Текст книги "Таулар һаман ерак…"

* * *

Фоторәсемле бүлмәдә торган олы сандыкның бер тартмасында суд кәгазьләре әле дә саклана. Нәрсәгә сакларга аларны, йә?! Әнисе белгәндер инде… Ире Фәһим белән Мәлик кияүләренең үзләре чыгып сугыша башлады дигән ялган шаһитлау аркасында, бик озакка утыртылуларына үкенеп, эчтән янып сөйләгән иде ул. Шуларның берсе Шәле Зәйнулланың Күндәге чыбык очы булган, имеш.

Мәликне – унике, Фәһимне ун елга утыртканнарын ишеткәч, әнисе Ворошиловка хат яза. «Әтием Сезнең кул астында хезмәт итте, мин авылда иң җаваплы урыннарда эшләдем, сез амнистияләр өчен җаваплы икәнсез, иремне коткарыгыз әле», – ди. Хөкүмәт башлыгыннан мәгънәсез кәгазь кисәге дә килми.

Килергә, маршал Климент Ефремович Ворошилов үзе дә Сталин репрессияләренең башлап йөрүчесе булган бит. Әнисе шушы кешегә ничек ышаныч-өмет белән карый алган?.. Ул 1953–1960 елларда СССР Югары Советында Президиум белән рәислек иткән. Аның сүзеннән нәрсәдер торган бит инде?! Тик менә миллионлаган кешеләрнең гозерле хатлары андый зур җитәкчеләргә барып җитә микән – Зөлфирә шуны белми.

Аңа менә, әтиегезнең дүрт баласы арасыннан иң яратканы син идең, диләр. Шуңамы, Воркутгулагка этап белән җибәрелер алдыннан, төрмәгә дә ул аны гына чакырта. Ичмаса, анысын булса да күреп калыйм, ди.

Зөлфирә төрмәне томанлы гына хәтерли. Дүрт яшьлек баланың исендә ни калсын? Ашаган тәмле ризыгы инде. Төрмә кешеләре, Зөлфирә килгәнне белгәч, кәнфит ише нәрсәләр чыгаралар. Шулвакыт, әти, монда гел тәмле нәрсәләр генә ашаталар икән, мин дә төрмәдә калыйм әле, дип елаганын ачык хәтерли. Әллә хәтерли, әллә кешеләр гел исенә төшергәннән хәтеренә сеңеп калган?.. Әнисенең, сеңелләре турында көлеп сөйләгәнен чынга алып, анда кием дә, кәнфит тә акчага түгел, әтигә рәхәт икән, дип, соңрак абыйлары күршеләренә кереп әйткән. Аларның берсенә – алты, икенчесенә җидедән артык яшь булган.

Зөлфирә шул чагында беренче тапкыр тимер карават күргән икән дә, тик анысын хәтерләми. Утырган саен ишелә дә төшә икән карават, рәтләгәч, тагын җимерелә икән. Монысына Зөлфирә: «Калаватлалы бел дә тәтәй түгел», – дигәнме шунда.

Кызык тоела инде хәзер. Сабыйлар сүзе һәрвакыт кызык кебек тә бит. Зөлфирәнеке менә кызык та, кызганыч та. Әтиләре төрмәдән кайтканда да өйләрендә сәке генә иде әле.

Мәлик белән Фәһим икесе ике җиргә эләгә. Озакламый әтиләреннән – Воркутадан – хат килеп төште. Монда тормыш ярыйсы, әлегә зарланырлык түгел, ач булсаң, җәйләрен мүк җиләкләре җыярга була икән… Әнисе шул кичне тәрәзәдән төшкән ай яктысында атагыз, мүк җиләген җыеп ашасаң була, дип сөенгән, ул да булдымы яхшы тормыш, дип еламсыраган иде.

Әле соңрак, еллар узгач, Ворошиловны миһербансыз дип сүгеп, Бериядән юкка гына курыкмаган икән, үзе дә бер юньсез булган, дип, аның турында бер русча такмазаны такмаклап утырганын хәтерли Зөлфирә. Берияне кулга алуда катнашкан Ворошилов турында халык шушындый җыр чыгарган булган, имеш:

 
Цветёт в Тбилиси алыча
Не для Лаврентий Палыча,
А для Климент Ефремыча
И Вячеслав Михалыча.
 

