Текст книги "Таулар һаман ерак…"

Яшьти кызлары белән көзге ындыр эшләренә бай ындырына чакыртылган Хөршидәнең язмышы бөтенләй уйламаган юлдан тәгәрәде дә китте. Иптәшләренең – келәттә мәш килгән, ә Хөршидәнең лапаста җир себереп йөргән чагы иде. Лапасның бакча ягындагы ишеге ачылып китте дә, аннан бай абзыйсы кайтып керде.

Хөршидәнең байны икенче мәртәбә генә күрүе иде әле. Язын сабанга төшкәндә ашлык тутырырга дип килгән кызның уңганлыгына таң калып карап торган иде ул. Хөршидә ул чагында моны сизде, әмма колак очларына кадәр янып чыкса да сынатмаска салышты. Инде менә… әллә лапас эшен аңа юри калдырганнар иде?.. Бай, ишек янында тукталып карап торганнан соң, аны-моны эшләр дип уйламаган кызның себерке сабыннан килеп тотты. Тотты да, майлы күзләрен елтыратып, колак тирәсенә иелә төшеп:

– Мин сиңа бүген үк яучылар җибәртәм, – дип пышылдады.

Хөршидә ни әйтергә дә белмәде. Себеркесен ныклык белән тартып алды да, тагын да җилләбрәк, җир идәнне себерергә кереште.

Миңлекәй бай Хөршидәгә матурлыгына ут йотып кына өйләнергә уйламаган иде, билгеле. Аның түрендә утырган олы хатынына да әле күз кызмаслык түгел, тик мулла кызының ни кулыннан эш килми, ни теленә чыдарлыгың юк. Кайчан кайтып керсә, чәй өстәле артында, гайбәт-мазар сөйләшеп, гел ахириләре белән вакыт уздыруда. Хөршидәгә өйләнсә, асрауларның берсен булса да җибәрер. Ахыр чиктә кызның яшьлеге, матурлыгы ир дәртен кузгатмаслыкмыни?!

Хөршидә җавап-мазар бирмәгәч, себеркесен тартып алып, эшен дәвам иткәч, Миңлекәй бераз югалыбрак та калды. Кыз исә, бай күз ялтыратуларына илтифат итмәвен күрер дә бу сөйләшүне үзе дә онытырга тырышыр, атасына сүз катып тормас дип уйлаган иде, алай булып чыкмады. Көзге эшләр бетүгә, Миңлекәй Гыйззәтулла картка Асылбикә карчыкны яучы итеп җибәрде.

Мәһәргә бүләкләр ярыйсы гына вәгъдә ителде: Гыйззәтуллага яхшы кәләпүш-чапан да, хатыны Саниябануга мамык шәл, ефәк күлмәк тә, Хөршидәгә көмеш алка-беләзекләр дә бар иде бүләкләр исемлегендә. Гыйззәтулланы иң дә сөендергәне яучы карчыгыннан алда йортына атлап кергән башмак тана булды. Бай, монысы исәпкә керми дип, алдан ук җибәргән булса да, асылда, вәгъдәнең ныклыгын, үтәләчәген белдереп тора иде ул башмак. Шунысы яхшы: кызың калса да, кайтса да, кире кайтарасы мал түгел!

Шулай итеп, әти-әни, Хөршидәнең ай-вайларына да карамыйча, Лотфулланы яратам дип такмазалавын да тыңламыйча, Миңлекәй байга бирергә дигән карарга килде дә сүзләрен кире алмады. Үзе кияүгә ябышып чыккан Саниябану хәленә керер дип уйлаган иде Хөршидә – ялгышты, инде затлы күлмәкләргә дә ия булгач, анысы чәриләп үк Миңлекәйне сөйли, Миңлекәйне мактый башлады.

Ай буе Гыйззәтуллалар өендә байларча тормыш, байларча яшәү, байларга катышу, байлар рәтенә басу турында гына сөйләштеләр. Инде Миңлекәй дигән исем ятланып, гомер бакый алар белән керешкән бер кеше кебек тоела башлагач, Хөршидә дә тешен кысып ризалашты. Без күрәсен кем күрер дип, никахны да үз ягында укытырга ризалашкан байның җибәргән шөлдерле тарантасына – әти-әниләре янәшәсенә чыгып утырды.

Гомеренә тарантаска түгел, яңа арбага да тиенмәгән Гыйззәтулла, үз уенча, чыннан да, кеше арасына керде – Кизләүнең иң зур баеның кодасы булып китте, тик бу тойгы озак бармады, туйлар үтеп, кыз балага узганчы ук, аның кода икәнлеге онытылды.

Бай комсыз булса да, каладагы марҗаларга, кәртә уенына, борын йә тел асты тәмәкесе ише нәрсәләргә акчаны бер дә кызганмый иде. Ул бигрәк тә Мәкәрҗә ярминкәсен көтеп ала, шунда товарын да сатып, ярты акчасын да бетереп кайта иде.

Хәер, кәрт уйныйм дисәң, Мәкәрҗә, Казан да кирәкми – Малмыж шәһәре турыдан егерме чакрым чамасы гына. Миңлекәй Китәк базарына чыгып китсә, шунда сугылмый калмады. Бу тирәдә байларның артык акчасы юк, Мәчкәрәсенең, Эсмәиленең дә җыен юньлерәк бае шунда китеп оялаган. Малмыжда Габәширләр дә юк түгел. Миңлекәй бигрәк тә шулар белән кәрт сугарга гадәтләнде.

