәр Зәйнулла абый өчен борчылам. Мин сөйләп бетермәдем бит әле. Әни шулай дигәч борылдым. Борылдым да туктап калдым. Артыбыздан Зәйнулла абзый да ияргән икән. Өстендә – гимнастёрка. Теге, сугыштан кайткан чактагы. Аягында – яхшылап ялтыраткан хром итек.

– Соң?..

– Сау бул, Зөлфирә, әниеңнең үзен генә ерак юлга җибәреп булмас, мин озатып барырга ниятләдем әле, ди.

– Теге Шәле Зәйнулласымы ул?

– Ул булмый кем булсын?! Кеше көлдереп, мәет өстенә килеп кермәсә ярар дигән идем…

– Мәрхүм белән хушлашырга килгәннән кем көләр?..

Зөлфирә Лотфулла әйткәннәрне колагына да элмәде, үз сүзе сүз иде.

– Әтигә читен булыр бит, монда гына кал инде, саубуллаш та, Зәйнулла абзый, дим.

– Ну-у?..

– Үпкәләде. Сания узган капкаларның соңгысы да ябык микәнни миңа, ди. Ни дип әйтергә дә белмәдем шуннан соң. Әни артыннан ашыга-ашыга китеп барды. Торып утырдым. Яңадан ятарга курыктым.

– Әбине озатырга ул да килгән икән дип карап узган идем үзенә. Эчкә кермичә, басу ягындагы койма буенда моңаеп тора иде. Таякка калган инде. Дәшәргә кыймадым.

– Төштә – таяксыз. Барысының да яшь чаклары. Син әйтмәсәң, ул турыда уйламаганмын да.

– Да-а-а. Ул да килгән. Ярты авыл килгән дип шаккаттылар. Кендек әбисенә ярты авылың түгел, бөтен авылың белән килсәң дә ярыйсы. Шәледән алып Шәледән Зәйнулла абзый килсен дә.

– Килгән, дисең, алайса… Зиратка, дисең… Кай арада ишеткән ул бездәге хәлләрне? Кем белән килгән икән? Җанының әллә нинди серләрен алып китте әни…

– Һм…

– Зәйнулла абзый… – дип, ачылып китеп, Зөлфирә нәрсәдер сөйли генә башламакчы иде, туктап калды – артыгы ычкынмагае.

– Зәйнулла абзыйга ни булган? Гомер буе көткән инде ул аны. Көткән. Көтеп ала алмаган…

– Ярар, ят, йокла, мин үз бүлмәбезгә чыгып утырыйм.

Зөлфирә йокы бүлмәсенә чыкты да, торшерны гына яндырып, кәнәфигә барып утырды. Өйдә салкынчарак иде. Җилкәсендәге шәлен рәтләп куйгандай итенде. Эче пошканда, арып киткәндә, бүлмә почмагындагы иске кәнәфидә ял итәргә гадәтләнде. Сугыштан кайткач, өйдә бернинди җиһаз юк дип, әтисе ясаган иде аны. Инде әллә ничә еллар сарайда муртаеп яткан кәнәфине әнисе вафатыннан соң алып керде дә, төбенә яңа мамык җәеп, чәчәкле гобелен белән тышлады Зөлфирә. Өр-яңа булды да калды. Урын яңа кебек тә, уйлаткан уйлары һаман бер…

Кәнәфигә утыргач, Зөлфирә үзен медпункттан арып кайткан әнисе кебек хис итә. Ул да бит, чишенгәндә җилкәсенә ишелеп төшкән шәлен, тузгыган чәчләрен дә рәтләп тормыйча, каракүл якалы пәлтәсен ишек катындагы кадакка элә дә бу бүлмәгә уза – башта утырып хәл ала иде. Гомер ахырынача диярлек эшләде бәгырь. Мәңге пенсиягә китмәс кебек иде. Китте… Аннан соң нибары биш ел вакыт узгач…

Уйланып утырганында бүлмәсенә керсә, әнисе кызына карар да иреннәрен әкрен генә җәеп елмаер, янына ук килсә, аркасыннан кагып яратып куйган булыр. Аның ачылып киткән вакытларында Зөлфирә идәнгә, нәкъ аяк башларына елышса, хәл-әхвәлләре, күңелендәгесе белән уртаклашыр. Арып кайткан әнисе һәрчак сөйләшергә дә атлыгып тормас. Берни сөйләмәсә дә, Зөлфирә аның ни уйлаганын, шул уенда кайларда йөргәнен, дөньяның кай почмакларын әйләнгәнен, күңеле белән кемнәрне йөреп чыкканын белә иде.

