Текст книги "Yasaq edilmiş oyun"

Sabir Əhmədli

Yasaq edilmiş oyun

Adam yaşlandıqca uşağa dönür. Yadıma uşaq vaxtı oynadığımız oyunlar düşmüşdü. Hələ “a-be” bilməyən balacalar ev eşik tikir, bir-birinə qonaq gedir, xörək bi-şirib pay çəkir, yalandan yeyib doyur, səhəri axşam elə-yirdilər. Şeytan balalalar hətta ailə qurur, ərə gedir, ça-ğaları da olur, bələyib qucaqlarına alırdılar.

Bu sayaq oyunların indi də oynandığını mən Yasa-malda, bir obanın yerləşəcəyi beşmərtəbə binadan çıxıb işə gedəndə, işdən qayıdanda yenə görürəm. Qonşu qız-cığazlar, cıqqılı nənələr, körpə analar evin qabağındakı bağçada, ağac kölgəsində, kolların arasında evcik qurur, bu evlərin açıq divarından içərisi görünür, bəzəkli tax-çalar, süfrə, qundaq seçilir… Orada, evlərindəcə görüb-götürdüklərini yamsılayır, iyirmi il bundan sonrakı ya-şayışı çəkib gətirir, öz istədikləri təki qurub quraşdırır-lar.

Başqa oyunlar da var. Böyüklərin oyunu daha çəlpə-şik-dolaşıq olur. Oyun uşaqlardan ötürü böyüklərin ita-ətindən qopmaq, böyüklərdən ötürü uşaq olub qayğı-dan qurtulmaq. Dünyanın işi oyundur, deyiblər. Bəlkə varlığın yüz cür oyununa qarşı insan da təqlidə uyur, gülüb-əylənir. Ola bilsin, oyun aləmi anlamağın, dün-yanın başa düşməyin ayrıca üsuludur.

Daş dövrü mağaralarda çal-çalpaz qoyulmuş, yan-yana düzülmüş sümüklər tapılır. Bunlar ilk insanların ovladığı heyvanlar, yedikləri qidanın qalığıdır. Onlar da bu sayaq, əti yeyib sümüklə oynayırmışlar.

Bir körpə uşaq oyunlarını xatırlarkən, yadıma bir va-qeə düşdü. Bu, yuxutək bir işdi, büsbütün yadımdan çıxdı. Sonralar bir də xatırladım, bu dəfə qırx silsilə oyun parça-parça göz qabağında canlandı.

Bunu mən nə görmüş, nə eşitmişdim. Haradan, necə gəlib yadıma düşmüşdü, indi də baş aça bilmirəm. Am-ma ürəyimə damdı ki, onu otuzuncu illərdə oynamışdı-lar.

Hər yerdə olduğu təki bizim ellərdə də maraqlı oyunlar var.

SSRİ Pedaqoji Elmlər Akademiyasında milli oyunları öyrənən bölmə yaradılmışdı. Ölkəmizdəki bütün xalqla-rın oyunlarını toplayır, araşdırır, nəşrə hazırlayırlar.

İstəkli oxucu! Bu yazıda yazılanlar zarafatdır, oyun-dur. Əgər onu oxuyanda sizə bir oyunca zövq verə bil-səm, sevinərəm.

Bəzi səhnələr qəribə görünə bilər. Əslində sürətlərin davranışı, onların düşdüyü gülməli hallar qədim xalq oyunlarımızdan, qaravəllilərdən, zamanın ruhundan do-ğur…

Birinci fəsil. Birinci mərhələ – “Laldinməz”

Qabaqda gəlirdi Gər Xəlil, qızıl-qumral papaq ba-şında şəfəq saçırdı. Arxasınca gəlirdi Mürşüdlə Cəmşid, onların gerisində dinməz-söyləməz yeriyirdi qazı, müşa-vir, duyuqçu, güdükçü, çapar.

Yazın aşıb-daşan çağlarıydı, kəndi-obanı pör-pöhrə bürümüşdü. Qayaburnunda kəhriz suları şaqqıldayırdı. Gər Xəlil başının yığnağı ilə çaylaqarası irəliləyib, Ba-zarbaşında qoşa piştaxtanın aşağısında ayaq saxladı. Keçmişdən üzü bəri padşahın duruş yeri, mətə bura idi. Car çəkməyə, haray qoparmağa hacət yoxdu. Hamıya hər şey aydındı. Həmin gün, həmin səhər padşah taxta çıxır, qırx silsilə oyunun ilk sınağı başlayırdı.

Düz günü Bazarbaşında seyrək alış-verişdi. Süfrə arasında təndir çörəyi, qazan-sərnicdə süd-qatıq, pört-lənmiş noxud, ləb-ləbi qoyulmuşdu. Gər Xəlil Bazarba-şı meydanı, Yoxuş məhləni, Çinar altına gedən cığırı gözdən keçirdi. Mürşüdlə Cəmşid başlarını aşağı salıb, hökmranlığın ilk gününün hansı uğurla açılacağını gözlədilər. Kimsə dillənmədi.

İşi belə görən bazar əhli oradaca səsini xırp kəsdi. İlk mərhələnin şərti başdan-binadan belə qoyulmuşdu; “Laldinməz”.

Padşah adamının göründüyü yerdə bir kimsənin danışmağa, kəlmə kəsməyə ixtiyarı çatmırdı. Qulaq şeşə, dil köşə.

Qəsəbənin gediş-gəlişli yeri Bazarbaşı idi. Ötüb-keçən burada qarşılaşır, əhval tutur bazara-dükana baş vurur, alan alır, satan satırdı. Əgər bircə kəs cınqırını çəksə, gələn heyətə məhəl qoymayıb səsini çıxartsa, alış-veriş büsbütün kəsilərdi.