Габәшир – итекчеләр ягы. Ул як халкында акча күп. Анда кибет кенә дә ике-өч, анда мәхәллә дә берничә. Габәширнең байлары да килде-китте бай ише генә түгел – урыс алпавытларыннан көнләшеп, марилар белән ярышып, мал туплаган алар. Андыйларны кара бай диләр бу якта. Бу сүздә укымышсызлыкның бер катышы да юк, чын бай дигәнне аңлата ул. Урысчасын да яхшы беләләр, чирмешчәсен дә сукалый габәширлеләр. Сабантуйда да беренчелекне чит авылларга бирмиләр, авылга кылыч белән килгәнне түмәр белән куып җибәрәләр. Гаярь, батыр булганга, берүзләре урыс авыллары арасында яшәп кала алганнар да.

Малмыжга Габәширдән килеп кәрт уйнаучыларның берсе нәкъ менә Сары Сәли иде. Шәп уйный егет. Аны Салавыч шомалары да, Бөрбаш шүлирләре дә утырта алмый: барысын күрә, тегеннән дә, моннан да этлекне көтеп кенә тора, иллә-мәгәр үзе чиста уйный.

Сәлинең хәтер ягы бер дигән – байда берничә ел читават булып торган ул. Әлеге дә баягы Сәли Миңлекәйнең соңгы баруында тәмам чишендерде. Инде өстендәге җиләннәре дә салынып, кәләпүшсез дә калгач, урыслар тәмам гололобый булдың, голозадый булганчы чыгып шыл моннан дисәләр дә китмәде – гарьләнде. Өен, кибетен үк вәгъдә итә алмый иде, әйдә, минем яшь хатынны уртага салабыз, дип ычкындырды.

Миңлекәй кызлар белән йөреп яманаты да чыкмаган, марҗалар артыннан да чапмаган Сәлине ризалашыр дип һич кенә дә уйламаган иде – хатынсызлыгына ияләшеп килгән иргә бу кызык тоелды, байның әлеге сүзенә тәмам ябышты. Егет сүзе бер була дип төрткәли-үртәли торгач, әле яңарак кына сүзен шаяруга борып маташкан Миңлекәй килеште, эченнән ялгышлык җибәргәнен аңласа да, тышыннан сер бирмәде:

– Ә нигә уйнамаска?! Минем бөтен байлыгыма тора Хөршидәм! Үзе чибәр, үзе уңган, кулында ут уйната! Ә син менә шуның каршысына миннән откан бар акчаны кире куй! – дип, инде Сәли алдында яткан түбәтәен алды да уен өстәленә китереп бәрде.

Уеннан уймак чыкты. Хөршидә кадәр Хөршидәне Ходай Тәгалә кызганыр, кәртә уенында оттырмас, дип уйлаган иде Миңлекәй, алай булып чыкмады, шайтан уеннарына аның тыгыласы килмәвенә бер дә аптырыйсы юк.

Сәлинең баладан хатыны үлгән чак иде. Кызлар белән йөрмәве шуны онытмаудан да, бала-чага мәшәкатеннән арынмаудан да иде. Әбисе, атаң юкәче булмаса да, бала чагында берәр әшәкелек өстендә тотылгач, юкә баш синдә, улым, дип орыша иде үзен. Хак булып чыкты: өендә күзенә карап торган өч бала хакын да уйламыйча, хатыны үлгәч тә, кәрт сугуын дәвам итте, башка яман гадәтләрен дә ташламады.

Сәлинең ялгыз яшәвенең төрле сәбәпләре бар иде. Бердән, өйләнә нитә калса, авылдашлары күзен дә ачырмаслар, хатыны үлгәнне дә көтмәгән, алдан ук бичәне әзерләп куйган бу диячәкләр. Алай да булмасын ди. Ир кеше гомер бакый ялгыз тора алмый лабаса! Чынында күп бала өстенә беркем дә килмәс дип уйлый иде ул.

Уеннан уймак чыкты дигәннән, Сәли Хөршидәне отам дип үзе дә уйламаган иде, бер шаярырлар да бетәр кебек башланган бәхәснең ахыры һичкем дә көтмәгәнчәрәк тәмамланды. Хөршидәнең язмышы өстәл өстенә өелгән акчалар, билбаулар, түбәтәйләр өстенә ыргытылды. Ыргытылды да шул өем белән бергә Сары Сәлинең кулына килеп эләкте.

Оту-оттыру бер нәрсә, аны хатынга җиткерәсе бар бит әле. Сары Сәли белән бергәләп эчкән мари көмешкәсе дә Хөршидә янында телен чиштерә алмады аның. Бай бик озак әйтә алмыйча йөргәч, бу хәлләр онытыла да башлады кебек. Миңлекәй үзе дә бераз уңайга үзгәрде, Хөршидәсенә чырайның ачыгын күрсәтте, киемнең затлырагын кидерә башлады, кул арасына керер дип, яшьрәк асрау да алып, җиңгәсенә булышчы итеп, аш-су бүлмәсенә куйдырды.

Миңлекәйнең кинәттән үзгәреп китүен, олы хатынына да ягымлырак, балаларына да йомшаграк булуын һәркем үзенчә аңлады, үзенчә гөманлады. Бай яхшырды, карта уйнаудан да туктады дип, бурычны сызып атмыйлар икән. Инде тынычланып калгач кына, көннәрнең берендә Кизләүгә Сәлидән атлар килеп төшмәсенме?!