Әтисенә төрмә срогын кыскартырга да, амнистиягә эләгеп, иртәрәк кайтырга да язмаган булып чыкты. Барысы да Фәһимнең Саниягә «Аюлар оясы» дип аталган шәһәрдән – Воркутадан моң-зарлы хатлар язмавына сөенеп яшәде, яшәде, көтте… Тундрада, мәңгелек туң җирләрдә кышын да, җәен дә поляр балкыш, җылы көннәр ике ай чамасы гына, дип язган әтисе.

Хәзер Зөлфирә белә: утызынчы еллар башында ташкүмер табу-чыгару өчен төзелгән бистәнең рудник-шахталарында төрмә урынына сөргенгә җибәрелгәннәр эшләгән. Бараклар арткан саен, эшче посёлоклары зурайган да, илленче еллар башында берләшеп, зур бер калага оешканнар. Башта – Ухтпечлаг, аннан Воркутгулаг дип аталган лагерьны бөтен СССРга тоткыннарның 1953 елгы күтәрелеше таныта.

Фәһим Саниягә язган бер хатында, мондагы баракларда җитмеш өч мең тирәсе мәхбүс яши дигән сүзләр йөри, ди. Тоткыннар белән бергә үз теләкләре белән эшкә ялланучылар да шахтага төшә, күмер чаба икән, шулай да авыррак эшне тоткыннарга эшләткәннәр. Әтисе шунысына сөенеп бетә алмый – аз булса да, хезмәт хакы бирәләр үзләренә. Кайтса, күчтәнәчләре буласы… Ул хат та суд кәгазьләре арасында саклана торгандыр әле.

1953 елда Сталинның үлеме бөтен каторжаннарны аякка бастыра. Кемдер амнистиягә өметләнә, кемдер – ашау яхшыруга, кемнеңдер лагерьда кешелекле мөнәсәбәт күрәсе килә. Җәзага тартылганнарга шул елның мартында Берия ясаган доклад турында да хәбәр барып ирешә. Ул, биш елга кадәр утыртылганнарга амнистия буенча азат итәргә, башкаларының срогын ике мәртәбә кыскартырга кирәк, ди. Шушы хатка өметләр, башка сәбәпләр җәен тоткыннар күтәрелешенә шарт-сәбәп була да инде.

Соңыннан төрмәдән кайткан әтисенең сөйләвенә караганда, әлеге күтәрелеш, кайберәүләр күрсәткәнчә, бары тик тоткыннарның ирек өчен көрәше белән генә дә бәйле булмаган. Монда уголовниклар белән сәяси тоткыннар каршылыгы да үз эшен эшләгән. Дөрес, анда егерме меңләп политтоткын катнашкан. Шуларның күбесе Украинада һәм Балтыйк буе Республикаларында Совет властен кабул итмәгән, сугыш вакытында Совет армиясенә каршы көрәшкән партизаннар булган икән. Эш шунда: бу кешеләрне, сөрген сроклары беткәч тә, гадәттә, кайтармаганнар, «ирекле эш» кә калдырганнар, һәм алар «үз теләкләре белән» шул җирләрдә үлеп кала барган. Әлеге тоткыннар, амнистия буенча срок кыскартып кына калмыйча, шахта хезмәтенә шушы рәвешчә ялланып эшләү законын бетерүне таләп иткәннәр дә инде.

Фәһим кем булсын – төрмәчеләр арасында «кеше үтерүче» инде. Восстание оешып килгәнне сизеп, аларның барагындагыларны күзәтче җитәкчеләр канкоеш оештырырга котырта. Алдагы көнне ике барак арасында рудникта юк кына тарткалаш булып ала. Шуны сылтау итеп, җинаятьчеләрнең берсе, үзара кычкырышта катнашканы, иптәшләрен сәяси тоткыннар өстеннән лагерь җитәкчеләренә яла белән барырга котырта.

