Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

– Оннук, ити кырдьык… – Быралгы Баһылай этиитигэр сөбүлэһэ охсор.

– Сэрии сотору бүтүө дииллэр дии, – Улахан Баһылай дьонун эргиччи көрөр.

– Бүтүө, ол чуолкай, – Намыынап эрэллээхтик саҥарар, – хаһыат да сонунуттан, Балаҕаччыга бырабылыанньаҕа сырыттахха араадьыйа да кэпсиириттэн иһиттэххэ оннук.

– Уонна боломуочунайдар диэ…

– Ээ ол дьон диэн: үрүҥү да хара, хараны да үрүҥ диир эрэттэр ини.

– Кыһыл Аармыйа кэлин наар кимэн киирэн иһэр дииллэр ээ, – Быралгы кэпсэтиигэ кыттан көх-нэм буолар…

Эр дьон арааһы кэпсэтэн өссө да уһуннук олордулар.

* * *

Сарсыарда туран аһаан бүппүппүт кэннэ, убайдара Баһылай кэлбитин истэн, Айдаҥтан Өксөөн балтын Тыккыр Маарыйаны кытта атынан кэлэн көрсөн бардылар. Баһылайы кытары кэпсэтэ түһээт, үлэ дьоно төттөрү түһүннүлэр.

Ыалдьан, уҥуохтаах-тириитэ эрэ хаалан дойдутугар эргиллибит киһини көрөн улаханнык саллыбыттара сирэйдэригэр-харахтарыгар көстөрө эрээри, ону таска таһааран биллэрбэтэхтэрэ. Сэрэйдэххэ бэйэлэрэ иккиэйэҕин төннөн иһэн кэпсэттэхтэрэ.

Өксөөн бу кэлэ сылдьан:

– Быркылаахха Болтуо Маарыйа эмискэ ыалдьан быстаахтаан хаалла, – диэн хобдох сонуннааҕа.

Уйбаныаба Маарыйа «Свердлов» холкуоһун биир баар-суох бастыҥ үлэһитэ этэ. Саас Быркылаах пиэрмэтигэр эрдэхпинэ көрөн да, кэпсэтэн-ипсэтэн да билсибит дьахтарым. Хотоҥҥо, саппай уопсан батыһа сылдьан, сэргэх сэбэрэлээх дьахтар аттыттан арахсымаары, бэйэм баҕабынан сээкэйи көмөлөһөрүм. Биир үксүн майгыта да үчүгэйэ бэрдин иһин, кылгас кэм иһигэр ыкса бодоруспутум. Аламаҕай майгылаах киһи аттыттан дьон-сэргэ арахсыбат үгэстээх. Дэлэҕэ да «үтүө майгылааҕы – үрүҥ айыылар арыаллыылар» диэхтэрэ дуо. Кыайыылаах-хотуулаах, ханнык да хара үлэни букатын киһилээбэт сүрдээх үлэһит дьахтар этэ. Ол бэйэтэ эмискэ, соһуччу өлбүтэ биһигини барыбытын соһуппута, дьиксиннэрбитэ…

Бэҕэһээ, күн оройун саҕана, Айдаҥ ыскылаатын сэбиэдиссэйэ Сэксэкэ Сэмэн атынан кэлэн, Балаҕаччыттан быраас аҕала, ыксаан ахан, Мундулуҥдаҕа тохтообокко да үргүлдьү түспүтэ. Быркылаахха Маарыйа улаханнык ыалдьыбытын туһунан кэпсээннээҕэ. Сотору икки атынан төттөрү тибилиннэрэн ааспыттара эрээри, быраас кэлиэр тиийбэккэ, Маарыйа эрэйдээх «быстыбыт» этэ. Күн бэҕэһээҥҥэ диэри үлэ-хамнас үөһүгэр оройунан түһэн, үлэлээн тилигирии сылдьыбыт эдэр дьахтар эмискэ өлүүтэ дьону долгуппута. Маарыйа кэргэнэ Тиит Уйбаныап сэриигэ сылдьара, барбыта икки сыл буолан эрэрэ… Сэттэлээх уонна тоҕустаах кыргыттара ийэлэрин балтыларыгар уонна эбэлээх эһэлэригэр хаалбыттара. Нуута, Аана, Маанньа диэн балтылардааҕа. Болчох Сэмэн диэн сурдьа – оскуолаҕа үөрэнэр обургу уол. Убайа Өндүрэй – били, сэриигэ ыҥырыллан, бэбиэскэ тутан баран иһэн күрээбит икки киһиттэн биирдэстэрэ. Мэлдьи убайын Өндүрэйи мөҕүттэрэ: «Төһөөҥҥө диэри күрээн хара тыаны дугуйданаары, сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньаммытыгар дылы, таах хаайыыга сытыйаары, дьон сылдьар сиригэр барыа этэ буо…» – диэхтиирэ. Сэрии кэмигэр сокуон кытаанаҕа, итинник күрээбит дьону «тыыннаах өлүктэр» дииллэрэ. Тутулуннулар да дьылҕалара судургутук быһаарыллара. Ол эрэн Маарыйаны ким да күрүөйэх, диһэртиир убайдааххын диэн сирэй-харах анньыбата. Үлэһитинэн да, майгытынан да – холкуоһугар улаханнык ытыктанар дьахтара.

Уйбаныаптар Быркылаахтан сайылыктарыгар Томтор Суукка көһөөрү сылдьыбыттар этэ. Быйыл арыый да тардыллан, тоҕо эрэ, хойутаабыттара. Кыстыктарыттан Томтор Суут дьиҥинэн субу турар сир. Хас да ыал буолан дьукаахтаһан сайылыыллара.