Капка алкаларына үз сбруйлары белән бизәлгән ат килеп бәйләнгәч, түр тәрәзә буенда басып торган Миңлекәйнең хәле киткәндәй, йөрәге туктап калгандай булды. Капканы алка белән кагучыга да, ишегалдына узып, тәрәзәгә камчы сабы белән төртүчегә дә игътибар бирмәде ул – терәлде дә катты. Йортка кешеләрне хатыны Хөршидә дәште, аннан ире Миңлекәйне дә, ишетми калды, ахрысы, дип, асрау кыз көйли башлаган аш өстәле янына чакырды.

Ат Сәлинеке булса да, җигүчесе ул түгел иде. Ул әле соңрак, сүзләр сөйләнеп, бәхәсләр чишелеп беткәч, Хөршидәнең яңа хуҗасы шикелле генә түгел, бу йортның да башлыгы сыман, аякларын зур атлап, өйгә килеп керде.

Үзенең кәрткә башка берәүгә отылганын ишеткәч, хатын иренә чәриләп ябышкан, чәчен йолкып еларга тотынган иде, елтыр күзле, тамак төбенә җыерылган муенлы карт бай янында, яше барса да, егетләр күк төз гәүдәле калган Сәлигулланы күргәч, көтмәгәненчә тынычланды. Хатынының сабырсызлыгыннан, үзенә каршы сүз әйтергә батырчылык итүеннән кинәт ачуы кузгалган Миңлекәй исә бу вакытка өч мәртәбә талак дип кычкырып җибәргән иде. Шуның белән эш бетте. Китсә китә, китмәсә, ул инде барыбер бай абзасыныкы да түгел. Хатын үзе дә, Миңлекәй дә шулай уйлады.

Яңадан Хөршидә белән торыйм дисәң дә, никах яңартасы, ә моның өчен талакланган хатыны белән башка берәүнең торып алуы кирәк.

Сүзләр артык иде. Нәүмизләнеп калган Хөршидә, мин дә бит адәм баласы дигәндәй, Гыйззәтулла йортына кайтып китүдән башка юл юклыгын уйлап, ишек каты элгечендәге казакиенә, шәльяулыгына үрелде. Ашыкмыйча гына киенде, төенчекләрен төйни башлады. Савыт-саба алгалап, шкафтан муенса-бауларын җыйгалап йөргән Хөршидәне Миңлекәй, батырлыгы җитеп, терсәгеннән эләктерде:

– Синең ни уйлаганың билгесез миңа, кызый, алай да атаң йортына дип каударланма! Гыйззәтулла картка элек кирәгең булмаганны бүген булыр дисеңме?.. Башта яхшылап уйлап бетер. Мин синең каршыңда да, балабыз каршында да гаепле, әмма эш узган, берни хәл итәрлегем юк… Киңәшемне булса да бирим: кайтма анда! Ни хәлдә дә! Сиңа миндә атаң йортыннан яманрак булгандыр дип уйламыйм, тамагың тук, өстең бөтен генә түгел, киемнәрең затлы, аралашканың кеше исәбеннән иде. Рәнҗеп китмә! Яратып алдым, нәфрәт белән караганыңны күрсәм дә яратып тордым!

Бу сүзләр урынлы булдымы-юкмы, Миңлекәй үзе дә белмәде. Кәрт уенында отышка ыргыткансың икән, монда ярату турында сөйләү бер ахмаклык кебек күренергә тиеш иде. Ул алдамады, ялкау карт хатын өстенә алып кайткан уңган яшь Хөршидәне, чыннан да, яратты. Шунысы бар: мулла кызыннан да өстен куя алмады – ул бабасы ягыннан терәге нык, таянырлыгы бар иде.

Хөршидә боларны белде, барысын да күреп, аңлап яшәде. Чыннан да, Гыйззәтулла йортында кирәксезгә туган бер кыз кебек көн итсә, эшле Миңлекәй йортында аның кадере дә, бәһасе дә югарырак. Байның карт хатыннан туган балалары да аны чит итмәде, үзенеке дә кыерсытылмады.

Хөршидә, юлымнан кит дигән сыман, терсәген тартып алып, ачулы итеп Миңлекәйнең касыгына төртсә дә, уйламый түгел иде, уйлады, ахырда башына элгән шәльяулыгын сыпырып төшереп кулына алды да мич буена терәп куелган аркалы урындыкка килеп утырды.

Хөршидә үзе кырыкмаса-кырык акшарлаган мичләрне, ялтыратып юган тәрәзә пыялаларын, көлләп-комлап чистарткан самавырларны, кытай ташаяклары белән тулы шкафларны күз алдыннан кичерде. Болар барысы да үз, инде аныкы да булып киткән иде, әмма алда ни көтәчәген беркем дә белми. Бер сынык икмәккә аптырап утыруың да, балда-майда йөзүең дә бар. Бер имансыздан икенче имансызга китеп барыргамы, әллә каты күңелле, комсызлыгы, байлыкка кызыгуы аркасында кызларын теләгән кешеләренә дә бирмичә, шуның өчен җан газабы да кичермичә яшәп яткан атасы йортына кайтып егылыргамы? Моның кайсы да аның өчен яхшы буласы түгел шикелле.