Күтәрелеш бастырыла. Бу кеше үтерүчеләр белән юкка гаепләнгәннәр арасында каршылыкның артуына гына китерә. Июльнең иң җылы бер көнендә Украинадан сөрелгән бандерачы иптәшләрен әләк-чәләкләре өчен дошман барагына ут төртергә, чыккан бар кешене суеп барырга котырта. Бу сүзләрне сәясиләр арасындагы танышларыннан ишеткән Фәһим иптәше белән башка бараклар янына качып котыла. Аларның барагы янып, кешесе үлеп бетә, үтерүчеләр җинаятькә тартылмый. Фәһим Ходаның рәхмәте белән балаларының бәхетенә исән кала.

Соңыннан, инде Зөлфирә институтта укыган вакытта, таныш галимнәремне сорап, архивлардан эзләттем, бер барак кешенең янып бетүе турында ник бер сүз булсын диделәр, дип сөйли торган иде әтисе.

Тоткыннар эшкә чыкмый, лагерьдан качу омтылышлары ясый, һаман саен амнистияне тизләтүне таләп итә. Ахыр чиктә аларның кайбер таләпләре үтәлә, әмма бик күпләр, шул исәптән Фәһим дә, амнистиягә эләкми кала. Инде күбрәк сәяси тоткыннарны азат итүне хуп күрә башлыйлар. Баш күтәрүдә актив катнашкан барактагыларның, оештыручыларның срогын тагын да арттыралар. Күтәрелеш вакытында бик күп кеше үлсә дә, газеталарга, Мәскәүгә аларның саны киметелеп күрсәтелгән хәбәрләр китә. Шушы восстаниене бастыру вакытында утлы коралдан кырык ике кеше үлде, йөз утыз сигезе яраланды, дип белдерәләр. Әтисенә әнә шулар билгеле була.

Рам эчендәге бер рәсемдә – Фәһимнең 1963 елны төрмәдән кайткан көнге сурәте. Ябык. Күзләре эчкә батып кергән. Йөзендә – елмаю. Янында әнисе белән Зөлфирә басып тора.

* * *

Җидееллык мәктәпне тәмамлаган көнендә, Зөлфирәсен сөендермәкче булып, Сания кунакка кайткан танышлары машинасында, күлмәк алырга, Казанга чыгып китте. Балалар үскәч, ялгыз булсаң да, тормышны тарту җиңелрәк икән. Инде олылары ныклап ук кул арасына керә башлаган – Габделбәр, тракторчылыкка укып кайтып, авылда эшли иде. Галие абзар тирәсендәге эшне үзе генә башкара, әнисенең кулына көрәк-сәнәк тоттырмый.

Сания үзе – район Советы депутаты, авылда коммунистларның башлап йөрүчеләре арасында. Күкрәген «Медицина отличнигы» тамгасы бизи. Казанда шул бүләкне тапшырган бер җыелышта күрше Лаеш районының башлыгы килде дә Саниянең кулын кысты, чәчәкләр бүләк итте. Икенче гөләндәмен һәрвакыт Сания белән ярыша-узыша торган кызга бирде. Шулчак аның күңеленә әнисенең Калининнан грамота алырга барган көне исенә төште. Әллә язмышлар балаларда да кабатланамы соң?

Санияне котлау сүзен, боларны белгән кебек, Лаештан килгән секретарьга бирделәр.

– Беренче булып авылда трахоманы бетергән фельдшерның игелекле кулларына тост күтәрер идем мин бу мәҗлестә, – дип тәмамлады ул үзенең чыгышын.

Гөрләтеп кул чаптылар.

Шулай, балалар үскәч, яшәү бераз булса да җиңеләя. Менә бу күлмәкнең төсе Зөлфирәнең йөзен тагын да ачып җибәрер күк санап, элгечкә үрелгән иде, әлеге күлмәкне икенче бер кул да килеп тотты. Кул иясен караса, Зәйнулла. Сания имәнеп китте, әмма сер бирмәскә тырышты. Аннан елмайган булды да:

– Син икенчесен ал инде, – диде.

– Һаман да икенчесе язган микәнни миңа?

Бу сүздә төрттерү дә, мыскыл да, әллә нинди җирәнгеч бер сөенү дә бар шикелле иде. Әллә Саниягә генә шулай тоелды микән? Зәйнулла күзләрен томалаган яшьне күрмәдемени ул?.. Күрде…

– Ә син башкасын ал дип аңла.

– Мин болай да башканы алган инде.