İlk öncə Ataşla arvadı Nazxanım göründü. Hər ikisi Çinar meydanından qoşaca çıxıb, Bazarbaşına yönəldilər. Ataşın gözü meydan başında dayanmış Üçlüyü dərhal aldı. Oradaca nəfəsini çəkib, Nazxanımı duyuq salmaq istədi, arvad səsini çıxartmasın. Haraya gedəsi, hansı dükana baş vurası, oradan daha haraya yönələsiydilərsə, bunu hər ikisi him-cimlə anlatmalıydı. Yoxsa, ilk mərhələnin ilk cəzasına qurban getmək ağırdı. İlan dili çıxarıb yalvarsa idin; “Gər Xəlil, sən öl, padşahın başına and olsun, bilməmişəm, anlamamışam” heç olmasa, bir yüngül cəza veriləsiydi.

Ataşla Nazxanım “Torqsin” dükanına döndülər. Onların aradan çıxmağıyla milis Şahverdi göründü. Səhər-səhər qəsəbə arasında dar-davranışa göz qoymalı, gəzib dolanmalıydı. Elə ki, Bazarbaşı meydanında, qoşa piştaxtanın ayağında dayanmış Gər Xəlili, başındakı yığnağı gördü, oradaca çaqqal tələyə dəyib qayıdan təki, geri həslədi; heç nə görməyib, heç nə bilmir. Oyun-moyun onun peşəsi deyil. Girdiyi kol deyil. Döndü ağzıgeri, uzaqlaşdı.

Heyət tərpəndi üzüaşağı, Çinar meydanına. Bazardakılar ta onlar itincə tərpənmədi, bircəsi dillənmədi. Dönər, qayıdardı; “On addım aralanmamış, bu nə səs-səmirdi?!”

Qəsəbənin tək bircə küçəsiylə üzüaşağı yeridikcə Gər Xəlilin qızıl-qumral papağı ilğım çalır, sarı uzunboğaz çəkmələr zəhr yarırdı. Padşah-aləmin üz-gözündən bir balaca halsızlıq sezilirdi. Toqqanın altı boşdu. Hamı bilirdi ki, Gər Xəlilin evdə xörək verəni yoxdu, arvad küsüb getmiş, onu yalqız buraxmışdı. Görünür, padşah-aləm İmaməli aşxanasına üz tutmuşdu. Himi yenicə qoyulmuş ictimai iaşənin ilk və gözəl nümunəsi pitixanada toqqanın altını bərkitsin.

Aşxananın işi lap cəncəldi. Yemək-gövşəmək nədir, orada xırtlanan qənd, bircə loxmanın ötməyi də kəpək azacıq qımıltı qoparmaya idi. Səhər müştəriləri səs deyilən şeyi büsbütün unutmalı idilər. Yoxsa vay halına. Aşxana dəvəsi ölmüş ərəbin gününə düşərdi; “Aşbaz İmaməli! Aç döşlüyü, götür kəfkiri! Get bu fərraşın ardınca. Fərraş, çək bu qazanqulunu Məmməd bəy kəhrizinin üstünə. Qırx kərə oturt-durquz. Kəfkiriylə çaylağın daşın-qumun eşdir buna. Ağlı gəlsin başına!” Dedi dedi, elədi elədi.

Aşbaz İmaməli mətbəxdən küçəyə açılan kiçik, alçaqca pəncərədən baxıb, aramla addımlayan nazaratı görmüşdü. Bir gözü qazanlarda, o biri eşikdə idi. Təzəcə qalaylanmış pələş kəfkiri bozbaş qazanının qırağına vurub, ocaq fısıltısı ,samovar dızıltısından seçilməz hənirlə pıçıldadı;

– Sıs-s-s.

İçəridə iki-üç müştəri vardı. Şirin çayla pendir-çörək yeyirdilər. Tikə boğazlarında qaldı.

Gər Xəlil pitixanaya göz qoydu, Mürşüd, Cəmşid yavaşıdı. Oyunbaşı naharsız, qarnının çalğısına baş qoşmayıb ötdü. Getdilər. İmaməli də xətadan sovuşdu. Bunun qayıtmağı da ola bilərdi. Güdürdülər, kimisə, haradasa yaxalayacaqdılar.

Çinar altı kəhriz başı seyrəklikdi. Yoldan ötən kəhriz gözünə enib, pasaxlı əllərini qoşalayıb, çağlayan bumbuz sudan içir, səhər-səhər yanğısını söndürürdü. Çökək məhlədən iki qız güyüm, sənək doldururdu. Onlar da bu gələn həzaratı görüb, tütəyin dilini çəkdilər. Nə Gər Xəlil, nə əlaltıları şahlığın ilk günü öz hökmünü gədə-güdənin başında sınamaz, colma-cocuğu incitməzdi.

Mir Kazım çinardan aşağı, Mirzəcanlı bağlarının başında gözəl bir bağça salmışdı. Arxın altında bir güllük becərmişdi, behişt onun yanında örüş-örən, yovşanlıqdı. Şura hökumətinin, yeni zamanın ətri-ruhu Mir Kazımın can-başla bəslədiyi güllükdə idi. Bu baxçanı Mir Kazım mahal komitəsinin quruculuq çağrışına qoşularaq dirçəltmişdi. Öz qədim bağçasından növ-növ, çeşid-çeşid gül kollarını çıxarıb gətirib əkmiş, calamış, bir büsat yaratmışdı, baxan deyirdi, dönüm bir də baxım.