Мең булмаса йөз ишеткән хикәят иде Сания – Зәйнулла тарихы. Ишеткән, әмма башкаларга ачып салмаган тарих. Икәүдән-икәү генә калган көннәрнең сүз башы… Әллә Зәйнулла белән Саниянең башкалардан яшереп тотарга теләгән серләреме? Өч, дүрт, ничә (?) кеше белгән, беләсе татлы-яшьле сер… Әллә соң Ярулла мулла гаиләсенең гыйбрәтле елъязмасыннан коелып төшкән битләр идеме ул?..

Әтисенең бабасы Ярулла турында Зөлфирә ишетеп кенә белә. Карале, үз бабасы Якупны да күрмәгән ләбаса ул! Күн авылының чибәре Җәмилә әбисенең генә рәсемнәрен карап утырганы бар. Әнисе, тузмасыннар дип, сандыкның эчке тартмачыгында гына тота торган иде. Гаилә альбомына алып куясы булыр әле. Әгәр бүген кем дә кем аннан, кара кәнәфигә кыңгыр ятып, ни хакында, кемнәр хакында уйлыйсың дип сораса, Сания – Зәйнулла тарихын Зөлфирә Якуп бабасы белән Җәмиләбикә әбисе язмышын сөйләүдән башлар иде. Әллә алгарак китепме?..

* * *

Ярулла мулла ике катлы йортның өстәге агач бүлмәләренә бик авырлык белән менә башлады. Картая, бөтенләй таякка калмагае. Аягына читек өстеннән кигән галушлары да авыр, мәчеткә кадәр чак өстерәп бара. Өстерәп бара, өстерәп кайта.

Баскычның уртасына җитәрәк, җилән итәкләрен кайтарып куйды да ял итәргә утырды:

– Бисмилләһир-рахмәнир-рахим, Алланың биргәненә шөкер.

Карчыгы Газзәбануның да тез башлары авырта, соңгы вакытларда өске катка бөтенләй күтәрелми башлады. Җегәре, кызулыгы китте, кулыннан аш төште, мич кырында бала-чагага күз-колак булып утырудан ары бернигә ярамый. Бала-чага дигәннән, алары да килүен сирәгәйтте. Ике улын да, советлар эзәрлекләвеннән куркып, үз теләкләре белән сугышка китәргә өндәгән иде Ярулла карт. Ялгышты. Китүен киттеләр, кайтмадылар…

– Аллаhум-магфир лихаййинә, вә мәййитинә, вә шаhидинә, вә гаибинә, вә сагиринә, вә кәбиринә, вә закәринә ва унсанә. Аллаhуммә мән ахәйтәhү миннә фаахйиhи ‘аляль-ислям, ва мән таваффәйтәhү миннә фа-тәвәффәhү ‘аляль-иман.

Аш бүлмәсендә Газзәбануының ире артыннан доганың мәгънәсен үзе аңлаганчарак кабатлаганы ишетелде:

– И Ходаем, без исәннәрне һәм үлгәннәрне, яшьләрне, картларны, ирләрне һәм хатыннарны гафу ит. Исәннәребезгә ислам динен тотып, иман белән үләргә язсын.

Ярулла мулланың моңа бик күңеле булды. Йөзе яктырып китте. Торды, тагын бер көч туплап, баскычтан югары катка таба атлады. Өстә, мулла үз кулы белән ясаган бишектә, төпчек улының беренче кызы Сәлимә ята. Шуңа бер күз салып кына төшәсе иде. Татлы йокысыннан да уятмыйча гына. Сәлимәгә исемен, азан әйтеп, үзе кушты, исән-имин яшәсен, гаиләгә тынычлык алып килсен, дип теләде. Алла боерып, икенче балалары да туса, анысын Сания дип йөртерләр. Өченчегә Салисә бик килешле. Үзара охшаганнар да, мәгънәләре дә туры килә.

Олы улларының киленнәре яман зәһәр телле булып чыкты. Шулардан гаҗизләнеп беткән Ярулла, барысын аптыратып, яшь килен кызлар алып кайтсын иде дә карусыз, иманлы балалар итеп үстерсен иде дип теләде.

– Ир кеше ул теләмәсме? – дип сораган Якупка:

– Җир өчен малай табу заманнары үтте. Сәвиткә кызың ни дә, улың ни, барысы да тигез, барысы да сугыша, барысына да эшлисе, – дип кенә җавап бирде.

Ярулла мулланың теләгәне кабул булды. Якуп хатыны Җәмиләбикә рәттән ике кыз китерде. Нәрсәне уйда тотсаң, шул килә икән. Әле Сәлимә тәпигә басканчы ук, егерме беренче елның көзендә Ярулла мулла якты дөнья белән саубуллашты. Улы Якуп башта бик кайгырса да, еллар узгач сөенде, муллаларга рәт бетәр алдыннан үз үлеме белән үлде, Себер сазлыкларында батып калмады, балабызга да хәер-фатихасын бирергә өлгерде, дип уйлады. Әле ярый үзе дә акылсыз булып чыкмады. Ярулла вафатыннан соң ике катлы йортны тиз генә сүтте дә ишегалдының түренә җыйнак матур йорт өлгертте. Мулла-байларга гына түгел, хәллеләргә дә көн бетеп бара иде.