Кеше арасында, кибет эчендә шулай төрттереп сөйләшү бер дә матур түгел иде. Сания сайлаган күлмәге өчен түләде дә «Балалар дөньясы» ннан чыгып китте. Якында гына бакча бар иде. Шунда барып утырды.

Йөрәге хәлсезләнеп тора. Әллә артыннан чыккан, әллә юлы очраклы туры килгән – бакча аркылы узып барган Зәйнулла, аны тагын күреп алганына аптырагандай, Сания утырган эскәмиягә таба килә башлады. Китеп барырга соң иде.

Зәйнулла килде. Утырды. Һәм, җае килгәндә әйтеп калыйм дигәндәй, кабалана-кабалана сөйли дә башлады:

– Ярата идем бит мин сине, Сания. Бәлки… Юк, бәлки түгел, әле дә яратам! Әмма сиңа булган үпкәгә, җанда сиңа карата йөрткән рәнҗешкә чыдый алмыйм. Бәхетсезлекләреңнең башы минем яшьләрем дип сана. Иреңнең төрмәдә икәнен дә беләм, бер балаңны югалтканлыгыңны да… Әллә кайгыларың шуның белән бетәр дип уйлыйсыңмы?

Моңа каршы ни дип җавап бирәсең?

Зәйнулла торды:

– Йә, хуш. Теге дөньяда булса да үземнеке итәм мин сине! Ходай шушы яшьләремнең әҗерен бер бирмәсмени?

– Әҗерен биргән бит инде, Зәйнулла. Гаиләң бар. Хатының яхшы. Матур яшисез. Кызың, улың үсеп килә.

– Алардан зарланмадым лабаса! Тормыштан зарланмадым! Йөрәгем сызлаганны сөйләдем мин сиңа, Сания!

Теге дөньяныкын фаразлау түгел, бу дөньяда ни күрәсен дә белми, чамаламый иде Сания. Күрәчәкне күрмичә, гүргә кереп булмаячагын яхшы белә ул.

Мине рәнҗеткәннәреңнең җәзасы, дип сөйләп тора Зәйнулла. Ачып караганмы ул аның йөрәген?! Әгәр ирен ташлап китсә, аны да, балаларын да бәхетсез итәр иде бит Сания. Ул очракта Зәйнулла белән бергә тормышында ни буласын да кайдан беләсең? Ике бәхетсез урынына сигез бәхетсез ясарга идемени аңа? Иреннән иртәрәк тә китсен ди, бәхетсезләрнең саны барыбер артыграк булыр иде.

Яраткан кешеңә шушы кадәр рәнҗешләр яудырырга була микәнни соң?! И Ходаем, инде Санияне андый гамәлләрдән сакла. Авыр чагында ул синең генә рәхмәтеңә барып сыена.

Балаңның үлгәнен дә беләм, ди. Күрше авылда яшәгәч, көн дә килеп аңгырайткач, ничек белмәсен инде. Шуны әйтеп, Сания җанына тоз салудан тәм таба микәнни соң кайчандыр аның кадерлесе булган Зәйнулла? Ул бит бу ачы үлем хәсрәтен болай да онытмый.

Фәһим белән Саниянең беренче уллары Шакир нәкъ кырык бишнең тугызынчы маенда дөньяга килде. Зәйнулла ул чакта сугыштан кайтып өлгермәгән иде. И сөенде дә инде Фәһим улының Җиңү көне шатлыгын арттырганына.

Улы тәпигә тиз китте. Шушы сөенечне дә билгелик дип, бер яшь тулган көнендә Фәһим базардан күчтәнәчләр алып кайткан иде. Тәмлене аңа гына ашатыйк дигәннәрдер инде. Кып-кызыл бер алманы, әрчеп, турап, Шакирга китереп тоттырдылар. Алмалар белән күчтәнәчкә дифтерия дә ияреп кайткан икән. Фельдшер була торып та, Сания баласын саклап кала алмады. Тиз арада район хастаханәсенә илтсә дә, гомере өзелде. Андый авыруларга чыдарга әле бик нарасый иде шул.