Xoş yaz səhəri Mir Kazım bir əlində çiləyən, bir əlində bağat qayçısı sinəsinə qalxmış faraş kolların arasında çalışırdı. Bağçanın ürəyi qızılgüllərdi; al-qırmızı, ağ-sarı, hər biri çaynik irilikdə açmışdı. Reyhan ətri, yasəmən qoxusu, qızılgüllərin nəfəsi qovuşub ötəni bihuş edirdi. Mir Kazım bər-bəzəkli təkəlduz araqçınını çıxarıb atmışdı arxın üstünə. Gül-çiçək çisəyi qıraq-bucağı qazmaqlamış təpəsinə çilənib, öz əliylə bəsləyib becərdiyi bir-bitkinin cövhəri beyninə hopurdu. Kişinin sir-sifəti də qönçə-ləçəklərin boyasına boyanmışdı.

Onda kişi ayıldı ki, gördü geridən özgə hənir gəlir. Uymuşdu, özündən xəbəri yoxdu, mızıldanır, səsini şirəyə gəlmiş qaynaşan qızıl arıların vızıltısına qatıb xəfifcə oxuyurdu;

Gül əkdim gülüm mənim.

Süsən sünbülüm mənim.

Dur gəl qadan canıma,

Coşan bülbülüm mənim!

Mir Kazım geri qanrıldı. Gördü Gər Xəlil iki yanında Mürşüd, Cəmşid dayanıblar daş arxın tirəsində, gül qoxluyub baxçanı dinşəyirdilər. Mir Kazımın rəngi qaçdı, döndü ağ gülün əyrimiş ləçəyinə. Pardaxlanmış kolların qoyun-qoltuğundan, qızarışan güllərin tacından qat-qat qırçın ləçəklərdən bir həzin səda gəldi. Qızıl arıların bal dadan mahnısı – sarı simdə bir çalğı dilləndi.

– “Mir Kazım!”

Gülçünün ağaran gözləri padşah heyətinə dikildi;

– “And olsun, məni bu çalışqanlığa bağlayan xoş güzarana! Oxuyan mən deyildim, qızıl arılardı. Şirə çəkirlər”.

Bu sorğu-sual, əlbəttə, lal dildə getdi. Mir Kazım səsini büsbütün udub, cıqqırını çıxarmadı. Gülçünün su çiləyəni, qayçısı da eləcə əlində sallanıb dondu.

Gər Xəlil duruxdu, dönüb Mürşüdə baxdı, Cəmşidə baxdı. Bunu da burada matı-qutu qurumuş qoyub, oradan da ötdülər aşağı. Bağçanın hör-höyüş basmış bərəsindən o üzdə məktəbdi, ŞKM.

Buradan o yana Gər Xəlil vəzir-vəkiliylə iki yerə baş çəkə bilərdi. Qalın böyürtkən-kandalaşlığın arasından axan yarpız-cincilimli arx boyunca gedib, Nəcəfqullar bağının talasından keçib, Hətəmxan dəyirmanına çıxardılar. Bir də yaxına, bağların başındakı məktəbə. Məktəb bir güşad, abad bina idi. İşıq saçan geniş, parlaq pəncərələri bağçaya açılırdı. İnsafı olan müəllim yazın kükrək çağında pəncərələri qapamır, deyirdi, qoy uşaq çölün, bağ-bağatın havasını dərsin, səhər-səhər dərsini həvəslə oxuyub, başını biliklə doldursun.

Gər Xəlil, eləcə də Mürşüd və Cəmşid o yana, Hətəmxan dəyirmanına yönəlmək meylində idilər.

Məktəbin açıq pəncərələrindən uşaqların, qız-oğlan qarışıq, cəh-cəhi eşidildi. Bu, aşağı sinif, birincilərdi, yarımıncılardı. Hələ təkbaşına danışıb oxumağa alışmadıqlarından səs-səsə vermişdilər.

Arada müəllimənin də sədası gəldi;

– ‘’Hökumət bizimdi, biz də qurmuşuq!’’

Gər Xəlil yavaşıdı, Mürşüdlə Cəmşid də onu tövrüylə ayaq saxladı.

Arx üstən, qəsəbədən Yarəhmədli səmtə uzanan hündürdəki yolla adamlar gedirdi. Kimi uçurum cığırda, belinə bir tay dən atılmış uzunqulağı bizləyə-bizləyə, toş-toşla dəyirmana tələsir, kimi bu yana, bazar-dükana cəhləyirdi. Yoxuşdakı həyətlərdən, qarğı-qamış çitəmələrin ardından pıçıltı gəlirdi. Çitəmə arxasından Gər Xəlili görüb, məktəb pəncərələrindən qopan səs-sədanı eşidirdilər.

əgər ‘’Laldinməz’’disə, hökm yiyələri göz qabağında, üçü də birlikdə ortaya çıxdığı yerdə bəs bu nə cəh-cəhdi! Dərs? Deməli burası da varmış. Gər Xəlil olmasın, lap əsil padşah başına qızıl tac qoyub çıxsın meydana. Bütün cah-calalıyla dayansın şaqraq pəncərələrin önündə. Görək körpəcə balaları susdurmağa onun gücü çatacaqdırmı? Şagirdlər tutaq ki, balaca idilər, qanmırdılar, cəzaya da yaşları düşmürdü. Bəs onlara mahnı öyrədən, arada ayrılıb, özücə tək oxuyan müəllimə, daha doğrusu, müəlliməyə nə söz?

Nazlı müəllimə məktəbə bu il ayaq açmış balalara mahnı öyrədir, nəğmə dərsi keçirdi. Tərs təki balacaların dərslərinin çoxu nəğmə idi.

Bunların burada duruxduğu anda, orada, sinifdə uşaqlar da susdu. Yalnız Nazlı müəllimənin yarpızlı bulaq təki çağlayan qumrov sədası gəldi;

– ‘’Al bayrağa beşguşəli ulduz vurmuşuq!…’’

İndi hamı bir yerdə. Bir; iki, üç! Başla;

‘’Hökumət bizimdir, biz də qurmuşuq,

Al bayrağa beşguşəli ulduz vurmuşuq!’’.

