Текст книги "Adsız itin qayıdışı"
Автор книги: Seymur Baycan
Жанр: Современная зарубежная литература, Современная проза
Возрастные ограничения: +16
сообщить о неприемлемом содержимом
Текущая страница: 3 (всего у книги 16 страниц) [доступный отрывок для чтения: 5 страниц]
– Təzə çəkmələri zay edəcəksən, köhnə ayaqqabın yoxdur?
Sonra bir konfetin kağızını soyub saqqalı və bığı arasında deşik kimi görünən ağzına aparırdı. Saqqalına həmişə hörümçək toru yapışırdı. O, gopçu idi. Biz onun uydurma-larını xoşlayırdıq. O, hər gün nə isə yeni bir şey uydururdu. Bəzən oğlan uşaqlarını başına yığıb qızların ürəyini necə ələ almaq haqqında məsləhətlər verirdi. Qapıçı direktorun tapşırıqlarını çox həvəslə yerinə yetirirdi və musiqi məktəbini böyük bacarıqla avara uşaqlardan qoruyurdu. Avaralar musiqi məktəbindən əlli metr kənarda dayanıb qapıçıya söz atırdılar, dillərini çıxarırdılar, müxtəlif hərəkətlər edib onu cinləndirərdilər. Qapıçı bu avara uşaqlar haqqında deyərdi:
– Uşaq deyillər, meymun sürüsüdürlər. Belə uşaqları tutub türmələrə göndərmək lazımdır.
Müəlliməm mənə dərs keçmək əvəzinə müxtəlif işlərlə məşğul olurdu. Ayağını ayağının üstünə aşırıb dırnaqlarına lak çəkirdi. Güzgüdə sifətinə baxıb müxtəlif vəziyyətlərdə gülümsəyirdi və hansı cür gülümsəməyin ona daha çox yaraşdığını müəyyən etməyə çalışırdı. Ona yazılmış məktubları sinifdə oxuyurdu. Mən də sakitcə oturub ona baxırdım. Müəlliməm özünün məftunedici qüvvəsini kişilərin qəlbində sınaqdan keçirməyi həyat tərzinə çevirmişdi. Buna baxmayaraq yorulmadan tənhalığından şikayətlənirdi. Dərdlərini, problemlərini məndən gizlətmirdi. İnsan dərdini, sevincini kiminləsə bölüşmək ehtiyacı duyanda qarşısındakı adamın statusu, yaşı, həyatdakı mövqeyi onu az maraqlandırır. Olarmı, olmazmı, bu haqda düşünmür. Ürəyi dolu olanın ağzını kilid də saxlaya bilməz. Bəzən müəlliməm qarmonu götürüb ovqatına uyğun olaraq bir mahnı ifa edirdi. İfa etdiyi mahnının özündən daha çox, onun uzun dırnaqlarının qarmonun dillərinə toxunuşundan yaranan səsdən həzz alırdım. Sonralar artıq formalaşmış bədənlə, beyinlə “Min bir gecə” nağıllarını oxuyarkən mütləq müəlliməmi xatırlayırdım. Qədimlərdə şərqdə kənizlər musiqi alətində ifa etməyi, oxumağı bacarırdılar. Adamın kaş belə bir arvadı olaydı. Özünü Harun ər-Rəşid kimi hiss edərdi. Ürəyin istəyəndə qarmonda bir mahnı çalaydı. Dərdini-qəmini dağıdaydı. Lap qoy haqqında hansı şayiələr gəzirsə, gəzsin.
Musiqi məktəbi yerləşən bina inqilabdan əvvəl varlı bir bəyin evi olmuşdu. Rayonda üç dənə belə ev vardı. Üçü də eynən bir-birinə oxşayırdı. Bolşeviklər bəyi güllələmiş, var-dövlətini əlindən almışdılar, bütün nəslini isə Qazaxıstana sürgün etmişdilər. Onun evlərini isə məktəbə, uşaq bağçasına, uşaq poliklinikasına çevirmişdilər. Müharibə zamanı bu evlərdən birinin yaxınlığına mərmi düşdü. Ətrafdakı bütün evlər dağılsa da, bu köhnə bina öz yerində möhkəm dayandı. Deyilənə görə, bu binaları tikən zaman ustalar yumurta sarısından istifadə etmişdilər. Musiqi məktəbinin çox cansıxıcı mühiti vardı. Burda uşaq qəlbini cəlb etmək üçün azacıq da olsa, təşəbbüs göstərilmirdi. Burda heç kəs fikirləşmirdi ki, bu dünyada uşaqların rəğbət bəslədiyi və rəğbət bəsləmədiyi şeylər var. Payız aylarında səhərdən fasiləsiz yağan yağışın şırıltıları rütubətli sinif otaqlarından gələn musiqi səslərinə qarışırdı. Məktəbin birinci mərtəbəsinin dəhlizinə iri başlı iki quş rəsmi çəkilmişdi. Quşlardan birinin başı solub bozarmış, o birinin isə ayaqları və qarnının bir hissəsi ovulub tökülmüşdü. Deyilənə görə, bu quş rəsmlərini tavana ikinci dünya müharibəsində əsir düşmüş bir alman çəkib. Müəllimlər dərslərə ciddi fikir vermirdilər. Şagirdlərə çox etinasız yanaşırdılar. Qadın müəllimlər daha çox paltarlarını nümayiş etdirmək üçün musiqi məktəbinə gəlib gedirdilər. Kişi müəllimlər toylarda çoxlu pul qazanırdılar, amma onlar həm də musiqi məktəbinə gəlib getməyə, xala-xətrin qalmasın uşaqlara dərs deməyə məcbur idilər. Çünki sovet dövründə hər kəs mütləq haradasa işləməli, hansısa dövlət idarəsindən maaş almalı idi. İşləməyən adamı əgər hökumət nümayəndələri istəsəydi, avaralığa görə tutub içəri basa bilərdilər. Məsələn, mənim atam usta idi. Evlərdə işləyirdi. Çoxlu pul qazanırdı. Bununla belə, hökumətdən maaş almaq üçün atam həm də çörək zavodunda işləmək məcburiyyətində qalmışdı. Üç gündən bir zavoda işə gedirdi. Ustalardan bəziləri yanğınsöndürmə idarəsindən, bəziləri də çaxır zavodundan maaş alırdı. Sovet dövrünün belə qəribəlikləri vardı.