Шулчак моңа кадәр Хөршидәгә сүз катмаган, болай да артыгын сөйләшмәгән Сәли телгә килде:

– Кем… Ни, Хөршидә… Чынлап та, уйлап бетер. Мин сүземдә торып килдем, әмма, кызгансам, кире дә китәрмен. Бай абзаң өеннән куып чыгаргач, синең кемгә кирәгең калыр?! Өемдә әнисез калган өч бала сине көтеп утыра. Өчесе инде күзле-башлы. Балаларга якты чырай күрсәтсәң, үзең дә ким-хур булмассың, яннарыңа синең малай да сыяр.

Шушы сүз Хөршидәне айнытты, уйларын бер рәткә салды. Ул Сары Сәли исемле яңа хуҗасына – ишек катында басып торган, кияүләп йөрүчеләрчә яхшыдан киенгән адәмгә ияреп китәргә, язмышына буйсынырга карар кылды. Моңа кадәр бер күреп тә карамаган ятимнәр аның күңелен әллә нишләтеп җибәрде, чөнки ул үзе дә моннан соң типкегә калачак малаен уйлый иде.

Сары Сәли:

– Никахны үзебездә, өйгә мулла чакыртып, карендәшләребездән ике-өч кеше белән генә укытырбыз, – дип өстәде. – Син шуңа ризадыр бит?

Хөршидә җавап бирмәде. Аннан, инде баласын киендерергә дә тарантаска чыгып утырырга ниятләп, түргә керә башлаган иде, каршысына Миңлекәй килеп басты. Ул бу юлы, тагын да йомшаграк итеп, бар әле, башта үзең урнаш, Касыймны сиңа җибәрү кайчан да соң түгел, диде.

Шулай дисә дә, бай бу юлы сүзендә тормады, баланы Хөршидәнең әтисе Гыйззәтулла йортына җибәрде. Гомер буе малай дип аңгырайган бабага шул гына кирәк тә иде. Инде кызлар кайсы кая таралган, үзе дә картаеп килә, йорт тирәсендә маташырга авыр булмаса да, кырга чыгулары бер дә җиңел түгел иде. Ул оныгын бишкуллап каршы алды. Касыймны Саниябану да, Гыйззәтулла да өрмәгән җиргә утыртмадылар, үз балалары кебек тәрбия итеп, бергәләп яшәп тә киттеләр.

Хөршидә, кәртәгә отылганын белгәч, Сәлигә баруга каршы торырга, атасы йортына кире кайтырга дип уйлаган сыман булса да, чынлыкта нәкъ менә шуннан бик курка, эчендә үзен көчләп сакаллары агара башлаган картка биргәне өчен, әтисе Гыйззәтуллага гына түгел, аның ягына баскан әнисе Саниябануга да бик үпкәле иде. Вакытлар узгач, Касыймны сагынуы да бераз басылгач, бай адәмнәргә өч кыз биреп шактый гына хәлләнгән бабасында малайга кырын караш булмас, үги атадан кыерсытылганчы, үз бабасының каты кулыннан кыйналуы да яхшырак, дип уйлады да бәбкәен туган йортыннан барып алып тормады.

Бу вакытка хәрәм уеннар уйнап тормышын көйләгән Сары Сәли йортында Хөршидәгә бай өеннән начаррак булмады – шул ук эш, шул ук аш иде. Инде үги балаларның олылары үзен «апа» дип йөртсә дә, кече кыз «әни» дип эндәшергә күнекте. Олы кыз өй эшендә булышса, малай абзар тирәсен, малларны карашты.

Сәлинең үзен дә начар дип булмый иде – ормаган-сукмаган, әшәке сүз әйтмәгән, акчасын тапкан ир начар була димени?! Авыл җирендә ирнең ниндие дә терәк инде ул, тормышның тоткасы. Хөршидә шулай дип санады, авыл халкы, бигрәк тә күршеләр, туган-тумача Сәлинең дә, ятимнәрнең дә бәхете бар икән дип куанды. Хөршидә күршеләрнең ашыннан калдырылмады, туганнарының мәҗлесләрендә урыны түрдән булды.

Сәли тәмле телле, юмарт холыклы булса да, кул көче белән, аркасыннан тир агызып көн итәргә өйрәнмәгән иде. Элек тә бар авыр эшне беренче хатыныннан туган олы балалары эшләде, Хөршидә килгәч тә шулай булды – инде уртанчылары кул арасына керә башлаган иде. Алай да яшь хатын яшь хатын инде – аларның кулларына да бераз җиңеллек килде.

Аш-сулар тәмләнгәч, өйләр ямьләнгәч, чөкердәшеп яшисе дә яшисе генә иде дә бит, елларның берендә Сәлинең мөселман кешесенә тыелган уеннарда хәлләре хөртиләнеп китте. Отыш арты отышка ияләнгән, шуны гына яшәүнең төп чыганагы дип санаган ир һичнәрсә аңламады. Гомер бакый хәрәмләшүне бар дип тә белмәгән Сәлине, берләшеп, хәрәм белән тәмам чишендерделәр…

Кешеләр арасында сүз китте. Имеш, Миңлекәй бай рәнҗегән, хатынын бик яраткан булган икән, имеш, уенчылар күрәзәче-сихерчегә барган да отышны көйләгән икән. Имеш, кеше үрдәген ашаган Сәлигә дә үз казын бирергә чират җиткән… Ни сөйләсәләр дә, Сәлигулланың исе китмәде, әмма ләкин гомер бакый тупланган байлыкның җил кебек сызгырып йорттан шуа баруы йөрәген ашапмы-ашый иде.