Кэлин биирдэ истэбит. Маарыйа күнүс ыалдьан баран:

– Сайылыкпар баран кэлиэхпин баҕарабын, – диэн тылланан, соруктаах аҕайдык, аҕата Болтуо оҕонньорго этэн, сыарҕалаах оҕуска тиэллэн, өтөҕүн көрөн кэлбит. Маарыйа үлэҕэ үтүрүйтэрэн, сайылыгар барбакка сылдьыбыта үһү, кыһын иччитэх турбут өтөх балаҕанын дьукаах ыаллара бэйэлэрэ сууйан-сотон, көһөллөрө эрэ хаалан турара. Оҕотун тылыттан хаһан да тахсыбатах, судургу, улгум майгылаах оҕонньор муҥнаах, ытамньыйа-ытамньыйа, чугас сир буолан, кыыһын оҕус сыарҕатыгар таҥаска сөрөөн, өйөөн олордон илдьибит. Ол курдук Маарыйа эмискэ күүскэ ыалдьан, хаамар да кыаҕа суох буолан хаалбыт. Куһаҕан буолуон сүрэҕинэн сэрэйдэҕэ, сайылыгын көрүөн баҕарара оччото бэрдиттэн оннук көрдөстөҕө. Киһи ис санаата уустугун туох силигин ситэри сыныйан билиэ баарай…

Ийэтэ:

– Үтүөрүөҥ, бу хайдах буоллуҥ. Аматыйдаххына сарсын-өйүүн көһүөхпүт дии, ол ыккардыгар, кэбис, туох быһыытай… – диэбитин кыыһа истибэтэх.

Дьиэтигэр кэлэн баран Маарыйа уһаабатах…

Оҕонньордоох эмээхсин кыыстарын Томтор Суукка харайаахтаабыттара. Биһиги дьоммут Мундулуҥдаттан баран Маарыйа эрэйдээҕи дьаһайсыбыттара. Баара-суоҕа түөрт уонуттан эрэ тахсыбыт, майгыта үтүөтүнэн, хайа да үлэҕэ кыайыытынан-хотуутунан, дьон-сэргэ ытыктабылын ылыан ылбыт эдэркээн дьахтар олоҕу ситэ олорбокко соһуччу өлбүтүгэр дойдутун дьоно улаханнык аһыйбыттара. Кистээбиттэрэ аҕыйах хоммутун кэннэ кэргэнэ Тииттэн «хара сурук» кэлбитэ…

Мин Томтор Суукка сорукка бара сылдьан Маарыйа көмүллүбүт буорун көрөн турабын, сайылыктарын балаҕанын аанын аһан таҕыстыҥ да уун утары, халдьаайы саалыгар, оол курдук томтойоро. Тустаах дьоҥҥо, ийэтигэр, аҕатыгар, оо төһөлөөх эрэ ыар көстүү буолла…

* * *

«Сайыҥҥы от үлэтин биир күнэ – бүтүн дьылы быһаарар» дэммит от үлэтин былдьаһыктаах күннэрэ. Быйылгы сай урукку, ааспыт сайыннарга холоотоххо лаппа куйааһынан уратыланна. Сырылатан түһэн куйаас да куйаас… Бүтэй куйаас… Күнүс итиитэ бэрдиттэн, бэл, үөн-көйүүр, бырдах кытары кыната кууран суҕарыыр.

Кыраһалаах Маанчык хордоҕойго кутуйахтаан сии-сии, итииргээн, бугул күлүгэр кэлэн, тылларын былас таһааран аҕылаһа сыталлар. Хата, төһө да кураан сайын сатыылаатар, аһыыка соччо үөскээбэккэ абыраата.

Хойуу тыа ситэ сатаан баран мэктиэтигэр хараара көҕөрбүт, итиитэ бэрдиттэн нуоҕайа хоҥкуйбут…

Борокуоппайап таҥара күнэ ааһан, кус оҕото күөлгэ биир кэм хара тордох курдук устар. Ыттар айахтарыгар баһаам сииллэр быһыылаах. Кыраһа күн аайы кус ытыран тахсан отууга аҕалан быраҕар. Онто сороҕо сиикэй кынаттаах кус оҕото, ардыгар мискэччи уойбут сара да буолар. Маанчык Кыраһа курдук кус таскайдаабат. Кыраһабыт аҕалбыт «кэһиитин» күнүс үөлэн, сыа-сым курдук тутан сиэн кэбиһэбит. Күн уотуттан хаххаланан, кэлтэгэй от отуу оҥостубуппутугар олорон чэйдиибит…

Быйыл сайын окко дьоммун кытары тэҥҥэ сырыттым. Күүлэлээх эбэҕэ оттуубут, кырдьаҕастар этэллэринэн «син үүммүт», үөһүттэн тыатыгар диэри оҕустарар. Тыатын отун хотуур кыайан хоппокко соһон кэбиһэн хат-хат дайбатан эрэйдиир. Дьэ ол оннугар үөһүгэр киирдэххэ киһи кудуччу охсор. От араас: бэттиэмэ, чоокура, кулун кутуруга, халба дабыдала, аны үөһүгэр кута сиэлэ. Күөхтүү ылылыннаҕына, били эппиккэ дылы, сүөһү хараҕар диэри уобар ото. Мин хотуурум – лааппы аайы баар аҕыстаах хотуур. Настааччыйа киэнэ эмиэ миэнин курдук. Хотуурдарбытын Баһылайдаах бэйэбитигэр сөп гына уктаан, дуускалаан оҥорон-тутан биэртэрэ. Нэмин табан бэркэ таптайаллар, сытыы баҕайы буолар. Ону хата бэйэбит сатаан кылаан таһаарбакка мөлтөтөбүт. Баһылайдаах үөрэтэннэр, такайаннар кэлин син табан сытыыланабын.

Маҥнай окко киирэн баран Настааччыйалыын эппитин үөрэтэн кыра-кыралаан охсубуппут. Сарсыҥҥы күнүгэр балык этим лаппа көһүйэн хас далайыым аайы сиһим нүөлүйэн ыалдьара, онтон имиллэн сотору сымнаан хаалбыта.

Быралгы окко киирбит бастакы күнүгэр наһаа түһүөлээн, олус туттан кэбиһэн, ходуһаттан эт быстан нэһиилэ өөкөйөн тахсыбыта. Хата ону эбэм түөннээн түргэнник үтүөрдүбүтэ.