Oğlan uşaqlarını musiqi məktəbinə qoymaqda valideynlər yalnız bir məqsəd güdürdülər. Uşaqlar hansısa bir alətdə ifa etməyi tez-tələsik öyrənsinlər və toylara gedərək çoxlu pul qazansınlar. Rayonun varlı, adlı-sanlı ailələrindən olan qızlar musiqi məktəbində oxuyurdular. Başqa valideynlər də varlı ailələri yamsılayaraq qız övladlarını gətirib musiqi məktəbinə qoymuşdular. Qız şagirdlər pianoda hər şeydən əvvəl “Çalıquşu” adlı bir türk filmindən məşhurlaşan musiqini ifa etməyi öyrənirdilər. Qayda belə idi. Piano çox çətinliklə tapılırdı. Məsələn, bacıma piano almaq üçün anam xeyli əziyyət çəkməli olmuşdu. Bacım üçün pianonu 850 manata almışdıq. Yeri gəlmişkən, bacımı musiqi məktəbinə qoymaqla anam da varlı ailələri yamsılamışdı. Bir sözlə, musiqi məktəbinə gəlib-gedən müəllimlərin və şagirdlərin ürəyində həqiqi musiqi sevgisindən savayı hər şey vardı. Burda şagirdləri və müəllimləri həqiqi musiqi sevgisi deyil, tamam ayrı məqsədlər, paltarlarını və özlərini göstərmək, ətirlərinin bahalığını nümayiş etdirmək, pul qazanmaq istəkləri birləşdirirdi. Müəllimlər çox savadsız idilər. Onların çoxu heç on məşhur bəstəkarın adını sadalaya bilməzdilər. Musiqi məktəbinin müəllimləri geyim, davranış, savad baxımından orta məktəbin müəllimlərindən çox fərqlənirdilər. Orta məktəb müəllimləri çox asketik, sadə həyat yaşayırdılar. Onlar əsl sovet müəllimləri idilər. Musiqi məktəbinin müəllimlərini isə, elə bil, kapitalist ölkələrindən gətirmişdilər. Kişi müəllimlərinin hamısının maşını vardı. Bahalı, sovet dövründə çətin tapılan paltarlar geyinərdilər, bahalı ətirlər vurardılar “Marlboro” siqareti çəkirdilər. Orta məktəbin müəllimləri isə məktəbə piyada gəlib gedirdilər. Ətir vurmurdular. Sadə geyinirdilər. Musiqi məktəbinin müəllimləri müəllim sənətinin, müəllim sözünün məsuliyyətini dərk etmirdilər…
Lakin bu məktəbdə bir müəllim var idi ki, bütün başqa müəllimlərdən hər mənada yaxşı tərəfdən seçilirdi. Bu, paytaxtdan öyrətmək, qurmaq, yaratmaq yanğısıyla əyalətə gəlmiş cavan bir müəllim idi. Onun bədən quruluşu sual işarəsinə oxşayırdı. Sinəsi batıq olduğuna görə, ortadan əyri görünürdü. Uzun, nazik boynuna başı, elə bil, ağırlıq edirdi. Başı həmişə bir az sinəsinə doğru əyilmiş vəziyyətdə olurdu. O, daima sadə qara kostyum, qara ayaqqabı, ağ köynək geyinər, nazik uzun qalstuk taxardı. Musiqi tarixindən dərs deyərdi. Onun sinfinə girəndə tamam başqa aləmə düşürdüm. Onun otağı öz səliqə-sahmanı ilə başqa müəllimlərin otaqlarından kəskin seçilirdi. Masaların üstünə ağ örtük salınmışdı. Bu ağ örtükləri yalnız öz övladını çox sevən, övladıyla fəxr edən ana belə təmiz yuya bilərdi. Pəncərələrin önünə müxtəlif dibçək gülləri qoyulmuşdu. Sinfin yuxarı başında şkaf vardı və şkafda yan-yana musiqi tarixinə aid kitablar düzülmüşdü. Divarlara isə böyük və dahi bəstəkarların portretləri vurulmuşdu. Parikli bəstəkarların portretlərinə baxanda qəribə hisslər keçirirdim. Bu kişilərin, böyük bəstəkarların əcaib görünüşü məndə maraq oyadardı. Sözün düzü bu vaxta qədər hələ də o kişilərin niyə başlarına parik qoymalarını anlaya bilmirəm. Onların görünüşü indinin özündə də mənə qəribə gəlir. Musiqi tarixi dərsinə musiqi məktəbinin şagirdləri o qədər də maraq göstərmirdilər. Musiqi tarixi dərsi həm şagirdlərə, həm də şagirdlərin valideynlərinə gərəksiz