Оттырган саен, яңадан күтәрелергә, барысын кире кайтарырга өметләнгән Сәли, соңгы тапкыр калага баргач, ахыргы эре малны – мүкләк сыерларын да югалтты. Шул кичне таныш мари картына кереп, бурычка дип сорап, лыкынганчы эчеп, яшьләрен җиңенә сөртеп, селәгәй агызып утырды. Ир барыбер өенә кайтырга кирәклеген белә, әмма хатыны белән балалары күзенә ничек күренергә икәнлеген генә белми иде. Гомер бакый бер стаканнан исергән Сәли, теләсә дә, бу көнне исермәде, ахырда, беткән баш беткән дип, ап-аек акыл белән өенә кайтып китте.

Сәлинең сыер оттырганлыгы, үзе кайтканчы ук, базарчылар аркылы килеп ирешкән иде инде. Берәү булса, өй тулы бала үстергән атаның сыер кадәр сыер оттыруына ышанмас иде, Хөршидә ышанды. Ышанмаска, үзе дә шул сыер урынында булган – кәрт өстәленең уртасына куелып, никахлы иреннән башка берәү йортына киткән иде…

Сәли, капкадан керүгә үк, каршысына бала күтәреп чыккан Хөршидәгә ныклап әйтте:

– Сыерны сорап килерләр, эндәшмәссең, илдә чыпчык үлми, үлмәбез әле.

Хөршидә иренең сүзен тыңлады. Сыерны абзардан үзе үк чыгарып, арканын килүчеләрнең кулына тоттырмаса да эндәшмәде, алар киткәнче, шунда гына торыйм дип, бәрәңге бакчасына чыкты да, инеш буйларына карап, туйганчы елады. Кычкырып еламады, аның никадәр әрнегәнен дерелдәгән җилкәләреннән, мөлдерәп аккан яшьләреннән аңларга булыр иде.

Илгә революция сөреме таралганда, Сәли бер яктан да торып катнашмады, иллә-мәгәр гражданнар сугышында өч баласын югалтты. Сыер югалту бу балаларны югалту янында чүп иде. Яңа карыныннан өзелеп төшкән сабыен калдырып, салкын кабергә кереп яткан Зөлкагъдәсен югалту янында сыер югалту шулай ук бернигә тормый икән. Ярый әле, баланы, яшь тәне сөт имеп ныгысын дип, үзе дә ир бала алып кайткан сеңлесе йортына илттеләр. Яшь тулганда, Хөршидә килгәч, имидән аерып, кире Сәли йортына алып кайттылар. Хөршидә күтәреп чыккан ташбаш әнә шул иде.

Хөршидә соңгы баласыннан өзлеккән елны, Сәлинең олы кызы Кәримәгә егерме ике яшь иде. Аны алдагы елны Харәзем якларыннан килгән бер үзбәккә хатынлыкка алып киттеләр. Бирсә дә бирде ризалыкны Сәли, бирмәсә дә бирде. Ашарыбызга таманча, мин каршы түгел, кызым, инде син үзең кара, диде. Кәримә ачлы-туклы гомер итүдән тәмам туйган иде, теләсә дә барды, теләмәсә дә дигәндәй. Көтмәгәндә-уйламаганда, тагын да шул кыз сайларга килгән үзбәкләргә ияреп, ул атасы йортына кайтып төште.

Авыртмаган башка тимер таяк, күп авызлы йортка артык кашык иде Кәримә. Ул моны тиз аңлады. Алып кайткан күчтәнәчләре бетүгә, әтисенә анда иренең башка хатыны барлыгын да әйтеп тормады, шул ук үзбәкләргә ияреп китеп тә барды. Тормышы авыр булса да, тамагы тук иде шул кояшы тән кисеп җылыткан, җан яндырган чит якларда.

Хөршидә, үлем түшәгендә ятканда, Кәримәне дә уйлады, үзен аның урынына куеп карады, язмышларын бер тапты… Ярдәм итә алмаса да, ул аны да эченнән кызгана, аның өчен дә үз баласы кебек өзгәләнә иде.

Сыер дигәннән, сыерны оттырудан артык зыян күрделәр дип тә булмый, башта тормышлары бик таралмаган иде, соңрак кешеләрнең бар булган малын барыбер колхозга җыеп бетерделәр.

Сары Сәли, юкә башымда сыек ми, дип сөйләнергә яратса да, уй-гамьдә яши торганнардан иде. Колхозына да беренчеләрдән керде, хатынын да шуңа мәҗбүр итте. Ул күмәк эшләрдә артык бил бөкмәде, күбрәк оештырып, кеше өйрәтеп йөрүне хуп күрде, әмма дә ләкин Хөршидә хезмәтнең ниндиендә дә иң алдынгылардан иде.

Хөршидәнең сәламәтлеген шул колхоз дигәннәре бетерде дә бугай инде. Бала арты бала табып кына торган хатынны беркем дә эштән азат итәргә теләмәде. Соңгысын тапканнан соң, өч көнлек баласын калдырып кырга китсә дә, хәлсезлектән кишәрлеген артка калып бетергәч, ташбака рәсеме төшкән флаг күтәреп кайтты ул.