Әнисенең әнә ничә баласы үзеннән алда якты дөнья белән хушлашкан. Аңа җиңел булганмы? Аналар язмышы кыз балада да кабатлана микәнни соң дигән уй килә дә тора, килә дә тора… Һәр баласының тууы бер могҗиза булды Саниянең дә. Зөлфирәсен ничек тапканын гына әйтәсеңме, башкасынмы. Ул туасы көн җитәрәк, акушерлык пунктына кичен ике хатын-кызны китергәннәр. Сания ялга чыкканда, урынына кеше тапмаганнар иде. Нишләсен, вакытлары җиткәч, куып җибәрә алмыйсың, булышасың. Ике кешене бәбиләтте дә, артыгын дулкынланганмы, тулгагы башланып, алар артыннан бала табу кәнәфиенә үзе менеп ятты. Үзе тапты, үзе кендек бавын кисте…

Анысы анысы. Галине тапканын кара. Уракта имгәнгән бер механизаторга ярдәм күрсәтергә киткән җиреннән тапты бит бәгырькәен. Ахырдан шул механизатор икесен дә трактор чүмеченә – киемнәрдән хәстәрләгән ятакка салып кайтты. Башкалар сәламәтлеген кайгыртасың, үзеңнекен һич кенә дә уйламыйсың икән ул…

Беренче балалары үлгәч, караңгыда куркып ятадыр кебек, Фәһимен ияртеп, төнлә зиратка йөри башлады. Күршеләре белеп алганнар да бу эшеннән туктатканнар. Бала югалткан ананың акылы да югала дими, ни дисең?

Фәһимнең кайту хәбәре килгәч, Зөлфирәне дә алып, Сания поезд каршысына китте. Кызы бәйрәмгә алынган кызыл итәкле, алсу өсле күлмәгеннән иде. Күбәләк кебек очынып бара.

Әтисен вагоннан төшкәнче үк таныды бугай Зөлфирә. Таныды, кочаклап алырга кыенсынды шикелле. Фәһимнең өстендә – бушлат, аягында – кыршылган күн итек. Иренең каршы килүенә, балалар өстенә генә алыйкчы диюенә карамады, Сания аны аягыннан башына кадәр киендерде. Пәлтәсен, эшләпәсен дә алдылар, ботинканы да кышка дип тә, җәйгә дип тә сайладылар.

Инде кайтабыз дип торганда, Фәһим:

– Әйдә инде, балаларга да берәр нәрсә алыйк, – дип, тагын да шул Кольцодагы кибеткә алып китте.

Кибеттә әйбер күп иде, иң башта аяк киемнәренә тукталдылар.

– Менә боларын тартмага салып бирегезче, – диде әтисе, кечкенәрәк кенә ике пар сандалины кулына тотып.

Сания тәмам шаккатты.

– Малайлар үсеп беттеләр бит инде, әнә бит кызың үзеңне куып килә!

Мин сиңа фотоларын салдым лабаса! Аякларына да, өсләренә дә бар, тормышыбыз шактый яхшырды инде безнең. Ак ипине карага алмаштырып ашыйбыз, – диде.

Аның сүзендә хаклык бар иде. Авылда фельдшер да, укытучы да хезмәт хакы ала, теләгәнен кия, теләгәнен ашый. Кибетендә генә булсын.

Фәһим җәяү кайтырга ризалашмады. Акчасы җитәрлек иде әле, Күнгә кадәр ап-ак «Волга» ялладылар.

– Байлар машинасы инде, – дигән булды Фәһим, күннән эшләнгән салонга кереп утыргач.

Саниянең дә, Зөлфирәнең дә «Волга» га тәүге утырулары. Их, Зәйнуллалар авылы аша узарга, дип уйлады Сания. Теге чакта, Фәһим чабатада кайтып барганны оныттырырлык итеп! Сания, Фәһиме кайткач, хисапчы Зәйнулладан ким яшәмәскә диеп хыялланган иде, теләге чынга ашарга охшаган.

Җитмешенче елларның уртасында, беренче «Москвич»ларын сатып алгач, Зәйнулланың Питрәч – Казан юлында җәяү барганын очратып, иреннән машиналарын кырт итеп аның янында туктатуын үтенгән иде ул. Ишекне Зәйнуллага үзе ачты:

– Әйдә кер, утыр. Ни эшләр белән йөрисең?