görünürdü. Bu laqeydlik müəllimi əsəbiləşdirsə də, o ruhdan düşmürdü. Hər cür vasitələrdən istifadə edərək cavan müəllim şagirdlərdə öz fənninə qarşı maraq oyatmağa çalışırdı. Onun çox bilikli olub-olmadığın deyə bilmərəm, lakin o daima öz biliyini göstərirdi. İstəyirdi ki, başqaları da bilikli olsun. Bildiklərini şagirdlərə öyrətmək, başqalarına ötürmək ona çox xoş gəlirdi. O, hər bir münasib fürsətdən istifadə edərək şagirdlərin beyninə nə isə zəruri bir şey yerləşdirməyə cəhd edirdi. Hər dəfə dərs qurtaranda deyirdi ki, savadsız yaşamaq qeyri-mümkündür. Bu gənc müəllim səmimi olaraq bizdən adam düzəltməyi arzulayırdı. Dərs başlamazdan əvvəl o koridorda avaralanan uşaqlardan bir neçəsini tutub sinfə gətirməkdən ötrü əbəs yerə şirin dilini işə salmalı olurdu. Onun cəhdləri heç bir nəticə vermirdi. Hətta musiqi məktəbinin direktoru da musiqi tarixi fənninə ciddi yanaşmırdı. Bu münasibət hər kəsə sirayət edirdi. Müəllim bəstəkarların həyatından çox həvəslə danışırdı. Ona diqqətlə qulaq asmamaq, sadəcə, mümkün deyildi. O, dərslərə ciddi hazırlaşırdı. Bəstəkarların həyatından danışanda mən başımı qaldırıb parikli kişiyə baxırdım və öz-özümə düşünürdüm: “Doğurdanmı, bütün bu işləri bu parikli, görkəmi qəribə kişi etmişdir?” Sağlığında uğur qazana bilməyən bəstəkarların həyatından danışdıqda isə səsi titrəyir, sifəti tamam dəyişirdi. Müəllimin nə qədər əziyyət çəkdiyini yalnız öz həssaslığımla hiss edə bilirdim. Musiqi tarixi dərsindən həmişə əla qiymətlər alırdım. Bu əla qiymətlər anamı bir qram da sevindirmirdi. Getdikcə musiqi məktəbinə marağımı tamam itirirdim. Yalnız həftədə iki dəfə böyük həvəslə, maraqla musiqi tarixi dərsində iştirak edirdim. Anamın danlaqları, öyüd-nəsihəti heç bir nəticə vermirdi. Bu danlaqlar məni bezdirirdi. Uşaq kitabxanası musiqi məktəbindən daha çox məni özünə cəlb etməyə başlamışdı. Həftədə bir dəfə, bəzən iki dəfə dərsdən sonra uşaq kitabxanasına gedirdim. Kitabxananın aurası, səliqə-sahmanı, kitabxanada hökm sürən ciddi intizam, sakitlik çox xoşuma gəlirdi. Lap çoxdan kitabxanada çalışan ağ saçlı, yaşlı, işinə məsuliyyətlə yanaşan bir qadın kitabxanada ciddi nizam-intizam, səliqə-sahman yaratmışdı. Burda oxumaq, öyrənmək istəyən uşaqlar üçün hər cür şərait vardı. Bu aura rayondakı bütün binalardakı auradan çox fərqlənirdi. Hər iki-üç gedişdən bir kitabları təhvil alan kitabxanaçı qadın bizdən kitabın nədən bəhs etdiyini, məzmununu soruşurdu. Kitabın məzmununu danışa bilməyən, kitabı oxumayan adama bir daha kitab vermirdilər. Yadımdadır, bir dəfə qardaşım özündən çıxaraq nəsə qalın, şəkilsiz, öz səviyyəsinə uyğun olmayan çətin bir kitab götürmüşdü. Nə qədər əlləşsə də, kitabı axıra qədər oxuya bilmədi. O, kitabxanadakı qadının kitabın nədən bəhs etdiyini soruşacağından və suala cavab verə bilməyəcəyindən qorxurdu. Mən isə öz şıltaqlığımla onu daha çox qorxudurdum. Deyirdim ki, kitabxanadakı qadına sənin kitabı axıra qədər oxumadığını xəbər verəcəm. O yalvarır və məndən xahiş edirdi ki, bu haqda qadına heç nə deməyim. Mən isə qəddarlıq nümayiş etdirərək onunla məzələnirdim. Nəhayət, o, özünü saxlaya bilməyib hönkürərək ağladı və mən öz hərəkətimə görə dəhşətli dərəcədə peşmanlıq hissi duydum. Bu hərəkətimi bu vaxta qədər özümə bağışlaya bilmirəm. Həyatda etdiyim ən pis hərəkətlərdən biri sayıram.