Хөршидә флагны тоттырган бригадирга да, ташбакалы әләмне күтәреп кайтуын көлеп күзәткән авылдашларына да рәнҗеде. Гарьләнүеннән, күңел төшенкелегеннән тагын да ныграк авырый башлады, сулды, сүрелде. Син еллар буе калхуз-калхуз дип тырышасың, гел алдынгылар рәтендә барасың, иркенләп тотарлык ашлыгын да ала алмыйсың, үз тормышыңны да көйләргә җаең юк, ихатаң аннан ишелә, моннан… Инде бер тапкыр гына сабанда-уракта артка каласың, калган барлык көннәрең дә онытыла икән, дип уйлады ул.

Тик яткан кешенең башка эше юк – ул үз тормышын, бер тәртипкә салгандай, яңадан кичереп ята икән. Хөршидә дә шулай эшләде. Анысын бер якка куеп карады, монысын… Ачык чырай күрсәтмәделәр, ризыгымны ашасалар да, юлга бер уч чикләвек тә тыга алмадылар дип үпкәләп китеп барган Кәримә каршысында да үзен гаепле саный иде Хөршидә. Үгилегеннән күргәндер инде, үз кызым булса да, бер хәл эшли алмассың дип өзгәләнде. Ана күңеле, имезеп үстермәсә дә, шул китүдән соң Кәримәнең яңадан әйләнеп кайтмаслыгын сизенә иде.

Сәлинең кәнсәләргә Лотфулла янына киткәч тә, төнен ашлык алып кайтканын көткәндә дә Хөршидә тормышындагы һәр эреле-ваклы вакыйганы кат-кат күз алдыннан кичерде. Башка берчак булса, ул тагын яшьләргә батар иде, әмма инде әллә яше кипкән, әллә еларлык та хәле юк.

Ашлык кайтып, төелеп, онга әйләндерелеп, суга болгатылып эчкәндә дә Хөршидә исән калу сөенеченнән еламады, чөнки сөтсез күкрәкне имгән бишектәге баласы инде тынсыз иде.

Сары Сәли, ләхет алганда да, баланы кабергә төшергәндә дә, күзеннән яшь чыгармады. Ул эченнән, ичмасам, балаларның калганнары исән, әнкәләре исән, алга таба ничек тә чыдарбыз, дип, бераз үз-үзен тынычландырырга тырышты. Зират буйлап юкәләр үсә иде. Гомер буе үзен юкә баш дип тиргәгән, моның өчен нигәдер күлгә юкә салган атасының бабасына кадәр гаепле иткән Сары Сәли шуларның берсеннән тишелгән яшь үсентене казып алып, кабер өстенә утыртып китте. Әле аның туфрагы иңәчәген, аны рәткә китерәсе барлыгын, аннан гына чардуган куясы икәнлеген белсә дә, нигәдер шулай эшләде. Аныңча, икенче килгәнче, язлар чын-чынлап җитеп, шул үсенте тамыр җибәрер дә күңеленә бер нур өстәр шикелле иде.

Пешкән алмага кизәнсәң

Хөршидәләрнең Сәли белән яшәгән өйләре авылга болын буеннан кергәндә – икенче. Ул инде картайды. Кичләрен капка төбенә чыгып, утыргычтан гына урамны, болын буйларын күзәтә. Кәефе килгәндә, таягына таянып, буа тирәсендә йөреп кайта, чирәмлеккә төшерелгән бәбкәләрне ашата. Капка төбенә кайтарылган комда уйнаган оныкларына сөенеп утыра. Шул утыргычта әтисе Гыйззәтулланы, Миңлекәй байны, ире Сәлине уйлый. Бу ел уртанчы улы Шәмигулла шушы ук урамның урта тирәсендә, тыкрык буенда өй җиткерде. Бу йортны сатасылар, тиздән шунда күченәселәр.

Хәер, Хөршидә үзе дә ире белән гомер уздырган нигездә инде күптән яшәми. Ул кияүгә чыкмый калган Маһи исемле кызы белән урамның шушы ягында, югарырак салынган икенче бер хуҗалыкта көн итә. Маһи клуб җыештырырга киткәндә, элек яшәгән өй турына төшеп утырырга ярата. Монда болынга якын. Су һавасы. Яшеллек күзеңне рәхәтләндерә. Моннан офык, таулар күренә.

Каршы яктагы таучыкларга гомер буе менәргә хыялланды Хөршидә. Шуңа да вакыт таба алмады. Хәзер яшьрәкләр шул якка җиләк җыярга йөри. Иллә-мәгәр күп диләр, чиләкләп күтәреп ташучылар да, җыйганнарын мотоцикл, йә булмаса, трактор арбаларына тутырып алып кайтучылары да бар.

Хөршидә алдына да, җиләк пешкән чакта, чынаяк тәлинкәләренә салып, учы белән җиләк куялар. Бер-икене авыз итә дә кире этәрә. Әллә ни көтеп алса да, аннан артыгын каба алмый. Ул туып үскән Кизләүдә мондагы җиләклекләр юк иде. Бу якларга карап аккан Бөргә кушылган инеш суларында бала-чага да коенмый иде. Буасын да буалар иде югыйсә.