Qaçaqlığa qarşı vuruşmalarda ad-san çıxarmış, Kor Abdıllanın tutulmağında igidlik qoçaqlıq göstərmiş, milisbaşı Gər Xəlildən ötrü bu nəğmə olduqca xoş, ürəyə yatandı. Bilik, tərbiyə ocağına ayaq açmış bapbalaca nəslə bir yeniyetmə müəllimənin nəğmə öyrətməyi daha fərəhli idi, incə, zərif telləri oynadırdı.

Qaya daşlarından hörülmüş divar boyu sıralanan geniş, açıq pəncərələrin birindən müəllimənin özü də göründü. Elə bil Mir Kazımın bağçasından, bax, bu səhər, obaşdanca açılmış, hələ şehi qurumamış bir cüt ağ-qırmızı gülü zoğlu-pöhrəli qoparıb qoymuşdular oraya, pəncərənin ağzına. Gər Xəlil inandı; şehli gül ətri indicə ötdükləri Mir Kazımın bağçasından deyil, məktəbdən, sinifdən, ağzının sarfası getməmiş yavrulara nəğmə öyrədən gözəldən gəlir.

Sinif otaqlarının qənşərində çox dayanmaq yaramazdı. Mürşüd, Cəmşid hənir çıxarmadan, himlə söyləyirdilər;

– ‘’Xəlil padşah, tərpənməyəkmi?

– Bəs bu cəh-cəh?

– Ona sonra baxarıq. Qayıdarıq bu işin üstünə’’.

Məsləhəti padşah, padşahəvəzi Gər Xəlil verməli olduğu halda, bu yerdə o öz əlaltılarını dinlədi. Bəlkə bir də ondan ki, götür-qoy, məsləhət-məşvərət dilsiz-danışıqsız getdi.

Tərpəndilər enişə. Arxadan yenə Nazlı müəllimənin sədası gəldi. Kişilər aralandıqca səsini qaldırır, uşaqlardan artıq bunlara eşitdirirdi. Gər Xəlil addım atıb dayanır, birincilərin cəh-cəhindən, Nazlı müəllimənin oxumağından ayrıla bilmirdi. Laldinməz, için-için çırpınırdı.

Qəssab Məhəmmədin evinin altından keçib, toxmaçarlıqdan ötüb, geniş talaya çıxanda Mürşüdlə Cəmşid elə bildilər, dəyirmana getmədən adladı. Halbuki, padşadlığın ilk günü, başlanğıcda Hətəmxan dəyirmanına baş vurar, oranı sınadılar.

Elə ki, çıxdılar bağ talasına, çəmənliyə, burada üçü də birdən ayaq saxlamalı oldu.

Talada, qoz ağacının altında iyirmi-otuz uşaq bardaş qurub oturmuşdu otluqda. Qənşərdə, çəkilin budağından bir iri dünya xəritəsi asılmışdı. Başıaçıq müəllim əlində şiv çubuq, xəritənin önündə var-kəllə danışır, göstərirdi. Onun nə söylədiyi aydın eşidilməsə də, padşah-aləm coğrafiya müəlliminin səs-sədasını qəşəncə dinlədi. Ondan o yanda dağdağan altında bir ayrı dəstə, bir özgə sinif qonuşub çalışmaqda idi. Buradakı dərsi qocaman müəllim, mahalda ilk saatsaz Mirzə Qafar aparırdı. Gözəl də geyinmişdi.

Əynində yaxası tikmə-naxışlı ağ köynək, ayağında qara qondara, burnunun üstündə zəncir-irtməkli pensne.

Dönüb, dolayı ötmək istəyəndə, gördülər xeyir. Bağın hər ağacının altından bir səda çıxır, hər kol, şax-şəvəl arxasında bir çətən uşaq-müəllim toplanıb. Bütün bu yığnaq, səs-avaz ‘’Laldinməz’’lə bir araya sığan iş deyildi. Qaldılar neyləsin, necə tərpənsinlər. Dönüb, tala yolundan çıxıb özlərini kol-kosa, cəngəlliyə soxa bilməzdilər, üst-başları cırılar, əl-ayaqları didilərdi. Beləliklə isə bütün şərt, yasaq-qadağa büsbütün pozulmuş sanılmalıydı.

Mürşüd kişi dinməzcə qandırdı; ‘’Buradan qalxaq üstə, yola. Baş götürüb gedib çıxaq Hətəmxan səmtə’’.

Bu yerdə bir üzü ‘’Laldinməz’’, bir üzü səs-səda, bir elə iş baş verdi ki, hər üçünü heyrət aldı. Gər Xəlili birinci Mirzə Qafar müəllim görübmüş. Həm müəllim, həm arıçı, həm də saatbaz. O üç kişinin, irəlidə Gər Xəlil, başında daş-qaşla bəzənmiş qızıl tac-qızıl-qumral papaq, Mürşüd Cəmşidlə talanın qırağında ayaq saxlayıb, dağdağan-sinifə, alça-sinifə, böyürtkən-sinifə göz dikib, çaşbaş qaldığını duydu. Mirzə Qafar öz uşaqlarına nə dedi, nə qandırdısa, bu uşaq, müəllimiylə bircə yerindəcə susub dondu. Gər Xəlil dəstəsiylə birgə bunların böyründən ötməyə vadar olduqda, denən, o uşağın bircəsi dönüb gözünün ucuyla baxdımı, nəfəsini çəkdimi. Tilsimə düşmüş təki səs-səmirsiz qaldılar.

Gər Xəlil ötüb keçməkdə, qocaman müəllimə bir işarə vurdu: “Bərəkallah! Sən xətadan sovuşdun. Bu xəmir çox su aparacaq.”