Orta məktəbdə dərslər bitəndən sonra şagirdlərin hərəsi bir işlə məşğul olurdu. Böyük sinfin oğlan uşaqları sürücülük məktəbinə maşın sürməyi öyrənməyə, qızlar isə müxtəlif dərnəklərə, kurslara, bəziləri musiqi məktəbinə, oğlanlardan bəziləri də pionerlər evinə şahmat, dama oynamağa, şeypur, baraban çalmağa gedirdilər. Bəziləri orta məktəbdə qalıb dövlətin verdiyi pulsuz yeməkləri yeyərək müəllimin nəzarəti altında sabahkı dərsə hazırlaşırdılar. Böyük çoxluq isə heç hara getmirdi, valideynləri onları həyətdə işlədir, ya da inək, qoyun otarmağa göndərirdilər. Bəziləri isə ümumiyyətlə heç bir işlə məşğul olmurdular, avaralanırdılar. Mən isə kitabxanaya gedən uşaqlara qoşulmuşdum. Ayda bir dəfə kitabxanada müxtəlif mövzularda tədbirlər keçirilirdi. Kitabxananın daimi üzvləri vətən, çörək, ana, zəhmət, sülh haqqında şeirlər deyirdilər. Balaca uşaq hekayələri oxuyurdular. Müxtəlif uşaq hekayələrini səhnələşdirirdilər. Burda baş verənlər musiqi məktəbində baş verənlərdən mənə daha maraqlı gəlirdi. Çünki kitabxanaya gələn uşaqların, kitabxanada işləyən qadınların davranışı ruhuma daha yaxın idi. Beləliklə, musiqi məktəbinə marağım tamam itdi. Anam nə qədər zəhləmi töksə də, musiqi məktəbinə getməkdən qəti imtina etdim. Bununla da, həyatımda daima təkrarlanan bir ənənənin əsasını qoymuş oldum. Heç bir təhsil ocağında axıra qədər oxuya, heç bir yerdə axıra qədər duruş gətirə bilmədim. Oxuduğum bütün yerləri yarımçıq qoydum. Bunun yalnız bir səbəbi vardı – mənim azadlığım. Bütün həyatım boyu hər bir işin ən pis nəticəsi haqqında düşünmüşəm. Bu, hər zaman məni çətinliklərdən xilas edib. Yekə-yekə oğlanların, yekə-yekə kişilərin rütbə, vəzifə, direktor, müdir qarşısında əyildiyini, sındığını, yaltaqlandığını gördükdə onların yerinə xəcalət çəkmişəm. Məni hər hansı hərəkətimə görə məktəbdən, universitetdən qovmaqla hədələyəndə öz özümə düşünmüşəm: “Cəhənnəmə qovsunlar, dünyanın axırı deyil ki”. Özümü daima taleyimə tapşırmışam. Demişəm ki, qoy taleyim məni hara istəyir, aparsın. Nə vaxt bürokratik əngəllərlə rastlaşmışamsa, dözməyə səbrim çatmayıb, nə qədər acı nəticəsi ola biləcəyindən qorxmayaraq, etdiyim əməlin sonunu düşünməyərək darıxdığım, sıxıldığım, boğulduğum yerləri tərk etmişəm.
O ki qaldı ilk sevgimə, bir dəfə Elnarəyə məktub yazmaq qərarına gəldim. Ürəyimdən keçənləri utanmadan, qorxub-çəkinmədən uzaqdan-uzağa qıza bildirmək üçün bir vasitə tapılmasına sevindim. Hər şeydən əvvəl, ona bildirmək istəyirdim ki, o necə gözəldir. Onun analoqu olmayan gözəlliyi var. O, təkcə məktəbin deyil, regionun bütün qız-larından gözəldir. Bildirmək istəyirdim ki, məndən ötrü ona baxmaqdan şirin heç nə ola bilməz bu dünyada. Məhəbbət barədə məktub yazmaq necə də çətinmiş! Demək istədiklərin yox, tamam başqa şeylər alınır. Axı ürəkdə baş verən təlatümləri bir parça kağıza necə sığışdırasan? Neçə dəfə cəhd etdim, alınmadı. Bir xeyli əlavələr edərək, bir çox cümlələri dəyişdirərək, öz vəziyyətimə uyğunlaşdıraraq standart sevgi məktublarından istifadə etməli oldum. Xəttim pis idi deyə məktubun yazılmasını xətti gözəl olan bir sinif yoldaşımdan xahiş etdim. O vaxtlar hər sinifdə bu kimi işlərlə məşğul olan bir adam olurdu. Mən məktubun məzmununu söylədim, o, dediklərimi öz bəlağətli, əttökən əlavələri ilə gözəl xətlə vərəqə köçürdü. Onun əttökən əlavələrindən heç cürə yaxa qurtara bilmədim. Bu cür bəlağətli sözlərin məktub üçün vacib olduğunu qətiyyətlə sübuta yetirməyə çalışırdı. Bu işdə xeyli təcrübə toplayaraq püxtələşmişdi. İstəməsəm də, axırda razılaşmalı oldum. Nəticədə başı-ayağı bilinməyən, əcaib, nə demək istədiyim anlaşılmayan bir sevgi məktubu ortaya çıxdı. İndi qarşıda daha bir böyük problem vardı. Hər şey məktubun qıza necə, hansı yolla çatdırılacağından asılıydı. Başqalarının yanında qızın məndən məktub qəbul etməyəcəyini anlayırdım. Qızlar çox vaxt sevgi məktubu aldıqda hamının gözü qarşısında