Кыра Баһылай дойдутугар кэлэн, ахтылҕаннаах үрүҥ аһын аһаан, сэмээр бэттэх кэллэр-кэлэн, бэл ыалдьар иһэ-үөһэ аматыйбыта…

Күн аайы бары бииргэ көхтөөх баҕайытык үлэлиибит. Маҥнайгы буһуу-хатыы күннэр аастылар да, кэлин ис-искиттэн үлүһүйэн наар үлэлии-хамсыы эрэ сылдьыаххын баҕарар буолаҕын, «бүгүҥҥүтээҕэр сарсын өссө ордук элбэҕи үлэлээбит киһи» дии саныыгын. Күнтэн-күн аайы ходуһа барахсан бэйэтэ да ото хомуллан, ырааһыран, тупсан иһэр. Бугул бөҕөтө бачыгыраан көрөргө үчүгэйэ дьикти.

Быралгы кэргэнэ Маарыйа эбэбитин кытары дьиэҕэ хаалар. Эмээхсин быйыл өтөҕүн бэйэтэ соҕотоҕун оттоото, кыраны да көмөлөһөн эпсэриттэн сүрдээҕин астынар.

Ходуһаҕа сарсыарда ааттаах эрдэ туран киирэбит. Олорор өтөхпүтүттэн Күүлэлээх күөлүгэр оттуур ходуһабыт үс биэрэстэ кэриҥэ. Бары аргыстаһан сылдьабыт. Ардыгар эр дьон хаалан, «сөрүүҥҥэ хоннох ордук аһыллар» диэн, хойукка диэри охсоллор. Улахан Баһылай сарсыарда ким хайа иннинэ туран күөлүгэр киирэн илимнэрин тардан тахсар. Үс хас илими үтэр. Ардьатын балыга илим киэнинээҕэр кыра, ол эрэн онно да ардыгар лэһигирэс собо эмиэ киирэр. Баһылай илимиттэн ылбыт балыгын айахпытыгар сиирбитин холоон, хатырыктаан, үөстээн баран тымтайга сүгэн барабыт. Ходуһаҕа үөнэ-көйүүрэ бэрт буолан отууга хатырыктаабаппыт уонна Баһылайдаах Күүлэлээххэ тыылара суох, илимнэммэттэр. Күнүскү омурҕаҥҥа собобутун Настаа эбэтэр мин буһарабын. Дьоммутун балык бустаҕына биирдэ ыҥырабыт. Күтүр баҕайы алтан күөскэ сэмээр кыынньыбыт эмис собо, саһара хоргуннанан, миинэ-ото минньигэһэ олус. Күөс оргуйан «тэптэр» эрэ арыый кытыыга сыҕарытан наллаан кыынньарабыт, субу-субу хатыҥ хамыйаҕынан сэрэнэн түөрэ эргитэн булкуйабыт. Чэйбитин тимир солуурдарга оргутунабыт. Лааппы чэйэ кэмчи буолан үксүн чэриини кээһэн иһэбит. Үүппүтүн бытыылга илдьэ киирэн, сөрүүн умуһахха уга сылдьан үүттэнэбит. Хойуутук барбыт ыыс араҕас чэриини үрүҥнээн истэххэ кимнээҕэр бэрт. Нэчимиэн бурдугуттан буспут лэппиэскэбитин харыстаан киэһээ омурҕаҥҥа биирдэ эрэ сиибит. Күнүс эмис собону үссэнэн онон сөп буолабыт. Кыраһа тутан аҕалбыт куһун үчэһэҕэ үөлэн буһарабыт, ону кыра, улахан диэн сирэ-тала барбакка бары уос-тиис үллэстэбит. Аһа сиэммит үчэһэ дулҕа үөһэ анал миэстэтигэр анньыллан баран, Кыраһа сарсыҥҥы булдун кэтэһэн чоройон турар.

Балык буһан сөп буоллар эрэ дьоммун ыҥыртыыбын, күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ налыччы аһыыбыт. Собобутун киһи ахсаанынан сөп соҕус күөх оту үргээн, иннибитигэр уурунан, онно хоторобут. Миинин чөҥөйгө, тимир куруускаҕа куттан иһэбит. Күүстээх үлэҕэ сылдьар дьон омурҕан ыккардыгар лаппа аччыктыыбыт. Сыа-сым курдук тутан сиэбит собобут уҥуоҕун икки ыппытыгар үллэрэн биэрэбит.

Мин Маанчыктаах Кыраһаны эр-биир сүүстэриттэн имэрийэбин:

– Тоҕо Кыраһа курдук кус аҕалбаккыный? – Маанчыкпын мөхпүтэ буолабын. – Кыраһа күн аайы кус кэһиилэнэр, эн эмиэ инньэ гыныаххын, – диэн сүбэлиибин. Маанчык ол аайы кыһаллыбат, өйдөөх баҕайытык унаарыччы көрөн кэбиһэр. Ыттар куйааһа бэрдиттэн үөт күлүгэр тиийэн сытынан баран, кыһыл тылларын эйэҥэлэтэн аҕылаһан бараллар.

– Дьэ сырылатан түһэн куйаас дии, – Быралгы чөҥөйдөөх балыгын миинин сыпсырыйан иһэ-иһэ хаҥас илиитинэн, киртийэн өҥө көстүбэт буолбут сиидэс былаатынан, сүүһүн көлөһүнүн соттор.

– Мантан ордук туох үтүө күнэ кэлиэй, – Улахан Баһылай куйааһы хайҕыыр.

– Оннук бөҕө буо, – Дьабадьы сөбүлэһэр. – От күөхтүү хомуллара саныахха да үчүгэй. Кыһын күпкүөх оту атырдьаҕынан сыымайдыыр да астык… – күлүмэн ытыһын көхсүгэр түспүтүн тэс гына охсор.

Куйаас күн үүнэн кумаара соччо суох, хата ол оннугар күлүмэн биир кэм эймэҥнэс. Кыраһалаах Маанчык күүгэһи бултаһан субу-субу айахтара лабыргыыр. Ону көрөн Быралгы:

– Бу хапсаҕайдарын, хабыалаан түһэн таба туталларын, – диэн сөҕөр.

– Ходуһаҕа чэлгиэн сиргэ хата кыра сиккиэр тыаллаах буолан онон абыраата, охсорго үчүгэйэ бөҕөтө, – Дьабадьы хатыҥ уктаах хара кыл дэйбииринэн саннын охсунан ылар.

– Миин орто… ким да миин эптибэт дуо? – Настааччыйа дьонун кэриччи көрөр.

– Һуох…

– Сөп буоллум.