Кеше күңеле зур сулар көтәдер шул ул, үзе күрмәгәнгә сусыйдыр. Габәширлеләр дә, Хөршидә өчен йөзеп чыкмаслык күренгән Бөре суларында гына коенуны әллә нигә санамыйча, ял итәргә Нократ ярларына йөри. Анда инде җиләкләр тагын да күбрәк, диләр. Ярларның буеннан-буена җиләклек, имеш.

Хөршидәнең Нократ буйларында да йөргәне юк. Сәгать алтыны белдертеп, каты итеп кычкырткач, Иске Бөртамакның пристаненнан кузгалып киткән пароходларга да утырганы юк аның. Бар күргәне-белгәне Кизләү белән Габәшир. Алай дисәң, бер киткән Кизләвенә дә әти-әнисен күмәргә менгәне, ире Сәли белән берничә мәртәбә Сабантуйга барганнары гына бар. Анда да элекке үпкәләр онытылгач, Касыйм күзгә күренә башлагач кына.

Үзе үсмәгән, кешеләрен белмәгән Габәширне Касыйм да якын итмәде. Кизләвендә, бабасы йортында яшәп калды. Алай да кышларын изелдән печән ташыганда, агач тарттырганда, бер кермәсә, бер керә. Күчтәнәчен, чәен-шикәрен калдыра, хәлен белешә-сораша.

Шикәр дигәннән, Хөршидә карчык кесә төбендә шикәрне һаман да йөртә. Ачлык еллары гадәтеме, балалар күрсә, нигә дә булса өметләнәләрдер дип санап, шул шикәрне тешләп, бүлеп булса да тоттыра үзләренә. Балаларның капканнары күренми, рәхмәт әйтәләр дә кесәләренә салып куялар.

Бозылды балалар, бозылды. Элек булсамы?.. Шикәр күрсәләрме? Ипигә тиенмәгән бер чакта. Кызы Маһиның, әни, кибеттән кәнфит-перәнник өзелми бит, синең кесә төбеңдә әвәләнгән шикәрең кемгә кирәк, дип ничәмә-ничә әйткәне бар. Әйткәндә аңлаган кебек була да оныта, урамга чыга башладымы, шкаф эчендәге көмеш савытка салынып куелган шикәрне үрелеп алмый калмый.

Хәтер менә һәркемдә дә кыска икән. Ачлык тырнагыннан көчкә саклап алып калган балалары да, сөйләшә китсәң, инде ул көннәрне юньләп хәтерләми. Әйтерсең тамаклары тук, өсләре һәрвакыт бөтен генә булган. И-и, аларның яманны хәтерләмәүләре яхшырактыр да әле ул. Нигә узган көннәр белән генә яшәргә?! Нигә әле яңа планнар кормаска, хыялланмаска?!

Әйе, каршы яктагы таучыкларга менәргә гомер буе хыялланды Хөршидә. Анда менсә, бөтен дөнья уч төбендә кебек күренер иде. Оныклары да шулай ди. Тарым тауларыннан ук карасаң, синең Кизләвең дә күренәдер әле ул, әби, дигән булалар.

Нишләп күренсен?! Кизләү еракта. Хөршидәнең яшьлеген, ул печән чапкан болыннарны таулар да күрсәтми. Инде ишелеп, җимерелеп ташлаган Миңлекәй бай ындырлары да юк анда. Ташпулатларының да эзе юк, кибете генә бер якка чалышаеп, янтаеп утыра бирә. Алай да шул тауларга менәрсең дә барысын күз алдыннан тагын бер кат кичерерсең шикелле.

Хөршидә, тауларга менмәсә дә, узганын бик яхшы хәтеренә китерә. Әле кайчан гына яшь түктергән яшьлектән дә матурлыклар таба. Абыстайга йөргән чакларын, Сабантуйга яулык җыйган көннәрне уйлый. Килен тастымалларын, ашъяулыкларны суккан, чиккән вакытларын исенә төшерә. Элеккесенә карап үкенми, бүгенгесенә карап шөкер итә.

Үзен көчләп кияүгә биргән әтисе Гыйззәтулла белән әнисе Саниябануны догасыннан бер дә калдырмый Хөршидә. Зират буена утырып, белгәннәрен укыганда, ташлап бәхетсез иткән Лотфулласын да искә ала. Каберләре Сәлиенеке белән янәшә, диләр. Хөршидә моны ишетеп кенә белә. Аның зират эченә кергәне юк. Габәширдә дин көчле. Монда хатын-кыз зиратка йөрми, монда ташка рәсем уймыйлар. Кәримә, Харәземнән кайтып, әнисе каберлеген күреп килгәч, карарга рәсеме дә юк икән дип көрсенгән иде. Шулаен шулай ул, рәсем белән нишлисең?! Кешенең сурәтен күңелеңдә саклавың яхшы. Аның синнән соңгыларга кирәге дә калмый торгандыр. Әти-әнисе каберенә барып та, әби-бабасыныкыларны бар дип тә белмәгәннәр юкмыни?!

Сәлигулланың Зөлкагъдәдән туган кечесенең кайда китеп югалуы да билгесез. Рәсемнәре дә бар барын. Ул рәсемнәрне көн дә карап утырасыңмыни?! Зират ташына да атна саен килеп баш ормыйсың. Күңелдә булсын ул, күңелдә булсын якын кешеләрнең җанга якын сурәте.