Утырды. Саниянең, гомер булмаганча, гади танышлар кебек кылануыннан Зәйнулла аптырап калгандыр. Нәрсә дип җавап биргәнен соңыннан исенә дә ала алмагандыр. Каушаган иде. Борын астыннан гына мыгырданды шунда. Саниянең аның белән күзгә күз соңгы очрашуы булды бу. Ерактан күргәләде күрүен, ни ул Сания янына, ни Сания аның тирәсенә якын бармады.

Фәһимне балалар бик озак ятсынды. Әллә ни гомер, эндәшергә кирәк чакта, әй, дисәләр, әниләренә аның хакында сөйләгәндә, теге кеше, бу кеше дип кенә атыйлар иде. Киткәнендә артык кечкенә калмасалар да, «әти» сүзе телләреннән бөтенләй төшкәнгә, алай дип әйтергә дә бик авырлык белән күнектеләр. Алар инде кибет янында кәнфит биргән Зәйнулла абыйларын мактап искә алудан да туктаган иде.

* * *

Нәрсәгә сакларга диген төрмәдән килгән ул искереп беткән хатларны?! Суд кәгазьләрен бигрәк тә! Шулай дип уйлый иде Зөлфирә, кинәт уе үзгәрде. Әле менә үзе дә шуларны искә төшереп утыра лабаса. Бу кәнәфидә элек гел әнисе генә – фельдшер Сания генә утыра иде. Әтисе Фәһим үз куллары белән ясаган бит аны. Әнисе өчен ясаган! Оста да иде инде эшкә. Йомшак бәгырьле, тәмле телле. Бибигөл әбиләренә охшаган.

Хатлар арасында әлегә Сания искә төшермәгәне калды. Аны Питрәчтән әнисенә иптәш кызы язган. Фәһимне төрмәгә утырткан тикшерүче язгы ташу вакытында Мишәне ат өстендә кичкәндә агып үлгән икән…

– Бу хәбәргә нәрсәгә аптырыйсың, – диде әнисе. – Сугышкан малайларның исәнен дә кемнәрдер чәнчеп, әлеге дә баягы Мишәгә атканнар. Шаһитлар яши әле.

Күңелгә гел алдан килә. Уйның начары да, яхшысы да алдан йөри. Шул турыда сөйләшеп утырганнан соң, бераз вакытлар узгач, тугызынчы май көнендә авылның икенче башындагы бер әби вафат булды да, Сания шунда төн сакларга китте. Улымның вафатына ел чагында, аны да искә алып, догамны багышлармын, диде.

Таңда кайтса, өй урыннарында кара күмер дә көл генә. Шул көлләр уртасында Фәһим басып тора. Ишегалдының бер кырына күршеләр җыелышкан. Ни хәл бу? Янгын чыгып та, ник чакырмаганнар Санияне? Үлек өстенә кермик дигәннәрдер инде… Хатын да ире янына, сүрелгән учак эченә атлады. Күрәсең алда әле, дигән иде Зәйнулла…

Буш нигез өстендә төн чыгып булмый, башыңны ташка орудан да файда юк. Иртәдән медпунктта торырбыз дип фаразлап, күршеләренә йокларга кереп киттеләр. Зөлхәбирәнең ире ярсый-ярсый сөйләде, Фәһимнең теле әйләнерлек түгел иде…

Саниянең югары очка китеп барганын күреп калган иде Барый. Тугызынчы майда Фәһимнең хәмер белән хәсрәт тараткалаганын да белә. Әллә шуңа капкаларына әледән-әле карады. Кич җитәрәк, Фәһимне яла ягып төрмәгә утырткан Зариф белән Каюмның аларга кереп китүе бик тә гаҗәпкә калдырды аны. Чыкмаса чыкмадылар болар, дип йокларга яткан иде, дөрләгән ут яктысыннан уянып китмәсенме?! Санияләрнең ал ягын тәмам чорнаган. Фәһимнең өйдә икәнлеген белә иде. Берни уйлап тормыйча, шуны алып чыгарга йөгерде.

Аңсыз, төтенгә тончыккан Фәһимне көч-хәл белән сөйрәп алып чыгуга, бөтен ызба ишелде дә төште. Урамга чыккач, һаваданмы, Фәһим аңына килде.

– Тегеләр кайда? – дип сорады.

– Кемнәр?

– Зариф белән Каюм?