– Иккис омурҕаҥҥа барыбытыгар да наада буолар ини, – Кыра Баһылай күөлүн диэки чарапчыланан тугу эрэ одуулаһар.

– Онно баҕас былдьаһык буолара чуолкай, – Быралгы күлэн маҥан тииһэ килэйэр.

– Оччоҕо уҥучахха ууран кэбиһиэм, – Настааччыйа күөстээх миинин кыра иһиккэ кутан уҥучаҕар тиийэн отунан сабан эҥиннээн түбүгүрэр. Эбиитин хатырыгынан хаттыгастаан баран эмиэ отунан бүрүйэр.

Ыттар уҥучаҕы хаһыспаттар, аһаҕас да хаалбыт аһы Кыраһалаах отой тыыппаттар, иччилэрэ үөрэппиттэрэ, такайбыттара оннук.

Быралгы оллоонун маһын үөккэ туруору өйөннөрөн кэбиһэр. Оллоон ачааҕыттан ылыллан туруору ууруллубатаҕына айан абааһыта ааһан иһэн: «Дьонуҥ ханна бартарай?» – диэтэҕинэ: «Ол диэки бартара» – диэн ыйан биэрэрэ үһү, былыр инньэ диэн итэҕэл баара. Онон ааһар абааһыга сиэтимээри оллооммутун мэлдьи туруору тутан баран барабыт.

Ардыгар дьоммут омурҕан кэмигэр хотуурдарын таптайан кылаанын көннөрөн биэрэллэр. Улахан Баһылай хатыҥ чэкилиэргэ саайбыт кыстыга отуу харабынайын курдук дьоройон турар. Хатан тимирдээх анал өтүйэтэ кыстык анныгар күөх окко сытар. Ордук Хабырыыллаах Быралгы хас омурҕан аайы таптаналлар. Оттон Баһылайдаах сытыы хотуурдаах буоланнар соччо эллэнэ сатаабаттар, биир үксүн буускаптарын да тимирин харыстыыллар. Иккиэннэрин да киэнэ элэйэн өнчөхтөрүгэр чугаһаабыттар. Ол да үрдүнэн хотоллоро сүрдээх. «Буускап» хотуур өнчөҕөр, үс сиринэн, туора сотуу кириэс курдук бэлиэлээх буолар.

Улахан Баһылайтан уратылар бары, чэйдээн бүтэн баран табахтаан бусхаталлар.

– Сара баһаам охтубут эбит дии, урут бу эбэҕэ маннык саарбытын өйдөөбөппүн, – Кыра Баһылай үөскэ хараарсар кустары олойо-олойо одуулаһар.

– Урут да охторо буолуо ээ… – Дьабадьы Хабырыыл табаҕын буруотун бэрт минньигэстик эҕирийэн ылан муннунан таһаарар.

Настааччыйа эмиэ уулаах табахсыт, оҕо оонньуурун курдук быычыкаа, талах чубууктаах үрүҥ көмүс хамсалаах. Бэйэтэ этэринэн былыргы төрүттэрин хамсата үһү.

– Саарарын саарааччы буолан баран быйыл лаппа элбэх охтубут, биирдэ эмит ытынан сылдьан үчүгэйдик саралыахха баар этэ, тыы эҥин киллэрэн, бу айылаах уйгуттан доҕор, хара аһылык бэйи наада, – Кыра Баһылай кустуон баҕарбытын биллэрэр.

– Кырдьык инньэ гыныахха баар этэ, – Быралгы көх-нэм буола түһэр.

– Күөлбүт билиитин охсон баран өйүүҥҥэ диэри киирэн бадьыыстаһыахха да сөп, – Улахан Баһылай сөбүлэҥин биллэрэр. Баһылай соло булан тиргэлии илик.

Сайыҥҥы былдьаһыктаах от үлэтэ буолан, сып-сап хомунаат, ходуһабытыгар киирэбит. Чэгиэн-чэбдик сылдьан, көрдөөх-нардаах, күлүүлээх-оонньуулаах, күн эгэлгэ кэпсээннээх-ипсээннээх дьоннуун бииргэ, буһа-хата үлэлиир үчүгэйэ да бэрт.

Мин бу сылдьарым ааспыт олохпор тэҥнээх буолуо баара дуо. Утуйар оронноохпун, айахпар аһыыр астаахпын, таҥас-сап да өттүнэн эмээхсин татыарыппат киһи уонна ордук сүрүнэ, хайыы сахха чугастык билсибит, алтыһа охсубут дьонноохпун. Билигин мин «алҕас» уччуйан да хааллахпына ирдэһэр, ыйыталаһан-сураһан хайаан да булан тэйэр истиҥ доҕоттордоохпун. Инникигэ, үтүөҕэ эрэмньилээх киһи этэ-сиинэ чэгиэн эрэ буоллар, ама хайдах күүһэ-кыаҕа баарынан үлэлиэ-хамсыа суоҕай…

Хордоҕойго үүммүт хойуу чэчик үрдүнэн үрүмэччи, лыах арааһа тэлибирэһэ көтөллөр, онно-манна тэмэлдьигэттэр тырыкынаһаллар, эгэлгэ чыычаах, тыыраахы саҥата биир кэм эймэнэр. Оол курдук эбэ үөһүгэр куоҕастар түһэн умсаахтыыллар: мундуну, күөнэҕи, быччыкыны бултаһан сололоро суох.

Настааччыйа биһикки бүгүҥҥүнэн охсон бүтүөхтээхпит, сарсыҥҥаттан мунньуу. Саҥаспын кытары тохтоон сынньаммакка үлэлиибит. Аа-дьуо буолан баран, туппут илиибитин ыһыктыбакка, уһун күнү быһа биир кэм аала сылдьабыт. От охсорбор Настааттан хаалбаппын, хотуурбут суола иккиэммит киэнэ тэҥ. Ардыгар дьээбэлэнэн суолбун олус киэҥ гына кэҥэтэн да ылабын, сороҕор сиэрэ суох бастаран да көрөбүн, киһи ис иһиттэн кыдьыгыран үлэлиэн-хамсыан баҕаран кэлэр.