Хөршидә доганы каберлек кырындагы утыргычларда кыла. Күрше карт бервакыт, инде син олы, яшь хатын-кыз түгел, эчкә узсаң да була, дигән иде диюен, алай да батырчылык итмәде. Каберлекләр янына килеп кычкырып елаудан курыкты, сыкрап дога кылудан шикләнде.

Зиратка кермәсә дә, шаулап утырган агач тавышларында, киңәйтелгән зиратны тагын чорнап алган сары чәчәкле юкәләр шыбырдавында ул Сәлинең дә, Лотфулланың да, Миңлекәй байның да тавышларын ишеткәндәй була. Алар белән сөйләшеп тә утырган шикелле итенә. Бигрәк тә балаларын ач үлемнән тартып алган Лотфуллага рәхмәтләрнең зурысын укый.

Лотфулла дигәннән, онытылмаса онытылмый икән яшьлек мәхәббәтең. Аның күңелендә Хөршидә бу якты дөньяда кем булып калды? Хатыны, балалары, колхозчылар гамен кайгырткан йөрәгендә аңа дип калдырган тамчылык урын булса да бар иде микән?! Хөршидәнекендә менә бар иде. Тауларга менсә дә, ул бергәләп кичке уеннарга чыккан җирләрне карар, аны Лотфулладан алып киткән, соңыннан кабат очраштырган басу юлларын бер күз алдыннан кичерер кебек иде.

Шулай бервакыт улы Шәмигә:

– Каршы як тауларга менеп, югарыдан дөньяга карасаң икән ул, – дигән иде, малае көлде генә.

– Аннан да шул Кизләвеңне, зиратны эзләрсең син, нәнә, – диде.

Хөршидәнең, йөзенә чыгармаса да, хәтере бик калды. Су аркылы күтәреп тә алып чыгам мин сине, тауларга мотоциклда булса да алып менәм, дип әйтүен көткән иде ул баласының. Сәли булсамы, Сәли булса… Ул алып менәр иде! Ул хыялый, ул гаярь иде. Ул Хөршидәне ярата иде.

Лотфулла да, Миңлекәй дә Хөршидәне ярата иде. Менә әтисе генә… Әгәр үз балалары да аның турында шулай уйласа?.. Юк, Гыйззәтулла белән Саниябану да яратканнардыр газизләрен, тамак туклыгы яратудан кайвакыт алдарак йөри шул. Әле генә ярата иде дип сөйләп торган Миңлекәе дә җибәрде дә куйды лабаса үзен ятларга!

Габәширгә төшкәндә, Сәли белән алар никадәр авыл яныннан уздылар. Гел таулар икән бу якта дип уйлаган иде Хөршидә. Әллә шулчакта ук тауларга менәсе килеп калды микән?! Тауларга менәргә дә кош кебек очып кына китәргә иде, китәргә!..

Кызы Маһиның да, әтисе кебек, бер сүзне гел кабатлап тору гадәте бар. Сәли «юкә мие» белән аңгырайтты, монысы пешкән алмага кизәнсәң, яшеле төшә аның дияргә ярата. Чыннан да, тауларга менәргә хыялланасың, үз турыңнан, үз кырыңнан да ерак китә алмыйсың. Таулар алар Габәширнең үз ягында да бар. Ул таулар, иген чәчелгән булгангамы, кеп-кечкенә бер калкулык кебек тоела. Аларда эшләгәндә дә, урагын бер кырга куеп, тукталып, каршы яктагы, урыс җирендәге тауларга карап торырга ярата иде Хөршидә.

Алай дисәң, басу өстеннән караганда, алары да аның тәбәнәкләнеп кала, ерагая, төссезләнә. Тауларга менгәч, инде тауларга түгел, Нократ аръягында үскән, ерактан зәңгәрсуланып торган нарат урманнарына, аккан мул сулы елгага карап торасы килә башлый. Бу як таулардан Кизләү юллары күренми…

Үз кырларыңны аркылыга-буйлыга узып һәм кай нәрсәнең кайда үскәнлеген белеп тә Бөр елгасы аша да чыгып карама инде, ә?! Каршы тау башына кул арасы гына кебек югыйсә! Шул кул арасы хыяллар яшәтте дә инде Хөршидәне. Башта балалар үссен диде, аннан алар кеше булсын дип тырышты, аннан әти-әнисен ахирәткә озатты, аннан авыру Сәлине тәрбияләде. Бөр аркылы гына чыгып менәсе таулар һаман да буй җитмәгән бер хыял булып кала бирде.

Пешкән алмага үрелсәң, яшеле коела дигәннән, шул үрелү харап итте дә инде балакаен. Маһи, кыз бала булгангамы, атасына тарткан, гамәле уеннан алда йөри. Аягы авырткан, ире кебек моңлы җырлаган, ташбаш бу кызы бигрәк тә якын Хөршидәгә. Әле кечкенә чагында, күршеләренә алма басарга кергәч, койма башыннан сикергәндә, табанына пыяла кадалган иде. Ни юмалап, ни орышып, ни тегесен-монысын биреп, пыяланы тартып чыгара алмадылар. Башта, шул авырттырмасын дип, кыз тәпиләренең кыры белән йөрергә гадәтләнде, инде бераз вакытлар узып, пыяланы алгач та, аягым авырта дип, пыяла кергән турысына басмады. Шулай итеп, бер аякка чатан калды. Алай да үз көнен үзе күрерлек иде кыз – өен дә җиткерде, эшенә дә керде, әнисен дә үз янына алды.