Инде егерме икенең көзендә, Сәлимәгә сеңел алып кайткач, бәби бүләге керткән күрше Гашыйка карчык:

– Әтиегезнең үлеме юкка булмаган, шушы тирәдә бала туасы елны да, туганнан соң ел эчендә дә нәселнең олы кешесе дөньядан китә, – дип әйтеп ташлады.

Урам сазлыкларының төннәрен чирый башлаган чаклары иде. Октябрьнең соңгы көне. Карале, Сәлимәнең яше тулганны гына көткән икән бабасы… Ә менә Сания туганны көтеп алмаган… Сабырлыгы белән шаккатырган гына түгел, кайвакыт эчеңне дә пошырган Якупның һичкем көтмәгәндә карчыкка ачуы чыкты.

– Гомер бакый әти дин сүзе белән агулады, синеке инде бөтенләй башка сыймый, хәзерге заманда кеше көлдереп, булыр-булмас нәрсә сөйләп утырма! – дип, бер гаепсез Гашыйка түтиләрен тиргәп үк ташлады.

Күршесенең хәтере калудан битәр, йөрәген хәвеф басты, ахрысы. Бәбәйне күрсәтерләрме-юкмы дип, бер генә булса да карыйсы килеп кергән иде, арткы чоланнан чыгып, бәрәңге бакчасы аша үз ихаталарына шыпырт кына шылды. Комсомоллар башлыгы булып йөргән улы Заһирга гына әйтмәсә ярар иде Якуп дип коты алынган, имеш. Бераз тынычлангач, кичке эңгер-меңгердә иренең чыгып киткәнен күреп калган Гашыйка Җәмиләбикә ахириенә:

– Эш зурга китсә, мин әйтмәдем, син ишетмәдең, – дип керде.

Якуп соңыннан бу кыланышына үзе дә аптыраган, бәби мәҗлесендәге хәлләрне тәмам оныткан да иде. Җәмиләбикәсеннән Гашыйка сүзләрен ишеткәч көлде генә:

– Малае комсомол башлыгы, үзе әле дин, әле сихер дип йөргәнгә генә әйткән идем. Җитмәсә, ырым-шырымы, күрәзәсе белән йөрәккә шом сала да тора. Башына бер кайгы китергәнмен икән бичараның. Алай да… Үз малаеннан да курыкмаса.

– Куркырсың да: стеналарына «Комсомоллар ярсына, буржуйлар – өстәл астына!» дигән язу кадаклаган бит.

– Нәрсәсен шаккатасың аның! Авыл Советының ишек өстендә «Төбәргә, атарга!» дигән плакат тора. Астында – капкорсаклы бай белән җитәкләшкән чалмалы мулла рәсеме.

Карчык кичен яңадан тәмле ризыклар пешереп керткән. Җәмиләбикәнең, балалары туып та, сөт имезгәндә дә, теләгәнен түгел, чын-чынлап туйганчы да ашаганы юк иде, карчыкка рәхмәтләр укып, бар сыеннан авыз итте. Якупка да, Саниягә дә өлеш эләкте. Гашыйка тынычланып, күңеле булып чыгып китте.

Якуп карчыктан, аның иркәләп, кешелексез итеп үстергән явыз комсомол малаеннан көлсә дә, үзе дә гел шулар тирәсендә, колхоз төзүчеләр арасында йөрергә тырыша, чөнки бар курыкканы – әтисенең мулла икәнлеген бер дә бер исенә төшерүләре.

Комсомол активы да, партиянеке дә Якупка артык бәйләнмәде. Утызынчы елларда Ярулла мулланың кечкенә авыл мәдрәсәсендә дин сабагы алган яшьләрнең кайсы кая таралып бетте, комсомолда йөргәннәренең күбесе совет мәктәбе укучылары иде инде. Эреләнгән, миһербансызланган Заһир исә Казанга зур эшләр майтарырга дип китеп барды. Китте дә кайтмады. Гашыйка карчыкның тәрбиясе Якуп гаиләсенә төште. Җитмәсә, Якупның эшләре гел уңга таба гына китте. Калада курсларда укытып кайтаргач, җир рәтен яхшы белә дип, колхоз рәисе итеп үк куйдылар үзен.