Хордоҕой сири охсо сылдьан хаста да ыҥырыа уйатын булбуппут. Уйатын сөмүйэнэн баттаабыт курдук чөҥөрөх-чөҥөрөх үчүгэйкээн гына оҥостор эбит, онтутугар минньигэс баҕайы амтаннаах мүөт мунньубут буолар. Амтаһыйан көрдөххө саахардааҕар да минньигэс курдук. Булбут мүөппүтүн чөҥөй иһигэр уган оҕолорбутугар таһаарабыт.

Киэһэ отой хойут биирдэ ходуһаттан тахсабыт. Күн дьааһыгырыыта күнүскү күлүмэн суҕарыыр, ол оннугар сиик түһэн бырдах дьэ сүрдэнэр. Үүт туман түстэҕинэ охсуллубут сөлөгөйдөөх күөх от сыта ордук хойдор. Киэһэ бырдах элбээн, кыынньан барда да күнүс бастыҥалыы баана сылдьыбыт сиидэс былааппын сүөрэн ылан сулардыы баанабын.

– Оҕолоор, тахсыаҕыҥ!.. – Улахан Баһылай илиитинэн далбаатаан биһигини ыҥыртыыр.

Настааччыйалыын хотуурдарбытын, охсуллубут күөх оту бобо тутан ылан тууратыттан төбөтүн диэки сэрэнэн сыыйа тардан сотон баран, эҕэһэ анныгар сытыары анньан кэбиһэбит. Күрүө сиэрдийэтигэр ыйаан эбэтэр көннөрү өйөннөрө ууран баран тахсыллыбат, кураан күннэргэ хотуур маһа сахсайар, сигэтэ бысталанан тимирэ туллаҥнаан ыһыллыан сөп. Арай ардахтаах күн эрэ үөккэ эбэтэр бүтэй маһыгар ыйыыбыт.

Ходуһаттан күө-дьаа буолан, бары бииргэ аргыстаһан, бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһабыт. Эр дьон хатыҥ уктаах сылгы кутуруга дэйбиирдэринэн сапсыммахтыыллар. Настаа биһикки уга суох кулунчук кутуруга дэйбиирдээхпит. Кутурук тириитэ хаппытын, быһах төбөтүнэн тэһэ анньан баран, быалаан ноторуускалыы иилинэ сылдьабыт.

Уһун күнү быһа оту кытта тустан эт-этиҥ хайдах эрэ ураты кэрэтик нүөлүйэн дырылыырга дылы. От үлэтин бастакы буһуута-хатыыта ааста да, этиҥ-сииниҥ «балык» буолан, наар ис-искиттэн үлэлиэххин эрэ баҕаран кэлэҕин.

Баһылайдаах, үгэстэринэн, хамсаларыгар табах уурунан табахтаан бусхата-бусхата аа-дьуо хаамсаллар. Бары да күн уота килэриччи сиэн сирэйбит-харахпыт харааран түһэн сүрдээх, мэктиэтигэр арыынан биспиккэ дылы килэрийэр. Сээкэйи кэпсэтэн саҥардахпытына тииспит эрэ килэҥниир.

Аара, маҥнай Ынаабы күөлүн бурдугун бааһынатын бүтэйин кыйа баран, Сыллыыр өтөҕүн бааһынатыгар киирэбит. Сонуокка нэчимиэн бурдук хайыы-сах хойуутук өрө анньан үүнэн ырааппыт. Бурдук сотото ох саа оноҕоһунуу көбүс-көнөтүк, үрүҥ күн сырдыгар тардыһан, хас күн аайы дьоройдор дьоройон иһэр.

Кураана бэрдиттэн айа суолун туой буора лоһугураччы хаппыт. Сыллыыр өтөҕөр үүммүт баараҕадыйбыт аарыма тииттэр кылыы-кырбас хойуу мутукчалаах, туораахтаах лабаалара араастаан адаарыһан, эрийэ-буруйа, нуоҕайа үүнэн ааһан иһэр киһини саба кууһан ылыахха айылаах сарбайбыттар, сабырыйбыттар. Өтөх ортотугар, оол курдук, хайа сахтааҕы, былыргы, хаалбыт ампаар тулата эрбэһининэн, ытырыык отунан саба үүнэн, сууллаары хараара иҥнэйэн турар. Аана тэлэччи аһаҕас, түннүгэ-үөлэһэ мэлигир. Ити ампаары иччилээх ампаар дииллэр. Дьон ааһан иһэн киһи саҥатын, араас тыаһы-ууһу истэллэр үһү.

Сыллыыр өтөҕүттэн дьиэбитигэр, Мундулуҥда улахан өтөҕөр, тиийиэхпитигэр диэри – хоп-хойуу хатыҥ чараҥ. Чараҥ иһигэр киирдиҥ да дьулугурас эдэр хатыҥнар күп-күөх, сэлибирэс хойуу сэбирдэхтээх му– туктарын, төҥкөйө-төҥкөйө, ардыгар илиигинэн силбэйэ-силбэйэ, хатыҥ лабаатын, киһи курдук ыалдьыа диэбиттии, сэрэнэн имэрийэн ааһаҕын. Ким да лабааны тосту тардан суолун ыраастаммат. Дьонум оту-маһы сүрдээҕин харыстыыллар, мээнэ, туһата суохха хаһан да алдьатан, кэрдэн барбаттар.

Дьиэбитигэр кэлэн уку-сакы буолан уоскуйа түһэбит. Күнү быһа кэтэ сылдьыбыт эмчиирэбин устан күрүө тоһоҕотугар ыйаан куурдабын. Имиллибэтэх ынах тириитин ууга уган илитэн баран, эбэм ыйан-кэрдэн биэрбитин курдук, быһах төбөтүнэн дьөлүтэ үүттээн, ситиинэн тиһэн окко кэтэргэ эмчиирэ диэни тиктэн кэтэ сылдьабын.

Эбэм аах бэлэмнээбит астарын: лэппиэскэ, собо миинэ иһэн киэһээ аһылыкпытын аһыыбыт. Күүстээх үлэттэн өлө сылайан аһаат да сурда суох утуйан хаалабын.