Sağda, solda, arxada, dağdağan ağacının, əriyin, yemşan kolunun altında, yan-yörədə başqa-başqa dərs alan, aşağı-yuxarı siniflər, müəllimlər də Mirzə Qafarın davranışından ruhlanıb susdular.

Beləliklə, ötüb getdilər. Daha geridən, həndəvərdən qımıltı-pıçıltı qopsa da, bayaqkı laldinməz halın qabağında buna baş qoşmayıb, aradan çıxdılar.

İndi hər üçünə aydındı ki, haraya gedirlər. Birbaşa Hətəmxan dəyirmanına yol aldılar.

Hətəmxan dəyirmanı Çinar kəhrizinin suyu ilə işləyirdi. Yaxın kənd-kəsəyin taxılı, bir də yenicə işə düşüb, neçə təndir qapamış çörəkxananın dəni orada üyünürdü. Tay-tay taxılın dənlikdən aramla enərək, zırı daşların arasında əzilib, un-urva aramla əski ağızlıqdan kirtik-kirtik ələnməyini görən deməzdi, bu boyda mahalın çörəyini bu tərpənişlə çatdırmaq olarmış. Dama-dama göl olar. Hətəmxan dəyirmanından savayı, Yarəhmədli bağlarının ayağında bir dəyirman da vardı, alasəy işləyirdi, oraya bel bağlamırdılar. O tay– bu tay el-obanın gəlişi, ümidi Hətəmxandı. Hər kəsin nobatı gözlənir, tay-dağarcıq vədəsində tərpənirdi. Hətəmxan hamını yola verirdi. Kövşən-xırman, kəhriz-çayxana hamısı ictimailəşib mahal şurasının əlinə keçəndə, Hətəmxanı öz dəyirmanından ayırmamış, oradaca saxlamışdılar.

Dəyirman arx altda, çökəkdə idi. Dəhnədən üzüaşağı gurlayan axar elə güclü, təpərliydi, gör-gövdəsi çatlamış köhnə qovaq nov tablamır, su oyuqlardan fışqırıb, şarhaşarla daşlığa tökülürdü. Dəyirman boynunu kol-kos bürümüş, donuzluq kükrəyib göyərmiş, ağac nov özü də puçurlayıb pöhrələmişdi.

Həndəvərdə bir səs-səda, həşir vardı, deməzdin, bu hayharay çaylaq daşından yayılmış yapıq-yassar damın sayəsinədi.

“Laldinməz” Hətəmxan vilayətində bir elə çal-çağırla üzləşirdi ki, bağ-məktəb bunun yanında muştuluqdu.

Yoxuşda sovacaq səslənir, novun yarıqlarından daşlığa, çınqıllığa şiravan tökülür, dəyirman kişnəyir, çağlayırdı. Yuxarıdan, dəhnənin iki yanından da iki irmaq coşub üzüaşağı şığıyırdı. Bunların qopardığı şivən heç, iş deqırır, elə atlanırdı eşiyə, elə bil ağac pərlərin fısqırır, elə atlanırdı eşiyə, elə bil ağac pərlərin fırlanmağından yox, nə isə özgə bir xətər-ətərdən tərpənib dəbərmişdi. Qənşərdə göllənən axar-coşardan un-urva, kəpək tamı qalxırdı. Dəyirman qabağında, qum-çınqılı seçilən dumduru gölməçədə qaz, ördək üzürdü. Quşlar gölə yaxınlaşır, irəlidən vuran suyun təkanından həsləyir, qırağa hellənirdilər. Bir də gedir, çaxnaşan burulğanda özlərini güclə saxlayıb, gölə can atırdılar. Qaz-ördək köpüklənib coşan suda dən-düş qoxusu almışdı.

Pər-qanad çalğısı, ağır daşların nəriltisi eşidilir, çax-çaxın çaqqıltısı sezilirdi. İçərinin sədası eşiyinkinə qarışmışdı. Elə şennikdi, səsdən qulaq tutulurdu.

Dəyirmanın qabağında, gündöyəndə palaz üstə taxıl sərmişdilər. Görünür, nəm çəkmişdi, Hətəmxan göstəriş vermişdi, qurudulsun.

Hətəmxan görünmürdü, kimsə də yoxdu. Gölməçədə çırpınan qaz-ördəyin yaxındaca, palaz üstə sərilmiş dənə, qızaran buğdaya, bozaran arpaya yox, un-urva qoxuyan suya cummağı da bir anlaşılmaz işdi.

Xəlil, Mürşüd kişi və Cəmşid kişi dayandılar o tayda. Dəyirmanın körpüsü yoxdu. O taya keçməkdən ötrü arxın içinə iki-üç iri daş parçası, qaya qırığı atmışdılar. Padşahəvəzi Gər Xəlil, vəzir-vəkil gözlərini su basmış köntəy daşlara dikib də baxdılar. Elə çarpanaq, sürüşkəndi, allahın adicə bəndəsi də buradan ayaq qoyub keçməkdən çəkinərdi, gəl gör bu kişilər ola.

Elə bil Hətəmxan bu yoldaşların gələcəyindən soraq tutmuşdu. Dəhnə ağzından uçurlanan, novdan şoruldayan suyun hamısını bağlamışdı bir arxa. Gələn gələ bilirsə, gəlsin. Ayağının birini qoysun arx içindəki ala qayanın belinə, sonra o birini adlatsın qara qaya parçasının çatağına… Ondan sonra büdrəməsin; ayaqaltı daşların arası gendi, sürüşdünmü, təpəsi üstdə, guppultuynan yıxılacaqdın arxın içinə. Xəlil padşah, Mürşüd vəkil, Cəmşid vəzir! Təpədən dırnağa çumçuluq, un-urva ətri saçaraq, xirtdəkdən topuğa suyunuz süzülə-süzülə gəlin. Buyurun Hətəmxan ölkəsinə.