Сания белән Сәлимәне әтиләре бер дә башкалардан аерып үстермәде, чәчүдән дә, урактан да бер көнгә дә калдырмады. Мулла бабалары олы атлар узарга дип ясаткан капка аслары бик биек иде. Кызлар кысыла-кысыла шуннан чыгып, таң тишегеннән, әле әти-әниләре торганчы, капкалар ачылганчы ук, кырга йөгерергә гадәтләнде. Әтиләре уракта беренче булуларына сөенсен, имеш.

Уңга китте дисәң дә, колхоз төзеп ятканда, ничек барысы да шома гына барсын. Һич көтмәгәндә, югарыдан иманнан һаман да ваз кичмәгән авылда дуңгыз фермасы ачарга боерык төшерделәр. Ничә тапкыр халыкны клубка дәшсә дә, эшне белеп алган кешеләр җыелышка килмәде. Кушканнар икән, килсәләр дә ачыласын, килмәсәләр дә ачасын бик яхшы белә иде Якуп. Халык каршында яхшы атлы булып калырга гына теләде. Эштән кайткан чагында туган тиешлеләреннән берәү, каршысына чыгып, мулла малае башың белән нәрсәгә алынасың, әтиең каберендә әйләнеп ятар инде, дип әйтеп ташлагач кына, бу хәлләргә үзенең дә чын-чынлап эче поша башлады. Пошса поша, нишлисең, ферманы төзергә, эшләргә кешесен табарга, тапмаса, мәҗбүр итәргә кирәк иде.

Җыелышка кеше китерә алмаудан югалып калган кебек булса да, Якуп кинәт ныклы карарга килде, икенче көнне үк үз абзарларына дуңгыз алып кайтып япты. Минем үрнәгемдә башкалар да чучка асрамаслармы, дип уйлады. Чучка асраган Якупны яшен дә сукмады, чир дә алмады. Башта артында «хәсис» дип әрләгән халык та басылды. Ферма төзелеп беткәч, карарга төшүчеләрне табу авыр булмады. Карчыгы Җәмиләбикә генә, йокларга яткан саен, йокы догасы артыннан: «И Ходаем белер-белмиме, куркуданмы, яшәү өченме эшләгән гөнаһларыбызны үзең кичер инде», – дип әйтергә гадәтләнде. Якупның моңа ачуы чыга, карчыгын үзенә төрттерә дип саный, әмма дәшми иде.

* * *

Зөлфирә әнисе яшәгән мичле бүлмәгә чыкты да пыялалы рамнар эчендәге мактау грамоталарына карады. Рамнарның ырмауларыннан сыпырып-сыпырып куйган булды. Әбисенең кул җылысын, агызган яшь татын тоярга теләгән кебек иде ул. Рамнарның берсендә – ап-ак кәгазь бите генә. Бабасы үз куллары белән: «Бу урында Калинин грамотасы торырга тиеш иде», – дип язып куйган. Кызык кеше дә булган инде Якуп. Грамота юк, урыны бар.

Янәшә рамда – саргаеп беткән газета кисәге. 1933 елның 16 маенда Калининның өченче тапкыр Казанга килүе турында хисап-хәбәр язылган анда. Алдынгы татар колхозчыларының съездына килгән икән. Дзержинский һәм Чернышевский урамнары башындагы циркта ачкан ул съездны. Якуп белән Җәмиләбикәне дә чакырганнар әлеге җыелышка. Авыл тегүчесеннән бик матур киемнәр тектереп, парлашып, тарантаска җигелгән атларда киткәннәр. Бөтен авыл кул болгап озатып калган.

Якубы урыннарны җайлап Җәмиләбикәне дәшәргә торганда, артбакча капкасыннан гына лапас аша ишегалдына әлеге дә баягы Гашыйка карчык килеп кергән. «Бүген яман начар төш күрдем, зинһарлап әйтәм, беркая да чыгып китмәгез, йортыгыз өстендә козгын кычкыра иде», – дигән.

Җәмиләбикәнең ишектән чыгып килүе икән, чүт йөрәк өянәгеннән егылмаган. Колхоз рәисе Гашыйка сүзенә дә, хатыны хәленә дә карый алмый. Берсенә усал итеп җикерсә, икенчесен күтәреп алган да тарантаска утырткан. Аннан йорттан җылы чәй алып чыгып эчерткән дә, хатынының рәтләнә төшкәнен күргәч, атларны Казан юлына юырткан.

Гашыйка карчык чыгып китмәгән. Тиз генә өйгә кергән. Бераз каранып торгач, түрдәге балалар бүлмәсенә йөгергән. Нинди хәсрәт китерәсен ап-ачык күрсәткән төшен Якуп белән Җәмиләбикәгә сөйләп бетермәгән икән. Ул килеп кергәндә, кызларның Сәлимә исемлесе ут кебек яна, су да сорарлык хәле калмыйча, иреннәрен көчкә кыймылдатып ята, ди. Карчыкның кулга алуы булган, тирән итеп бер генә сулаган да җан биргән. Гашыйка Санияне уяткан, Казанга кеше җибәрегез дип әйтергә авыл Советына йөгерткән. Сабан эшләренең иң кызган бер чагында, анда кизүче Нигый карттан башка кем булсын?!