* * *

Сарсыарда турбутум бэҕэһээҥҥитээҕэр өссө ордук чэмэлкэй күн үүммүт. Таска тахсыбытым күн сардаҥата чаҕылыйан түһэн киһи хараҕын сытыытык саатырдар. Эрдэһит чыычаахтар саҥалара-иҥэлэрэ күйгүөрэн ырааппыт, күөлгэ тыыраахылар тыкаахтаан омуннаахтык эймэнэллэр. Түүн сиик түспүт. Силбиктээх күөх оту хаһыйа тэбиэлиибин… Хонуу отугар ыйаастан хоммут сырдык таммахтар күн уотуттан араас мөһүүрэ өҥүнэн күлүмүрдүү оонньууллар. Уу омурдан сирэйбин-харахпын суунан чэбдигирэбин, түөһүм муҥунан сарсыардааҥҥы дьэҥкир салгыны дуоһуйуохпар диэри тото ыймахтыыбын.

Оҕо киһи да буолларбын, күүстээх от үлэтиттэн сылайдарбын да, кыайан турбакка утуйан буккуруу сыппакка, бэрт сэргэхтик уһуктабын. Куруук дьоммунуун тэҥҥэ харбыалаһа сатыыбын.

Эбэм Быралгы кэргэниниин, отой эрдэ туран, хайыы сах ынахтарыттан киирэн астарын бэлэмнииллэр. Бу кэмҥэ Улахан Баһылай күөлүттэн илимнэрин тарда охсон тахсар. Собо таҕыста да бары үрдүгэр түһэн хатырыктаан, үөстээн ходуһаҕа илдьэ киирэр балыкпытын тымтайга уган, күөх отунан сабан бэлэмнээн кэбиһэбит.

Бүгүн Огдооччуйа биһигини кытары от мунньуһа киирсэр, онно эбии Килэкилээх Таалай эмиэ барсар буоллулар, онон отчут элбээтэ. Модьу ыанньык пиэрмэтигэр бостууктуур, окко сылдьыспат. Бэйэтин тус түбүгэ да элбэх. Намыынап Хабырыыл кыргыттара Маарпалаах Аана эмиэ пиэрмэҕэ маныыһыттыыллар. Сарсыарда туран таска сууна сырыттахпына, кыргыттар туран хайыы-сахха сүүрэн-көтөн ырааппыт буолаллар. Нуучча дьонун курдук «дорообо», «бирибиэт» суох дьонобут, бэйэ-бэйэбитин көрсөн мичээрдэһэбит эрэ.

Ибири-сибири аһаат да ходуһабытыгар түһүнэбит. Мунньааччылар ахсыыбытынан чомойдоох кыраабыл сүгүүлээхпит.

Огдооччуйа, Настаа, Килэки, Таалай, мин – курааІІа сааҕыначчы хаппыт хас да күннээҕи охсууну мунньабыт. Тус-туһунан арахсыбакка бары бииргэ батыаккалаһабыт. Кырабыт Таалай бастаан кытыылыыр, кини кэнниттэн убайа Килэки тардар. Элбэх киһи биирдэ баран кэллибит да субурҕал субулла түһэр. Үүммүт буолан уонча хотуур суолуттан лаппа хойуу субуу тахсар. Син муспахтаһа түһэн баран сотору Огдооччуйалыын бугуллуубут. Настаа уолаттарын кытары салгыы тардаллар.

– Хаҥас илиим бүлгүнүнэн ыалдьар, бугул отун көтөҕөргө бэргиир ээ, – диэн Настааччыйа уолаттарынаан наар мунньар.

Кыраабыл чомойунан бөтө хойдубут оту батары анньа-анньа олох оҥорон үрүт-үөһэ чөкөччү уурталаан чиҥник бугуллуубун, субу-субу тобуктуу түһэн, тэпсэн дьиппинитэн биэрэбин. Сотору соҕус биир субурҕалы бугуллаан бүтэрэн атыҥҥа көһөбүн. Ходуһа киэргэллэрэ – бөдөҥ бугуллар – сыыйа-баайа элбээтэр-элбээн, онно-манна лөглөһөн бараллар. Курааҥҥа хомуллубут, күөхтүү ылыллыбыт, сааҕыначчы хаппыт от биир кэм сахсаҥнас, күүгэн курдук дыгдаҥнас.

Ханнык баҕарар үлэҕэ нэмин табан, көрөн-истэн сатабыллаахтык сырыттахха эрэ хотуулаахтык хорутаҕын. Настааччыйа уолаттарын сүбэлиир, такайан биэрэр саҥата иһиллэр, ол быыһыгар эмиэ да күлэн ылар.

– Аны биир өттүттэн, аны биир өттүттэн… – диир. Мунньарга аҥаардастыы тартахха (ордук саҥа үлэлии киирбит дьоҥҥо) киһи илиитэ түргэнник улугурар.

Улахан Баһылайдаах, оол курдук, от охсон сайбаардаллар. Күн өрө тэмтэйээт сарсыардааҥҥы сиигин симэлитэн кэбистэ. Онно-манна аһыыкалар «сып-сып-сып» сырдырҕаһар тыастара иһиллэр. Хаппыт от быыла өрүкүйэн, көлөһүммэр сыстан сирэйбин хараардар, ону былааппынан сэрэнэн соттобун. Күүскэ ньухханнахха бэйэтэ да аһыйа сылдьар тирии дьукку барыан сөп.

Баһылай оҥорбут талах кыраабыла чэпчэкитэ, тутарбар-хабарбар бэйэбэр сөрү-сөп. Улахан куйааска омурҕаҥҥа диэри тамаҕым хатан лаппа утатабын. Сиикэй эбэтэр оргуйбут сөрүүн ууну дьоммут «уруттуоххут» диэн иһэрдибэттэр, бэйэбит да өрөлөһөн иһэ сатаабаппыт.

От мунньа сырыттахха кыраабыл баһын анныттан баҕалар ыстаҥалаһаллар. Хадьымалга баҕа элбээтэҕинэ «ардах түһээри гыннаҕа» дэһэллэр.

Настааччыйа арыый эрдэ тахсан балыгын буһарар. Сотору соҕус арыы үөт үрдүнэн хойуу буруо өрө сыыйыллар. Өр-өтөр буолбат, хайыы-сах чэйэ оргуйан, маҥан былаатынан далбаатаан аһылыкка ыҥыртыыр. Үлэҕэ үлүһүйэн, ону-маны санаан, омурҕан буолбутун билбэккэ да хаалабын.