– Алар синең янда юк иде, – дигәч, Фәһим тәмам аптырашта калды.

Районнан тикшерергә килгән пожарниклар гаепне Фәһимнең үзенә тактылар:

– Тәмәке тарткан җирдә исерек хәлдә йокыга киткәнсез.

– Авызыма гомер бакый бер тапкыр сигарет алган юк, мин аны сугышта да тартмадым, – дисә дә, һичничек ышандыра алмады.

Сания аңлады. Фәһим сәбәпнең нәрсәдә икәнлеген үзе дә аңлаган иде инде, тик бу эштә җиңеп чыгасына гына ышанмады, хәзергә беркемгә берни сөйләми торырга булды.

Зариф белән Каюм, Саниянең мәет сакларга киткәнлеген күргәч, дуслашырга кердек дигән булып, Фәһимнән ишек ачтыралар да, табын кордыртып, эчеп утыра башлыйлар. Безгә үпкәләмә, гаебебезне таныйбыз, без сине утырттык, ялган шаһитлык кылдык, инде үпкә саклашмыйк, янәсе. Ун ел гомерен әче Себер суыкларында, тундраның боз туфрагында уздырган Фәһим ничек гафу итә алсын?! Егетләр, мин сезнең белән эчә алам, әмма кичерә алмыйм, ди. Тегеләргә әллә бу ошамаган, әллә баштан ук максатлары булган, күбрәк эчеп алгач, исереп киткән Фәһимне түр караватка илтеп салганнар да янына тәмәке төпчеге ыргытып киткәннәр…

Тикшерүче акыллы кеше булып чыкты. Зариф белән Каюмны утырттылар. Ни сәбәп булгандыр, алар төрмәдән кире кайтмады. Аңа да сөенергә ярамый икән. Зөлфирәнең әтисе шул елны барыбер үлде. Сугыштан ике «Дан», бер «Бөек Ватан сугышы» орденнары тагып кайткан Фәһим:

– Инде мине ут та, пуля да ала алмый, – дип мактанырга ярата иде, Гайшәләргә чөгендер алырга булышканда, үпкәсенә салкын тидереп китте дә барды… Вакыты җитмәгәч, Сания менә яши. Фәһим, үлгәндә:

– Их, «Кызыл Байрак» орденын ала алмыйча калдым, шуны бирергә дип игълан иткән вакытта, сугыш башланып китте дә, командир үлде, – диде.

Үзең дөньядан китеп баргач, ул бүләкләрнең кирәге бар микән? Әнә бит Җәмиләбикә әбисенең дә бүләкләре үзе яшәгән бүлмәдә эленеп тора, аларның Саниядән башка беркемгә кадере юк. Әллә ялгышамы? Зөлфирәнең аларга карап-карап торганын күргәне бар…

Сания өчен иң кадерле нәрсәләр – сандыктагы папкаларда. Аларны Фәһимулласы исән чагында ачыктан-ачык карарга, укырга кыймый иде. Тәртипкә салып калдырырга кирәк булыр. Кәнәфиеннән торды. Иңендәге шәле ишелеп төшкән иде. Җилкәсеннән тартып ук алып, кәнәфи аркасына элде. Сандыкның авыр ишеген бер ачты, бер япты, нәрсә эзләгәнен дә аңламады. Папкаларның иң өстәгесендә ул үз куллары белән язган шигырь барлыгын белә. Кагылсаң да, күзгә яшь килер инде… Капкачны күтәрде, папканы ачты, шигырь язылган бизәкле дәфтәр битен кулына алды да әкрен генә, башкалар ишетмәслек итеп кенә укый башлады:

 
Көт син мине, һәм кайтырмын,
Тик бик тә көтсәң.
Көт син мине, сары яңгыр
Сагыш китерсә.
Көт син мине, кар бураса,
Көт, челлә җитсә.
 

Шушы урында шигырьне укып бетерерлек көч-егәр тәненнән китеп барганын тойды. Сания әкрен генә, бик тырышып, кәнәфигә таба атлады, кулыннан дәфтәр битен төшермәде. Зөлфирә бүлмәгә кергәндә, карчыкның күзләре ачык, уң кулы кәнәфи култыксасыннан идәнгә салынып төшкән иде. Кул турысында ниндидер бер кәгазь кисәге ята…

2014