– Атлар – сабанда, кешеләр кырда инде, – дигән ул. – Хуҗаны озатып калдылар да туры эшкә киттеләр. Фельдшер кызны чакыртсак кына. Ичмасам, үлгәнлеген раслап, язу язар. Әле бит безгә ата-анасы каршында җавап та тотасы.

Саниягә ияреп килгән фельдшер да нишләсен. Ак җәймә кебек агарып калган кызга нашатырь иснәтеп караган да, тын да алмавын тагын бер кат раслагандай:

– Үлгән инде, – дип куйган. – Менә нәрсәдән үлгән – әйталмыйм.

Халык кырдан кайтканчы, кич җиткән. Әле съезд ике-өч көн барасы, ди. Якуп белән Җәмиләбикәне көтсәң, мәет бозылып бетмәгәе дип уйлап, икенче таңда, юып, башкасын да җиренә җиткереп, Сәлимәне кабергә иңдергәннәр.

Зөлфирә, әбисе рәсеменең кыршавын тагын бер кат сыпырып:

– И Ходаем, һәрберегез Аллаһның сөеклеләре булып бу дөньяны кичкән булсагызчы, – диюдән башка сүз тапмады.

* * *

Сәлимәнең үлеме белән инде Якупның үз күңеленнән генә түгел, гаиләсеннән дә тынычлык-тынгылык китте. Кеше исемендә әллә, чыннан да, бер-бер мәгънә булган инде, дип уйлый торган иде хәзер үзе дә. Тик шунысын аңлый алмады: нинди чир, нинди сәбәп белән уйламаганда-көтмәгәндә ташлап китте соң Сәлимә аларны? Михаил Иванович Калинин кулыннан грамота алганда йөз балкытып кул кыскан, рәхмәт укыган Җәмиләбикәне кабергә кертер өчен микәнни бу хәлләр? Көн дими, төн дими, башын бәрә-бәрә елауда. Әлеге грамотаны тураклап мич авызына ыргыткач, туктаусыз такмаклаган иде хатыны:

– «Калинин бабай» да «Калинин бабай» дип аңгырайттың. Казанга ул килгән саен, гаиләбезгә бәхетсезлек керә. Унтугызынчы елны, халыкны фронтка яздырып йөреп, әткәйнең ике улын үзе белән алып китте. Икесе дә шулчакта ук мәгънәсез сугыш кырында ятып калды. Бер безнеке генә кырылганмыни?! Кеше рәнҗешен күтәреп йөри торган карт ул, бер дә Хозыр Ильяс түгел!

– Ярар инде, Җәмиләбикә!

– Нәрсәсе ярар?! Үзеңнең кызыңны югалткан чакта да авызыңны ачарга куркып утырмасаң! Үлем козгыны ул Калинин дигәнегез!

– Ак Колчакны кемдер җиңәргә тиеш иде бит…

– Аларга кирәк, алар җиңсеннәр дә! Сәлимә кемне җиңеп, кем өчен җан биргән, алайса?!

Якуп дәшмәде. Әйтер сүзе бар иде югыйсә. Мондый чакта сүзләр артык икән. Калининны юри генә яклап маташканын белмимени аның хатыны, белә…

Уты инде сүрелгән, җылысы кузыныкы гына иде учакның. Җәмиләбикә көч түгеп еллар дәвамында кырда эшләп алган грамота кузыларга җан өргән кебек булгач, секунд эчендә куырылды да калды. Кемгә бирелгән ул, нигә бирелгән – инде һичкемгә кызыксыз, юка көл элпәләре үзләре дә беркемгә кирәк түгел иде. Якуп юшкәне этеп куйды да мич капкачын япты, Җәмиләбикәсен җилкәсеннән кочаклап, караватына таба атлады:

– Ят әле, карчык. Ят әле, тынычлан.

– Тынычланырсың монда! Күз нурларыңны түгеп үстергән балаңны югалт та!