Yaxşı, tutaq ki, nə axan arxa, nə şoralanan nova, nə də bu coşan gözə hökm etmək olmazdı: səngiyin, səsinizi alın, “Laldinməz” gedir. Yox, axar-coşar allah-taalanın bağışladığı, təbiətin verdiyi nemətdi. Onu susdurmağa, səmtindən döndərməyə Gər Xəlil heyətinin hökmü çatmazdı. Bəs bu arxa nə söz, onun qəsdən gurlaşdırılmağına nə deyəsən? Arxın içindəki ayaqqoydu daşların duruşu-baxışı nə söyləyirdi? Bunları, yolu-irzi sahmana salmaq olardı. Görməliydi bu işi Hətəmxan!

Onun saymazlığı gələnləri şəkləndirdi. Dayandılar arxın o üzündə, gözlədilər. Bu karsala, heç olmasa, qabağa çıxmalı, günün nə gün, şərtin nə şərt olduğunu bilməsə də, bir xoşgəldin söyləməliydi.

Mürşüd kişi az qalmışdı həndəvərin sədasından yanılıb səs çıxarsın: “Ay ev yiyəsi, harada qaldın!”

Dəyirmanın ağacdansa, elə bil daş-qayadan yonulmuş şotur qapısı açığdı, oradan o yan qapqaranlıqdı. Hətəmxanın, dənçinin içəridə bir-birini gördüyü, təhnə-unnuğu seçib çalışdığı da ağla batmırdı. İşləməyinə işləyirdi; su çırpılır, qanadlar şaqqıldayır, pərlərdə çaxnaşan sel ayğır təki atılırdı eşiyə.

Ala-toran kandarda iki zənən göründü. Bel-buxunları şal-qurşaqdı, üz-gözləri açıqdı. Hər ikisi onlara məhrəm olan Hətəmxandan savayı bu həndəvərdə bir kişinin, özgə, yad kəsin olmadığına arxayındı. Gəlinin biri unnuqda çalışmış, lələk-süpürgə çalmışdı. Qaş-kipriyi elə çallaşmışdı, elə bil bir alyanaq gözəl qəfilcə qarımışdı. O gəldi suyun üstünə, o biri gəlin əyildi taxıl sərgisinin ətəyinə.

İki gözəl-göyçək gəlinin havaya çıxmağı, qabaq-qənşərəcə bunları görməməyi, dünyada çəkinəsi heç bir şey yoxmuş təki asudə davranmağı, üz yumağı, taxılın nəmliyini yoxlamağı, ən başlıcası, səslərini çıxarmamağı arxın bu tayında dayanmış üç kişinin yandırıb yaxdı. Bircə kəlmə, bircə söz çıxmadı bunların dilindən. Güya dağ-dərədə haraylanan kəndçi övrətləri deyildi. At-eşşək yükləyib dən gətirdikləri mahal mərkəzi Çinarlıda bu səhər bir oyunun başlandığından, adının da “Laldinməz” olduğundan xəbərləri yoxdu. “Laldinməz”in heç bir qayda-qanununu bilmirdilər. Amma heç biri də cınqırını çəkmirdi. Gəlinlər elə bil təkcə bir-biriylə yox, bu axar-coşarla, şadara novla, dənnik-urva ilə, bütünlükdə dəyirmanla və Hətəmxanla “Laldinməz”ə girmişdilər.

Hər iki gəlin eşikdə dolanıb, taxıl sərgisinə baş çəkib, arxın bu üzündəki kişilərə məhəl qoymadan, dinməz-söyləməz arxa çevirib girdilər oraya. Oraya ki, haradan çıxmışdılar. Onda, qapı çatında Hətəmxanın boyu görsəndi. Bu səfər zənənlər içəridə göz olacaqdı. Bu da onlara arxayın olub eşikdə, qapının böyründəki iri hamar daşın usta oturacaq, nəfəs dərəcək, boğazında xəmirlənmiş un-urvanı ötürəcəkdi içəri, ya eşiyə.

Qapı üzbəüz idi. Hətəmxan açıq-aşkar bunların üzünə baxır, amma görmürdü. Belə baxasan, görməyəsən, bu da bir möcüzədi. Arxın bu tayının Hətəmxana qarışacağı yoxdu. Nə görünür görünsün, Hətəmxanın gözündə boşca qaraltı, heç nə idi.

Bunlarsa onu tilfə-tilfə görürdülər. Başında bir gödərək, yappa papaq vardı. Elə bil onu təhnənin qıraq-bucağını təmizlədiyi silgidən, dəri parçalarından yamayıb tikmişdi. Papaq o kökə düşmüşdü ki, qıvrımların yundan-qıldan, ya xəmirdən yapıldığını ayırd etmək çətindi. Ayaqlarındakı vəl qaloşlar da qırov bağlamışdı. Bir yaxşı çomaq gərəkdi, onunla bu Hətəmxanı bir möhkəmcə döyəcləyib çırpasan. Düz on öynənin çörəyi çıxardı. Un, dəyirman ardı, bir də hələ kimə nə düşdüyü aydınlaşmayan şahad-bu üçü Hatəmxanın gözünü qapamışdı, döş-döşə dayandığı kişiləri almırdı.

Mürşüd kişi yerə əyildi, bir sürtük daş götürdü çınqıllıqdan. Daşı əlində sahmanlayıb, vurdu gölün ortasına. Daş suya baş vurub süzdü, güllə təki çovuyub çırpıldı düz Hətəmxanın dayandığı qapı dirəyinə. Kişi səksəndi, çırpındı. Un-urva bu silkintidən oynayıb dumanlandı. Hətəmxan dirçəlib arxın bu tayına zən saldı. Qayıdıb girdi içəri.