nümayişkaranə surətdə gözəl sözlər yazılmış məktubu cırıb parça-parça edib yerə, ayaqlar altına səpələyirdilər. Özü də məktubları elə hikkəylə, forsla cırıb parça-parça edirdilər ki, axırda hər vərəq parçası siçan başı boyda olurdu. Məni də böyük ehtimalla belə bir aqibət gözləyirdi. Bu cür münasibətə dözə bilməzdim. Bu da cəhənnəm, məndə ona yaxınlaşmağa bəs edəcək qədər cəsarət haradandır? Qıza nə qədər yaxınlaşırdımsa, bir o qədər həyəcanım artırdı. Mənə elə gəlirdi ki, bütün dünya əhli pəncərələrdən, qapılardan boylanaraq bizi izləyir, necə görüşəcəyimizi, qıza nə deyəcəyimi hamı səbirsizliklə gözləyir. Sevdiyin adamla üz-üzə gəlmək necə də dəhşətliymiş! Məktubu bir həftə döş cibimdə gəzdirdim. Elə bil, orda, döş cibimdə gözəgörünməz od yanırdı. Vərəqi bir paketə yerləşdirib tanış bir qız vasitəsi ilə Elnarəyə göndərdim. Dərsdə oturmuşdum. Qapı döyüldü. Elnarəgilin yaşlı sinif rəhbəri otağa daxil oldu. Biz ayağa qalxdıq. Elnarəgilin sinif rəhbəri bizim sinif rəhbərimizə yazdığım məktubu verib, “bunu sizin sinifdən bir oğlan bizim sinifdəki bir qıza yazıb” dedi. Bizim sinfin rəhbəri Elnarəgilin sinif rəhbərinə, “narahat olmayın, məşğul olacam”, dedi. O vaxtlar müəllimlər məktəbdə uşaqları bərk döyürdülər. Müəllimin böyük nüfuzu vardı. Hər bir məclisdə müəllimi yuxarı başda oturdurdular. Biz küçədə müəllimi gördükdə qaçıb gizlənirdik. Gizlənə bilmədikdə isə bolşevik heykəli kimi dimdik dayanırdıq. Ən dilli şagirdlər küçədə müəllim gördükdə birtəhər “salam, müəllim” deyə bilirdilər. Ümumiyyətlə, məktəbdən kənar yerdə şagirdin müəllimin gözünə görünməsi qəbahət sayılırdı. Xüsusən, toy və yas mərasimlərində. Müəllimi toyda və ya yasda gördükdə gizlənirdik, bir də müəllim məclisi tərk edəndən sonra üzə çıxırdıq. Məktəbdə müəllim uşaqları döydükdə evdə heç bir şikayət etmək olmurdu. “Müəllim boş yerə adam döyməz”, deyib, bir partiya da evdə tutub bizi çırpırdılar. Bir sözlə, müəllimdən heç hara şikayət etmək mümkün deyildi. Belə bir şey heç ağlımıza da gəlmirdi. Bizim sinif rəhbərimiz rayonun ən nüfuzlu və ən sərt müəllimlərindən biri idi. Saqqız çeynəyən şagird gördükdə möhkəm əsəbiləşirdi. Kimin ağzında saqqız tuturdusa, həmin şagirdə qarşı çox qəddar cəza verirdi. Bayramlarda şagirdlərdən heç bir hədiyyə almırdı. Hədiyyə olaraq yalnız kitab qəbul edirdi. Aldığı hədiyyə kitabları öz növbəsində məktəbin kitabxanasına hədiyyə edirdi. Məktəbdə vəzifəli şəxslərin övladları da oxuyurdu. Sinif rəhbərimiz, həmçinin digər idealist müəllimlər adamların vəzifəsinə məhəl qoymadıqlarını göstərməyə çalışaraq onların övladlarına qarşı xüsusilə sərt rəftar edirdilər. Müəllimimiz çox təmiz geyinirdi. Yağışlı-palçıqlı payız günlərində onun çəkmələri, şalvarı tərtəmiz olurdu. Biz şagirdlər palçıqlı yollarla müəllimin belə təmiz çəkmələrdə məktəbə necə gəlməsini əsla başa düşə bilmirdik. Sonradan öyrəndik ki, müəllim hamıdan əvvəl məktəbə gəlib özünü məktəbdə müəllimlər otağında qaydaya salırmış. Yalandan deyə bilmərəm ki, o dövrlər bütün müəllimlər işlərinə ciddi yanaşırdılar. Lakin hər məktəbdə müəllim adının məsuliyyətini dərk edən beş-altı hörmətli, ağır xasiyyətli, zəhmli müəllim olurdu. Belə müəllimlərdən hər bir şagird çəkinirdi. Əgər bu müəllim yaşlıdırsa və şagirdin valideynlərinə də bir vaxtlar dərs demiş olurdusa, o zaman belə müəllimlər sərhədsiz səlahiyyətlər qazanırdılar. Çünki valideynlərin özləri də illər keçməsinə baxmayaraq öz keçmiş müəllimlərindən çəkinirdilər. Məsələn, bizim məktəbdə valideynlərimə, əmilərimə, böyük əmimin uşaqlarına dərs demiş yaşlı müəllimlər vardı. Bəzən bu müəllimlər onların məktəbdəki, dərslərdəki davranışlarından, hərəkətlərindən danışırdılar. Bu söhbətləri eşidərkən böyüklərin bir vaxtlar belində çanta məktəbə getməsini, indi mənim əzbərlədiyim şeirləri əzbərləməsini, müəllimlər tərəfindən döyülməsini, dərsdən qaçmalarını təsəvvür etmək mənə qəribə gəlirdi.