Әле кичә генә зур бәйрәм табынында Лаешның райком секретаре: «Минем иң алдынгы кызны, Җәмиләбикә Мөхетдиновна, Сез генә җиңә алырлык икән Татарстанда, бәхетләр телим үзегезгә!» – дип, аңа хөрмәт күрсәтеп, яхшы сүзләр әйткән булды – шушымы бәхет?! Бәйрәмләп йөреп, балаңның мәетен дә күрми калу бәхетме? Ире кочагында басылыбрак киткән хатын, караватка утыргач, чәчләрен йолкып еларга ук кереште. Һичничек тынычландыра алмагач, Якуп, чигүле капчыктагы махрасын алып, ишегалдына чыкты. Ичмаса, баскыч төбендә тәмәке төреп, уйланып утырыр. Их, Гашыйка карчыкны тыңлаган булсачы! Әллә бер-бер җаен табып, Сәлимәсен саклап та калыр иде. Шулай дип уйлавы булды, капкадан Гашыйка үзе күренде:

– Бик бетеренмәгез инде, күршекәйләрем, Алланың язганы булмый калмас.

– Ничек бетеренмисең, Гашыйка түти?

– Җиңелдер дип әйтмим. Алай да… Әле менә тагын бер төш күрдем, – дип сөйли генә башлаган иде, Якупның инәлүле карашыннан туктады. Кулларын әле анда, әле монда куйды, алъяпкыч итәкләрен бөтәрләгән булды, аннан кесәсенә тыкты. Әйтергә дип кергәч әйтә инде Гашыйка. Менә ни әйтер… анысын үзе белә дә Алла белә, төш белә…

– Якупҗан, матур төш бит, сөйләп бирим инде. Хатының Җәмиләбикә кетәклектән йомыркалар тотып чыгып бара иде. Болары орлыксыз, чуар тавык астында калганының чебие бар, җәй җиткәч, чирәмлектә йөгереп йөргән чебиләргә карап утыруы күңелле була ул Якуп белән миңа, ди. Э-э.

– Шуннан?

– Берсен алса, Ходай икенчесен бирер, диюем. Тиз арада ир балагыз буласы дип юрадым. Э-э.

– Нәрсә?!

– Ир балагыз, диюем. Син шунда абзарыгыздан чалгы-балта ише нәрсәләр тотып килеп чыктың. Ул йөзеңдәге шатлыкны күрсәң!

Карчыкның сүзләреннән Якупның ирен читләрендә эленеп торган тәмәкесе үк төшеп китте. Иелеп кулына алды, аннан, көтелмәгән сөенеч килгән кебек, йөз яктыртып елмайды. Атасы Ярулла өч кыз исеме әйтеп калдыргач, малай алып кайтмаячак икән Җәмиләбикә дип йөри иде, ялгышкан булмагае. Гашыйкага төш керсә, рас керә инде ул.

Якуп карчыкны йортка да дәшеп тормады, Җәмиләбикә янына кереп китте. Керә-керешкә:

– Тынычлан инде, карчык, улыбыз туачак безнең. Улыбыз! – дип кычкырды.

Өстәл артында еламсырап утырган Җәмиләбикә яшьләрен сөртте. Ул һич кенә дә Якуп кебек бу сүзгә шаккатмады. Әле иртәрәк дип кенә иренә әйтмәгән булса да, авырлы икәнлеген белә иде. Ул кайдан сизенгән диген?! Тәрәзә якка борылды. Капкадан Гашыйка карчыкның чыгып киткәнен күрде. Хикмәт менә кемдә икән!

– Ие шул, урак тирәсендә дөньяга килер дип торам, Аллаһ боерса.

– Алайса, еламыйбыз, нарасыебызны сакларга тырышабыз инде, Җәмиләбикәм, мине алмаштырасы улыбыз бит ул!

– Улыбыз дип…

– Анысында шигем юк!

* * *

Зөлфирә тагын бер кат фотодагы Җәмиләбикәгә күз ташлады. Әбисе бабасы сүзләреннән аптырап кала. Беркемгә дә әйтмәгән, эш эшләгәч, авырлы икәнлегем дә беленми, дип йөргән бер вакытта, малай табасың, дип торган бит Якупкае! Урак өстендә туачагы гына эчен пошырган пошыруын. Рәис хатыны дип, караватта бот күтәреп ята алмыйсың, көн дә эшкә чыгасы. Уракта елын елына кем дә булса бала таба…

Көзге кыр эшләре башланганда, Җәмиләбикәнең гәүдәсе инде тула, йөзләре сулыгып кала, йөрешләре әкренәя. Көнен төп-төгәл генә каян беләсең, дип, таң тудымы, урагын алып, кырга китә үзе. Әле дә ярый Якуп ул эшләгән басу читендә шалаш кордыртып куя. Таң атар-атмаста идарәгә киткәндә, янына кереп:

– Карчык, ашыгып барма, ашыгып эшләмә. Авырый-нитә башласаң, фельдшерга да, миңа да хәбәр сал, үзең шалашка кереп ят, мин анда урын әзерләтеп куйдым, – дип әйтә.