Az keçmədi, kənarda elə hamanca qapı tiri təki kör-köntöy bir nərdivan təpəsi görsəndi. Hətəmxan nərdivanı gətirib yıxdı arxın üstə, qollarını dirədi bu taya. Oldu bir qoşun keçəsi körpü. Görünür, sayılan qonaq-qara qabağına çıxanda bu nərdivan onun başlıca yarağıydı; könlü olsa, istəyəndə iki tayı, iki tirəni beləcə qovuşdurub birləşdirirdi.

Qabaqca Gər Xəlil, ardınca Mürşüdlə Cəmşid ayaqları altına döşənmiş nərdivan köprüdən adlayıb, dəyirman kandarına düşdükdə, ürəklərində Hətəmxanın günahının yarısından keçdilər.

İçəridə göz-gözü seçmirdi. Siftə unnuq ağardı, təhnəyə ələnən bərəkət işardı, mal təki çökmüş ala-qara çuvallar göründü. Daha sonra dəyirmançının bucağı, baca altda öləsiyən ocaq közərdi.

Hətəmxan iki boş çuval gətirdi, ocağın qırağına sərilmiş palaz parçasının üstünə atdı, döşədi. Qaxsımış bir mütəkkə qoydu. Qonaqlar əyləşdilər. Başda, döşəkçə üstə Xəlil, palaz-çuvalda yar-yoldaşları.

Hətəmxan şahad çuvalının qoyulduğu bucağa yönəldi. Süfrə dəstərxana bir mis cam qoydu, bir yanı şor, bir yanı göm-göyçək camış yağı. Bir güllü-güllü kömbə də qoydu, bütövcə. Kəvər, qıcı, iki yumru motal pendiri. İki dəmir qutu, stəkan əvəzi, boğazı qırmızı zehli nazik stəkanı nəlbəkisiylə birgə Gər Xəlilin əli altına sürüşdürdü.

Dənnik üstə, təhnə başında dolanan bir cüt gəlinin ovqatından belə göründü ki, onlar bu dam-daxmaya öz evləri təki isnişib, gəlib gedəndilər. Bəlkə gecələr də dəyirmanda qalmış, nobat gözləmişdilər. Hətəmxanla mərhəmləşiblər. Hətəmxan işi, çax-çuxu bunlara tapşırıb, gedib arvad-uşağa, yurd-yuvaya da baş çəkərdi. Daşın dabanını tarazlamağı, artırıb əskiltməyi, dənin təhnəyə tökülməyini, aşağıda unnuqdan yığılmağını, bir çuvalın qurtarıb, o birinin başlamağını da bu bir cüt sona Hətəmxanın istəyincə yoluna qoya bilərdi. Bərəkət ocağına buyurmuş qonaqlara Hətəmxan özü qulluq göstərsə də, bu səhər naharında içəridə dolanan iki gəlinin də əməyi olduğu sezilirdi.

Cəmşid cibindən bir buynuz-bıçaq çıxartdı. Kömbəni səliqə-sahmanla doğradı. İstədi bıçağı salıb, şorla yağı qarışdırsın. Gər Xəlil barmağını şəklədi: qoy, elə qalsın. O bəlkə şora toxunmayacaq, çılxa yağla nahara başlayacaqdı.

Dəyirman süfrəsində bircə şey çatmırdı. Yalan-doğru söyləyirdilər ki, Hətəmxanın bu ala-toran bucaqda məzəsi də olur. Darıxanda töküb içir, pərlərin, zindan daşların uğultusu, çax-çax çaqqıltısıyla mürgüləyib, elə dərin yuxuya gedir ki, fələyin özü gələ onu oyada bilməz.

Cəmşid əl boyda kömbəyə aramla, çörəyin canına yedirdə-yedirdə yağ çəkdi, üstdən şor yaxdı. Əlində saxladığı dədə-baba yaxmaçına baxıb, qoydu süfrənin qırağına. Onun bıçağını alıb, bir elənçik yaxmaç da Mürşüd düzəltdi, qoydu öz qabağına. Gözlədilər. Gər Xəlilin elə bil iştahı küsmüşdü, süfrəyə baş qoşmurdu. Onunku bəlkə bu səhər bir qədəh konyak, üç yumurtanın qayğanağı, qaymaq, daha hansı bəy-xan yeməyi idi. Yalmanır, çul-çuvalı, künc-bucağı araşdırırdı.

Bunlar burada gözləməkdə, Hətəmxan əl atdı külləməyə üz qoymuş ocağın közünə. Qara aftafanı oradan götürüb qoydu süfrənin ortasına. Kəkotu ətri Mürşüdün burnunu qıcıqladı. Hətəmxanın çayı da, qalan azuqəsi təki dəmdə imiş. Bunların yoluna bəndmiş.

Başlamaq istəyirdilər ki, Hətəmxan bir büküm yuxa gətirdi. Cəmşid lələ yuxanı araladı. Bir soyutma çolpa idi. Elə dadlı-tamlı, iştahçəkəndi ki, elə bunun duzunu, istotunu səpən Gər Xəlilin nəfəsinə gözəlcə bələdmiş. Gəlinlərin bağlama-boğçasından çıxmışdı, ya Hətəmxanın özününcə bayır-bacaqda bəslədiyi xoruz-beçə sürüsündən ayrılmışdı bu qurbanlıq.

Cəmşid çolpanı pardaxladı, Mürşüd kişi dəmir qutulara, Xəlil bəyin boğma stəkanına çay süzdü, göyümsov çayın üzündə sarıçiçək ləçəkləri oynaşdı. Gözləməyin adı yoxdu. Başladılar. Hətəmxan yaxın gəlmədi, işi vardı. Bunlar burada yeməkdə, o da orada, bayaq üz-gözünün urvasını yumağa çıxmış bənövüş gəlinlə köməkləşmədi; birlikdə təhnənin çənəsi altına sürüdükləri çuvalı əl-ələ verib qaldırdılar dənniyə. Bu işi Hətəmxan təkbaşına da görə bilərdi, qatır gücü vardı, dizini tayın altına verib, basıb aşırardı qəzil çuvalı dəni tükənmiş dənniyə.