Киэһээҥҥи омурҕан буолуор диэри өссө ордук тэтимирэн үлэлиибит. Ат бугуллар, сылаас ардах кэннинээҕи тэллэй үлүмнэһэр кэриэтэ өрө үтэн тахсарыныы, онно-манна элбээтэр-элбээн биир кэм лөглөһөллөр. Хойуу субурҕалга бугул тэллэх баттаһа турар.

Таалай, ходуһаҕа саҥа оттоһо киирбит оҕо, киэһэнэн сылаарҕаата, субу-субу кэтэҕин тарбанара элбээтэ…

* * *

Мунньар кэммитигэр кыырпах да былыта суох куйаас күннэр турдулар. Түөрт күн харса суох тардан, охсооччуларбытын ситэн, аны кэбиһии үлэтэ саҕаланна.

ХаллааІҥа саҕахтан таҥалай курдук ытыгырас былыттар сыыйыллан таҕыстылар… Кыра сиккиэр тыал сайа оҕуста…

Быралгы уонна Хабырыыл күрүөлэрин иһигэр от түгэҕэ оҥордулар. Күрүөбүт икки өттүн көтүрэн бүтүн эҥэлэйдэр анныларыгар мунньан кэбистибит.

Килэки уонна Таалай холкуос оҕустарын, Ньалтааскылаах Ураанньы диэннэри, хардары-таары сиэтэллэр. Огдооччуйа сыарҕаҕа от тиэйэр, ортотунан бобо тардан өтүүлүү-өтүүлүү ыыта турар. Мин онно көмөлөһөбүн, бугул түгэҕин харбыы-харбыы саҥа бугул оройугар аҕалан ууран иһэбин. Хас да кэрискэ кэккэлэтиллэн от үрдээтэ да, Быралгы куруук от үрдүгэр сылдьар. Хабырыыл тиэллэн кэлбит оту кыдамалыыр. Маҥнай от намыһах эрдэҕинэ кылгас уктаах атырдьаҕынан биэрэр, үрдээтэҕинэ кыдаматыгар көһөр.

Биир сыарҕаҕа үс-түөрт бугул тиэллэр. Быралгы тэбис да тэбис, от үрдээтэр үрдүүр. Оҕус күрүөҕэ кэллэ да, отун тиэрэ анньаат, Хабырыыл көлөтүн ыыта охсор. Кэрискэ ууруллан үрдээн истэҕин аайы кыдамаһыт бытаарар. Ньалтааскылаах күлүмэннээн кутуруктарынан дэйбиирдэнэллэр, илгистэн ылаллар, кытыан чурумчулаах муннуларынан «пуус-пуус» тыыналлар. Күлүмэн ордук кэбирэх сирдэригэр: быттыктарыгар, муннуларыгар, номоҕойдоругар хойуутук түһэн олорон сиир. Убаһа кутуруга дэйбиирбинэн сабыта сынньан бултаһабын да, син биир мустан элбии охсоллор. Ордук «бэс күлүмэнэ» – абытай үөн. Төһө да былааттаннаргын, быыс булан баттаҕыҥ иһигэр киирэн, чаачахайдана сылдьан быһыта ыстыыр.

Таалай күлүмэн иһин быһа тардан «мүөтүн» оборор. Кырдьык да дьэп-дьэҥкир, саахарга дылы минньигэс баҕайы амтаннаах.

Ыраах, тэйиччи бугуллар таһыллан бүтэн, күрүөҕэ чугаһаатар-чугаһаан иһэбит. От отой үрдээн, устунан үмүрүйэн, түстэнэн барар. Бугул барыта хомуллан, харбанан эргиччи ырааһырар. Быралгы сыа-сым курдук тутан отун түстээн баран, Хабырыыл тутан биэрбит олук эргинэтинэн сэрэнэн түһэр. Ыраахтан көрдөххө оппут буспут сымыыты быһа баттаан баран уурбут курдук. Оппутун кэбиһэн баран омурҕанныыбыт. Кэбиһии кэмигэр бастакы омурҕан мунньар, охсор күннэрбитинээҕэр хойутуур. Килэкилээх Таалай оҕустарын булгутан, миинэн таҥкыччахтатан киирэн үөскэ уулаталлар. Таалай уҥуоҕунан кыра буолан оҕуһун үрдүгэр кыайан ыттыбат, убайа Килэки үтэн биэрэр. Холкуос көлүүр оҕустара Ураанньылаах Ньалтааскы бөдөҥнөрө-садаҥнара, муостара адаарыйан билбэт киһи толло көрөр сүөһүлэрэ. Бэйэлэрэ дьүһүннэригэр-бодолоругар холооно суох сымнаҕас көлөлөр. Уолаттар оҕустарын уулатан бараннар оттоох сиргэ өртөөн омурҕан бүтүөр диэри аһаталлар. От кэбиһиллибэт күнүгэр көлөлөр барахсаттар сынньаналлар. Күрүөбүтүн ардах күн буоллаҕына тутабыт, куйааска наар от былдьаһыга. Били эппиккэ дылы «сайыҥҥы биир куйаас күн – уһун дьылы быһаарар» диэн өс хоһоонун тутуһабыт. Үтүө күннэри күрүө тутуутугар бараан халтайга ыыппаппыт. Күүлэлээх иилии-саҕалыы эргиччи бүтэйдээх буолан сылгы, ынах киирэн оту сиэбэт, тэпсибэт. Хатыйыы бүтэй аартык аайы сүрдьүгэс ааннардаах, ону хас биирдии кэлбит-барбыт киһи көрөн-истэн саба сылдьар.

Күүлэлээх саас халаан уутунан туолан балысханнык сүүрдэр үрэҕэ суох. Сиики быыһынан сэмээр сыккырыыр сыккыстардаах. Үүммүт сайыныгар түөрт уонча от кэлэр. Ол оттор улаханнара араас, хастыы да хонукка кэбиһиллибит уончалыы туонналаах, дьоһуннаах оттор кытары бааллар. Кураан сайын уута уолан үөһүгэр лаппа киллэрэр, оччоҕо элбэх от оттонор. Сорох сыл угутуран үөһүгэр киллэрбэт, хата ол оннугар тыа өттө сиигирэн, нүөлсүйэн үүнэр. Онон эбэ барахсан хайа да сай син биир сөп соҕус оту биэрэр.