Məktəbdə hökm sürən ciddi abı-havaya baxmayaraq yumşaq, həlim müəllimlərə də rast gəlinirdi. Adətən, bu müəllimlər rəsm, nəğmə və əmək müəllimləri olurdular. Şagirdlər fürsətdən istifadə edib bütün axmaq hərəkətlərini bu yumşaq müəllimlərin dərsində həyata keçirirdilər. Səs-küy, toz-duman sinfi başına götürürdü. Belə müəllimlərin dərsində elə olurdu ki, başqa ciddi müəllimlər sakitliyi bərpa edirdilər. Müəllim nüfuzunun aşağı düşməsi, şagirdlərin müəllimə qarşı ədəbsiz hərəkətləri ciddi müəllimlərə pis təsir göstərirdi. Amma ciddi müəllimlər yumşaq müəllimlərin dərsində asayişi çox incə bir siyasətlə bərpa edərdilər. Guya nəsə soruşurmuş kimi özünü göstərib qapını açıb qəfildən sinfə daxil olurdular. Ən nadinc şagirdlərdən bir-ikisinin yaxasından yapışıb müəllimlər otağına aparıb orda şillələyirdilər. Bir hadisə heç yadımdan çıxmaz. Bizim nəğmə müəllimimiz yumşaq, şagirdə əl qaldırmayan müəllimlərdən idi. Uşaqlar onun dərsində səs saldıqda, ya nəsə şagirdə yaraşmayan hərəkət etdikdə deyərdi, “Sizi qınamıram, qılınc müsəlmansınız. Sizlə başqa cür danışmaq lazımdır, mən də uşaq döyməyi bacarmıram…” Ümumiyyətlə, bu ifadəni, “qılınc müsəlmanı” sözünü məktəbdə müəllimlərin dilindən tez-tez eşidirdim. Mənası da bu idi ki, biz müsəlmanlığı öz xoşumuzla deyil, qılınc gücünə qəbul etmişik. Ona görə də bizim adamlara sözlə heç nəyi başa salmaq olmur, onlara gərək döyə-döyə, söyə-söyə nəsə başa salasan. Döyülməsə, uşaqlar dərs oxumazlar, qaydalara riayət etməzlər.
Uşaqlar nəğmə müəlliminin dərsində yazı taxtasına nəsə axmaq bir söz yazmışdılar. Müəllim sinfə girib birtəhər uşaqları yerlərində oturda bildi. Çox çətinliklə sakitliyi bərpa etdi. Yazı taxtasındakı sözü görəndə duruxdu. Bir neçə şagirdə ayağa qalxıb taxtadan sözü silməyi tapşırdı. Şagirdlərdən heç biri, həmçinin də qızlar ayağa qalxmadı. Hərə bir söz dedi. Hərə bir bəhanə gətirdi. Bu açıq-aşkar qudurğanlıq, vəziyyətdən sui-istifadə etmək idi. Nəğmə müəllimimizin oğlu çətinliklə yeriyirdi. Xəstə idi. Ayaqları tutulurdu. Oğul atasının məktəbdəki vəziyyətindən, şagirdlərin onu saymamasından, başına oyun açmalarından əziyyət çəkirdi. Amma nə edə bilərdi, özü də atası kimi yumşaq, sakit, başıaşağı, heç kimə pisliyi dəyməyən bir insan idi. Əgər qoluzorlu biri olsaydı, uşaqlar heç olmasa oğlundan qorxub ataya bir az hörmət edərdilər. Dayımla dostluq edirdi. Hərdən nənəmgilə gəlirdi. Cavan yaşda ağır xəstəliyə düçar olması nənəmin ürəyini ağrıdırdı. Müəllim məni bir nümunəvi şagird kimi tanıyırdı. Həm də dayımla oğlunun dostluq etməsindən xəbəri vardı. Arxada oturmuşdum. Adımı, familiyamı çəkib yazı taxtasındakı sözü silməyimi xahiş etdi. Lakin elə iyrənc və murdar hərəkətə yol verdim ki, bu hərəkətim bu günə qədər məni incitməkdədir. Yaş üstünə yaş gəldikcə, zaman ötdükcə bu hərəkətim mənə daha çox əziyyət və əzab verməkdədir. Heç cürə bu hərəkətimə haqq qazandıra bilmirəm. Hətta uşaq olduğum o vaxtlar bir çox şeyləri qanmamağım da heç cür karıma gəlmir. Mən onun axırıncı gümanı idim. Lakin mən də ümumi abı-havaya uyaraq yazı taxtasındakı sözü silməkdən imtina etdim. Bu hərəkətim açıq-aşkar onu sarsıtdı. Yaxşı ki, sinif rəhbərimiz on dəqiqəlik, sinif jurnalı lazımdır, bəhanəsiylə sinfə daxil oldu. Bayaq sinifdə toz-duman qaldıran, partaların üstündə oynayan uşaqlar cücəyə döndülər. Sinif rəhbərimiz yazı taxtasındakı sözü gördü. Üç-dörd şagirdi müəllimlər otağına aparıb döydü. Bir neçə şagirdə isə sabah valideyni ilə məktəbə gəlməyi tapşırdı. Bir balaca bundan təsəlli ala bilirəm.