Син дигәнчә генә буламыни? Җәмиләбикәне, ура-ура, шалаштан еракка киткән бер вакытта тулгак тота башлый. Инде шунда таба атлыйм дигәндә генә, баласы дөньяга килмәсенме?! Урак очы белән кендек бавын үзенә өзәргә кала. Инде кулыма алам дип, җай гына торырга маташканда, әллә кайдан өермә килеп чыга да баланы, күтәреп алып китеп, шалаш кырыена ыргыта. Җәмиләбикә ничек үзе җирдә кала, аңларга да өлгерми. Өермәне юкка гына пәри туе димәгәннәр, күрәсең: ничек килеп чыкса, шулай ук күздән дә югала… Баланы якындагы чишмә суында юып, шалаштагы чүпрәкләр өстенә алып кереп салалар. Хатынның үз хәле дә хәл була, көчкә исән кала. Ул елны яңадан уракка да төшә алмый.

Рамнарның уң яктагысында иң үзәктәге фотода әнисе Сәлимәне күтәргән Җәмиләбикә әбисе янәшәсендә басып тора. Яшелчәчелек бригадасының уңышларын теркәп калдырыйк дип, Якуп ул көнне Казаннан фотограф чакырткан була. Алар капкасы турына бер арба яшелчә, җиләк-җимеш килгән. Ул вакытта хезмәт көненә алмасын, суганын, кәбестәсен дә биргәннәр.

Менә бу рәсемдә әнисе Саниянең, үз мәктәпләрен тәмамлап, Шәлегә укырга киткән көне төшерелгән… Күндә башлангыч мәктәп кенә булгач, аны бабасы Шәле мәктәбенә җибәргән. Бот буе кыз: «Бармыйм, колхоз эшенә чыгам», – дип маташканны күргәч, ул түзмәгән. Өзгәләнеп: «Чиләк хәтле буең белән. Син нәрсә, гомереңне ат урынына йөк ташып үткәрмәкчеме?! Шуның өчен таптымыни сине әниең?! Колхоз рәисе була торып, бердәнбер кызымны мәктәптә укыта алмыйммы? Тиздән бар кешегә урта мәктәп тәмамлау мәҗбүри куелыр кебек. Болай үз вакытыңда мәктәбен дә бетерерсең, укырына да китәрсең. Врач булам дип хыялланганыңны оныттыңмыни?!» – дигән.

Шәледә ике-өч ел элек кенә җидееллык мәктәп ачылган була. Бабасы Якуп, аларның башлангыч мәктәбе дә – революция баласы, синең белән кордаш диерлек, дип сөйләнергә ярата икән. Район җиренә барасы итмәгән, Сания исемле үсмер кыз шунда киткән. Утыз дүртенче елның көзеннән утыз җиденең язына кадәр гомере Күн белән Шәле арасын таптап узган аның. Зәйнулла атлы егет белән кулга-кул җитәкләшеп узган…

* * *

Әле беренче елны – авылына тәүге кайтуында ук – юлы Зәйнулланыкы белән туры килгән иде Саниянең. Күндә туганнары бар икән дә, сыйныфташы белән кайтып, шуларны күрәсе, әти-әнисеннән сәлам җиткерәсе, имеш. Сания соңыннан аңлады. Туганнарны күрү бер сәбәп кенә булган егеткә…

Зәйнулланың кардәшләре икенче урамда яши иде. Күңеленә әдәплелеге белән хуш килгән, зәңгәр күзле, аксыл чәчле озын буйлы классташ егетен иң башта, үзләренә алып кереп, чәй эчерергә булды Сания.

– Зәйнулла, әйдә, безне дә күреп кит, бу вакытта әни өйдә була торган иде, чәйләрбез дә, мин сине туган апайларыгызга үзем үк озатып куярмын, – диде кыз, капка төпләренә җитәрәк.

Керәсенә ышанып ук дәшмәгән дә иде Сания, егет шунда ук риза икәнлеген әйтте. Келәне күтәргәч, кече капканы ачып, кызны эчкә кертеп җибәрде дә аның артыннан чолан ишегенә таба атлады, бара-бара үзе ишегалдын күзәтте.

Эчендә карлыган куаклары утыртылган кечкенә бакчалы иркен ишегалды иде бу. Түгәрәкләп ясалган түтәлләрдә – көзгә кереп саргаешкан үлән-гөлләр. Берән-сәрән чәчәкләре калганнары да бар. Капкадан – йорт ишегенә, аннан инде сарай-мунча ише җирләргә агач тротуар илтә. Як-яклары кызыл кирпечләр белән бизәкләнгән юлларны көн дә агартып юганнары күренә. Җете сары такталарны пычратып басуы да бераз кыенрак…

Санияләрнең болдыры аеруча матур икән. Сары, яшел, кызыл буяуларга буялган. Бу урамда коймалары буялган албакчалар бүтән булмады кебек югыйсә, ә боларның болдырларына кадәр балкып тора.