Күүлэлээҕи эргийэ үс өтөх баар. Соҕуруу өттүнэн бардахха маҥнай Мордьоһун онтон Чыыйаа, Кудугуй өтөхтөрө кэлэллэр. Бу өтөхтөрү эмиэ оттуубут. Эбэбит аҥаар эҥээрэ үрдүк кырдал сир. Өтөх аайы былыргы үйэтээҕи киһи уҥуохтарын эмэҕирбит кириэстэрэ сууллаары аҕай иҥнэл-таҥнал түһэн турар буолаллар. Үрдүк кырдал саалыгар тахсан үөһэттэн көрдөххө эбэ барахсан ийэ уута күн уотугар күлүмүрдүү оонньоон нэлэһийэ мэндээрэр.

Чыыйаа өтөҕүн тыа өттүгэр сайын аайы умсан көтөр уйаланан төрүүр-ууһуур. Дьоһуннаах үөл тиит үс аҥы ачаахтана үүммүт суон мутуктарын ыккардыгар арбайбыт уйата «мин бу баарбын» диэххэ айылаах бэрт ыраахтан харааран турар. Оттуу сылдьан көрдөххө, умсан көтөр эбэтигэр киирэн баһаам бултанар. Үөһэттэн таастыы сурулаан түһэн собону кытаахтаан таһаараат, көмүс хатырыгын күн уотугар килэпэччитэ мөҕүһүннэрбитинэн, уйатын диэки көтөн күпсүйэр; ардыгар кус оҕолоон, сиккиэр тыалга уу долгунун курдук күөгэҥниир, бөтө үүммүт хойуу кута сиэлин үрдүнэн тэлээрэ көтөр. Оҕолорун көтүттэҕинэ киһи хараҕын далыгар мэлдьи көстөллөр. Умсан икки-үс эрэ сымыыттанар. Кыра Баһылай күһүн биирдэ эмит дэҥ бултуура. Умсан – сиэнэр көтөр, күһүҥҥү кырпай саҕанааҕы улар курдук халаланыар диэри уойбут буолара. Бэйэтэ да этэ эрдэҕэс этиттэн итэҕэһэ суох көбүөччү.

Бастакы омурҕаммытыгар Мундулуҥда эбэбит хоргуннаах, буспут эмис соботун миинниин-оттуун сэлибирэччи тото сиэн баран аны иккис оппутун кэбиһэ киирдибит.

Киэһээ омурҕаҥҥа диэри бүппэтэ, чэйгэ күнүскү мииммит тобоҕун иһэн баран оппутун салгыы кэбистибит. Иккис от бастакы оппутунааҕар лаппа улаатан багдайда, күн арҕаа саҕахха кытара кыыһыыта эрэ түстээтибит. Оттор хара күөхтүү ылыллан бастыҥ хаачыстыбалаах, саары саҕанааҕы сыа оттор буоллулар. Быралгы: «Өлбүт да сүөһү өндөйөн хабар ото», – диир. Ол өлбүт сүөһү хайдах өндөйөрүн көрбүт суох эрээри, үлэбит түмүгүттэн бэркэ астынан, күө-дьаа буолан дьиэбитигэр тахсабыт.

Баһылайдаах биһигини кытары тэҥҥэ бүтээри бүгүн хойукка диэри оҕустулар. Бары наар үлэ биир өттүгэр сылдьыбаппыт. Настааччыйа соҕотоҕун от мунньар, омурҕаҥҥа күөспүтүн өрөр.

Биһиги оҕолор аара баран иһэн Ынаабы өтөҕүн саҕатын кыйа үүммүт кытара буспут хаптаҕаһы айахпытыгар сиибит. Сыыйа тардан ытыспытыгар томточчу тонуу охсоот, дьоммутун сырсабыт. Төһө да күүстээх үлэҕэ сырыттарбыт, оҕолор-оҕолор курдук, аһаатыбыт да кыырт буола түһэбит, арааһы кэпсэтэн-ипсэтэн сэргэхсийэн хаалабыт. Ыллык устун баран истэхпитинэ эмискэ-эмискэ ил гына түһэр сып-сылаас салгыннаах сирдэр кэлэн ааһаллар.

– Аана!.. Аана!.. Таалай!.. Кэлиҥ эрэ, баарыыҥҥытааҕар өссө сылаас… – инники сүүрэн испит Килэки омуннуран-төлөннүрэн аҕай биһигини ыҥыртыыр. Тиийбиппит кырдьык да сып-сылаас, лаппа ичигэс салгын сүүрээнэ ааһар эбит. Аҕыйахта хардыылааппытын кытта эти-сиини дьагдьатар курас, сөрүүн салгын биллэр. «Тоҕо дьиктитэй» диэн дьиктиргээн төттөрү сылаас салгыммыт сүүрээнигэр тура түһэбит. Бу кэмҥэ дьоммут ситэн кэлэллэр, биһиги эмиэ иннибит диэки түһүнэбит…

Нөҥүө күнүгэр эмиэ от кэбистибит. Огдооччуйа отчуттарын сирин быалыы барда, хонуу биригэдьиирэ киһи түбүгэ үгүс. Кини оннугар Настаа от тиэйээччинэн сырытта. Икки Баһылай от мустулар. Тыаллаах-куустаах күн үүннэ, соҕуруулуу арҕааттан күүһүрэн кэлэ-кэлэ тыалырда, уулаах-хаардаах быстаҕас былыттар көстүтэлииллэр. Баарыын сарсыарда Улахан Баһылай халлаанын көрөн киирэн баран:

– Охсуллубут оппут элбээтэ, итиччэ күөхтүү хаппыт оту хомуйан кэбиһиэххэ, охсуу ханна да куотуо суоҕа, үүнэн турар от ардахха туох буолуой, халлаан куһаахарык дьүһүннэммит, ардаатаҕына да көҥүлэ, – диэбитэ.

– Ээ оннук, бүгүн мунньуохха, мин да инньэ диэри олорбутум, – наар охсууга сылдьыбыт Кыра Баһылай санаатын таба этиттэрэн сөбүлэһэ охсубута.