Yedilər, çaydan içdilər, soyutma çolpanın süfrəyə düşən sür-sümüyünü Mürşüd kişi bir də arıtladı. Hərəsi də üsdən ağzına bir “yastıq” konfet atdı. Cəmşid kişi eşmə eşdi, Gər Xəlil qıçlarını uzatdı dincəlsin. Hətəmxan gəlib dayandı başlarının üstə: “Halal xoşunuz olsun. Durun tərpənin, görün “Laldinməz”in günortasını harda ötürəcəksiniz. Ona, özünüz bilirsiniz, mənim gücüm çatmaz. Naharı biri verər, günorta düşər bir özgə təbəənin boynuna”.

Xəlil, Cəmşid, Mürşüd tərpənmədilər. Yox, a kişi, bunlar buraya bir qarın çörəyə, səhərin yüngülcə naharına görə baş soxmamışdılar, un-urva nəfəslərini təngişdirsin. Nədi-nədi, Hətəmxanın bilməzsən dəstamaz, bilməzsən qüsuldan ötrü saxladığı, ya ancaq çay qaynatdığı aftafa dəmi, kömbə kütü ilə ovunub, geri dönsünlər. Hətəmxanı haradasa, nədənsə ilişdirməkdi bunların qəsdi. Biri-birinə söykənib yatışmış çuval-dağarcığın ara-bərəsində, dalda-bucaqda nə vardı, nə gizlənmişdi? Dəyirmançının sirrindən heç tanrı da baş açmaz. Tərs dəyirman işlədərəm başında!– bu sözü də əbəs söyləməyiblər. Bir xoruz, bir çuval olmasın, bir dağarcıq ağnağıza, pendirə, bir cam kərəyə nə söz?! Bunun bu şotur qapısını axı, padşah padşahlığı ilə, bəy nökər-naiblə hər gün, hər səhər açmırdı, yaraşdırmırdı. Hətəmxan qulaqardına vurmasın. O gərək qonaqları bu sayaq yedirtdikdən sonra, həm də pay-ürüşlə yola salsın. Bu səxavətini onun, qırx dolama, qırx düyün oyunun irəlisində unutmazdılar.

Oturur, güdürdülər. Hətəmxan bircə kəlmə kəssin, bircə kərə hıqqıldayıb-hökküldəsin. Amma zalım oğlu elə bil yüz ilin lalıydı, ağzını bir tilsimli qara qıfılla elə bağlayıb kilidləmişdi, bunlar gedəndən sonra da dodağı tərpənməyəcəkdi.

Altda su çırpılır, pərlər guruldayır, çax-çax şanapipik təki ötür, oxuyur, eşikdən, qaralmış divar arxasından donuzluğun şorultusu, didilmiş novun yarıqlarından sellənən yağmurun şırıltısı gəlirdi. Dinib dillənən yoxdu. Elə səssizlikdi, dənnikdən daşların arasına səpilib, üyünən dənin gizli həniri, ağızlıqdan unnuğa ələnən bərəkətin qımıltısı sezilirdi. Bu ahəngdar bircə insan sədası, kişi, qadın səmiri çatışmırdı. Bircə kəlmə dillənsin, bəsdi.

Hətəmxan uşaq deyildi, dünyanın işini, oyununu buraya buyurmuş kişilərdən az bilmirdi. “Laldinməz”in əsər-kəsərini, cəza-cəzanını keçmişlərdə dadmış olardı. İş zoğal çubuğuna, zopaya da gedib çıxırdı qədimlərdə.

Xəlbir çıxarından, dənəvər dəmyə arpasından yeyib, at kimi kişnəyib bir sarı, səmənd xoruzla da qurtarmaq olardı; əgər ilişsə, cıqqırı çıxsa, bunlar arxdan adlayanda, çaşıb, ikicə kəlmə sözlə ötürsə. Yox, Hətəmxan təkcə ovuc-ovuc arpa-buğda sayəsində yox, dənçilərin gətirdiyi pay, qoz-fındıq havasına şişib şişəyə dönmüş xoruzdan ayrılmaq istəmirdi, yoxsa hələ çax-çaxı kəsilməyən, ocağı sönməyən yurdda yalqız qalardı.

Cəmşid eşmənin kötüyünü basdı ocağın külünə. Baxdı Gər Xəlilə, padşahın allanıb qan gəlmiş üzündən bir aydın işarə oxuya bilmədi. Qımzandı nə isə qandırsın: “Durun gedək, Xəlil padşah! Burdakı “Laldinməz” külləyib qaraldı”. Bəlkə Cəmşidin dillənməyindən Hətəmxan da şəklənib, bircə kəlmə söyləsin.

Bir quğultu qopdu. Bunu, gər boğazdan çıxan həniri Hətəmxan da aldı. Gər Xəlil gözünü ağartdı, Cəmşid əlini dəstərxana çırpdı: “Mən yox, mən dəyildim”. Hər üçü yerindən boylanıb, içərini aradılar. Hətəmxanı görmək istədilər. Geridə, dəyirmançının taxtının ayağında nə isə tərpəşirdi. Ala-toran bucaqda bir də quğultu qopdu. Qaranlığa zillənib gördülər ki, bu elə Hətəmxanın özüdü; intəhası, sarı çuxası qaranlıqda cilvələnən xoruz cildinə girmişdi. Şeşələndi, o bunları görürdü, bunlar onu güclə seçdilər.