Məktəbimizin həyət darvazasının üstündə bir rəsm çəkilmişdi. Rəsmdə iki oğlan uşağı özlərini şax tutub təntənəli bir əda ilə əllərində iri gül dibçəyi aparırdı. Əyalət rəssamının çəkdiyi bu rəsmdə güllərin sıx şaxələri onların üzünü demək olar ki, tamam örtmüşdü. Buna görə də uşaqlar yolu görmək üçün istər-istəməz başlarını dik tutmuşdular. Rəsmdə təsvir olunan şagirdlər bizə heç oxşamırdılar. Nə geyimləri, nə də üz quruluşları… Hər il sentyabr ayında biz məktəbə gələndə bu rəsmi təzələnmiş görürdük. Bir-iki aydan sonra darvazanın üstünə çəkilmiş rəsm əsəri bərbad günə düşürdü. Bu cür təşviqedici, tərbiyəvi rəsmlər, plakatlar, şüarlar, məktəbin, elmin, savadın vacibliyi, müqəddəsliyi haqqında müxtəlif şəxsiyyətlərin sözləri yazılmış lövhələr hər məktəbdə vardı. Kim idi bu sözlərə əməl edən, kim idi bu sözlərdən təsirlənən?! Uşaqlar fürsət düşən kimi məktəbdə partaları, pəncərə şüşələrini, laboratoriyada cihazları sındırır, dərsin pozulması üçün qıfılın açar yerinə kağız soxurdular, divarlara vurulmuş böyük şəxsiyyətlərin portretlərinə bığ-saqqal çəkir, kitabların vərəqlərini cırıb qələmlə qaralayırdılar. Tualetin divarlarına ədəbsiz rəsmlər çəkib söyüşlər yazırdılar. Özü də bütün bu pis əməlləri elə həvəslə edirdilər ki, elə bil, buna görə maaş alırdılar… Müəllimlərin tualeti ayrı idi. Müəllimlər tənəffüsdə şagirdlərin gözü qarşısında tualetə girmirdilər. Yalnız dərs başlananda, şagirdlər siniflərə dolanda tualetə gedirdilər… Məktəbdə az qala hər beş şagirddən birinin ləqəbi vardı. Bu ləqəblər daha çox filmlərdən, xüsusən, hind və fransız filmlərindən götürülürdü. Şagirdlərin, uşaqların, yeniyetmələrin həyatından bəhs edən tərbiyəvi filmlər uşaqlara təsir etmirdi. Bu filmlərə sadəcə baxırdılar. Bu filmlərdəki şagirdlərin həyatı, hərəkətləri bizim real həyatımızdan çox uzaq idi. Pioner qalstukunu bizim şagirdlər öz aralarında it xaltası adlandırırdılar. Filmlər, bədii əsərlər, müəllimlər heç cürə şagirdlərdə pioner qalstukuna qarşı hörmət hissi oyada bilmirdilər. Şagirdlər məktəbdən çıxan kimi qalstuku açıb ciblərinə soxurdular. Çox vaxt qalstuku ütüləmək yaddan çıxırdı. Əzik-üzük qalstukda məktəbə gəlirdilər. Bəzi ucqar kəndlərdə şagirdlər, ümumiyyətlə, pioner qalstuku vurmurdular. Uşaqlar pioner qalstuku vurmamaq üçün min bəhanə uydururdular. 20 yanvar hadisəsindən sonra uşaqların canı pioner qalstuku vurmaqdan qurtardı. Həyətdə tonqal qalayıb pioner qalstuklarını yandırdılar. Pioner qalstuklarını yandırmaq üçün elə böyük tonqal qalamışdılar ki, orda yekə bir öküzü qızartmaq olardı. Uşaqlar çox pinti geyinirdilər. Qulaqları, əlləri kirin-pasın içində, köynəkləri, şalvarları, qalstukları əzik-üzük olurdu. Valideynlər öz övladlarının təmizliyinə fikir vermirdilər. Valideynləri məktəbə çağırırdılar və müəllimlər valideynlərə tapşırırdılar ki, övladlarını məktəbə təmiz göndərsinlər, xeyri olmurdu. Ona görə də təmiz və səliqəli geyinən şagirdlərə bütün müəllimlər hörmət bəsləyirdilər. Təmiz və səliqəli geyinən şagirdlər müəllimlərin mütləq hörmətini qazanırdı…