– Матур да инде сездә, Сания!

– Хуҗаның кем икәнен беләсең килсә, башта үз каралтысын кара, ди бит әти.

– Якуп абый, алайса, яхшы хуҗа!

– Ул башкача була алмый.

Саниянең әнисе, чыннан да, өйдә икән. Коймак пешереп, кызы кайтканын самавыр артында көтеп утырган чагы иде – Зәйнулла кунак сыена эләкте. Балалары чыгып киткәндә, әни кеше:

– Тәртипле йөрегез, кеше теленә керерлек булмагыз, – дип калса да керделәр, авылда кем турында да сүз сөйләнми тормый – аның өчен гаеп эш эшләүнең дә кирәге юк.

Шул күрүеннән Зәйнулла бу өйне үз итте, атнасына ике булмаса бер сугылып, Сания, әти-әнисе белән түгәрәкләнеп чәй эчәргә гадәтләнде. Соңрак егетнең әти-әниләре дә Күнгә ешлады, килгәндә-киткәндә, алар да Якуп йортының кадерле кунагы булды.

Телгә керү дигәннән, иң башта мәктәптә Зәйнулла Сания белән йөри икән, дигән сүз китте. Аннан күннекеләр, Санияне Шәле егете озата икән, дип сөйли башлады. Ул да булмады, әлеге хәбәрләр бөтен Шәлегә таралган. Анда инде ишеткән белән генә канәгатьләнмәделәр, үзләреннән дә өстәделәр. Кайберәүләргә Саниянең Зәйнуллаларга кереп-чыгып йөргәне охшамаган, икенчеләр Зәйнулланы аларга барып йөргәне өчен гаепләде. Бу сүзләргә, кыек авыздан ишетелгән имеш-мимешләргә ни Якупның, ни Зәйнулла әти-әниләренең исе китмәде. Якуп Җәмиләбикәсенең кайвакыт:

– Туктамасалар туктамадылар инде балаларны чәйнәүдән, тәмам Таһир – Зөһрә ясап бетерделәр, – кебек сүзләр әйтеп куюына да кул гына селти иде:

– Тапкансың борчылыр нәрсә! Сөйләрләр-сөйләрләр дә арыгач туктарлар, аңарчы гайбәт өчен башка кешеләр табылыр.

Бу чакта, вәгъдә балдаклары алышынмаса да, ярәшү мәҗлесләре уздырылмаса да, ике гаилә дә балаларының бер-берсен яратканына ышанган, үзара тиң күрешкән һәм, дуслашып, кода-кодагыйлы уйный башлаган иде инде.

Парлашып йөрүләргә дә бер чик куелды. Мәктәпне тәмамлауга, кыз белән егет икесе дә Казанга, әмма төрле уку йортларына китеп барды. Зәйнулланың исәбе – хисапчы, Саниянеке фельдшер-акушер булу иде.

Казан фельдшер-акушер мәктәбенең, Медфармаполитехникумыннан 1936 елда гына аерылып чыгып, эшен җайга салып кына яткан чагы булган икән. Кыз башта, фармацевтлар әзерләүче уку йортына керимме әллә, дип уйлаган иде. Зур Кызыл урамындагы элекке Шумкова гимназиясенә килеп җиткәч, ишек өстендәге язуга карап икеләнеп калды. Аннан, бер-бер карарга килгәндәй, кызу-кызу атлап, шәһәр үзәгенә юл тотты. Әтисе М. Җәлил Бауман урамнары кисешкән җирдә үкме, шул тирәдәрәкме фельдшер-акушер мәктәбе дә бар дигән иде. Әлеге бинаны табып, ишегеннән тәү кат кергәндә, кызның йөрәге чыгам-чыгам дип типте.

Сания бу уку йортын сайлап ялгышмаган. Андагы тәртипләр, уку-укыту күңеленә бик ятты. Җитмәсә, үзәктә укыгач, эш буенча барганда, әтисе дә еш күргәли, күргәч инде, күчтәнәчен-бүләген калдыра, концертына, спектакленә алып бара.

Театр дигәннән, Сания үз гомерендә беренче тапкыр спектакльне Шәле авылында карады. Утыз өчнең ноябрендә, кыр эшләрен тәмамлап, укулар башлангач килде артистлар. Ударник колхозчыларның әлеге дә баягы Сәлимә үлеменә сәбәпче Беренче Бөтенсоюз съезды карары белән атаклы драматург Кәрим Тинчурин Казанда академик театрның күчмә филиалын оештырган икән. Шулар Шәлегә «Булат бабай семьясы» исемле спектакль белән килгән. Гөлсем Болгарская, Әзәл Яһудин, Гөлсем Камская кебек артистларны күрер өчен, әтисе белән ай саен театрга барырга да риза иде Сания!