Şagirdlər nə qədər döyülsələr də, söyülsələr də, danlansalar da, heç nə onlara təsir etmirdi. Əksinə, daha da sırtıqlaşırdılar. Hər sinifdə 25-30 şagirddən yalnız beş-altısı dərsə diqqət göstərirdi. Onuncu sinifdə isə dərs oxuyan şagirdlərin sayı birə-ikiyə enirdi. Qalanları məktəbə elə-belə avaralanmağa gəlirdilər. Çünki oxumaq məcburi idi. Uşaqlar açıq-aşkar məktəbə, oxumağa nifrət edirdilər. Dərsin pozulması üçün hər cür əmələ əl atırdılar. Yadımdadır, ədəbiyyat kitabımızda bir hekayə vardı. Co adlı bir zənci uşaqdan bəhs edirdi. Conun zənci olması xüsusi olaraq vurğulanırdı. Çünki sovet hökuməti Amerikadakı, qərb ölkələrindəki irqçiliyi, sinfi bərabərsizliyi ifşa edirdi. Co çəkməçi idi. Oxumaq istəyirdi, ailəsi kasıb olduğuna görə oxuya bilmirdi. Conun kitabları, məktəb çantası, məktəbə geyinməyə paltarı yox idi. O, hər gün səhər məktəbə gedən uşaqlara həsədlə baxırdı. Bu hekayəni ədəbiyyat dərsliyinə ona görə salmışdılar ki, biz məktəbin qədrini bilək, bizə oxumaq üçün hər cür şərait yaratmış sovet hökumətinə minnətdarlığımızı bildirək. Hekayə isə bizə əks təsir göstərirdi. Uşaqlar Conun paxıllığını çəkirdilər. Bunu açıqca müəllimə deyirdilər. Deyirdilər ki, kaş biz də Co kimi çəkməçi olaydıq, məktəbə getməyəydik. Müəllim isə uşaqları başa salmaq istəyirdi: “Uşaqlar, sovet hökuməti sizə belə böyük, işıqlı məktəb tikib. Sizə pulsuz kitablar verir. Kapitalist ölkələrində hər uşaq oxuya bilmir. Yeməyiniz var, paltarınız var, kitabınız var, məktəb düz evinizin yaxınlığında… Bəs niyə oxumursunuz?” Sonra müəllim özünün necə çətinliklə oxumasından danışırdı. Deyirdi ki, o vaxtlar on-on beş kəndin balaca bir məktəbi varmış. Məktəbə getmək üçün qarda-çovğunda, soyuqda hər gün iyirmi kilometr məsafə qət edirmiş. On kilometr məktəbə, on kilometr də məktəbdən evə. Kitab da çox az imiş. Hər sinfə bir kitab verirmişlər. Bütün sinif bir kitabın başına yığışıb dərsini hazırlayırmış. Müəllim də çox az imiş. Bir müəllim bir neçə fəndən dərs deyirmiş. Müəllimlər müharibədə ölmüşdülər… Müəllim özünün necə çətinliklə oxumasından danışırdı, danışırdı, lakin onun tərbiyəvi söhbətləri uşaqlara bir qram da təsir etmirdi. Uşaqlar onun danışdıqlarını heç təsəvvür belə edə bilmirdilər. Uşaqlar deyirdilər:
– Müəllim, biz oxumaq istəmirik.
Müəllim onları qorxutmaq üçün deyirdi:
– Əgər oxumasanız, süpürgəçi olacaqsınız.
Qızlardan biri bu cür tərbiyəvi söhbətin sonunda müəllimə sual vermişdi:
– Əgər hamı oxusa, bəs küçələri kim süpürəcək?
Müəllim deyirdi:
– İstəyirsən süpürgəçi ol, istəyirsən fəhlə, istəyirsən də sürücü, yenə də adam savadlı olmalıdır. Savadsız adam indiki zəmanədə heç kimə lazım deyil. Vaxt gələcək, mənim indi nə dediyimi başa düşəcəksiniz. Onda da gec olacaq…
Kimə deyirsən bu sözləri?! Zəng vurulanda uşaqlar dəli kimi həyətə tökülüşürdülər. Elə bil, onlar sinifdən deyil, həbsxana kamerasından bayıra çıxırdılar. Böyük sinfin uşaqları kiçik sinfin uşaqlarını dalaşdırırdılar. Birisi öz balaca qardaşını başqasının balaca qardaşı, birisi isə də öz məhəllə uşağını başqa məhəllənin uşağı ilə dalaşdırırdı. Mən həmişə dava-dalaşdan qaçırdım. Nə qədər təhrik etsələr də, nə qədər qızışdırsalar da, davalardan uzaq dayanırdım. Amma bir dəfə heç cürə davadan yaxa qurtara bilmədim. Rəqibim məktəbin ən qorxaq uşaqlarından biri idi. Onu hamı ləqəbiylə çağırırdı, hamı ona “dovşan” deyirdi. İndi özünüz bu uşağın necə qorxaq olduğunu təsəvvürünüzə gətirin. Bu iki rəqibin üz-üzə gələrkən nə kimi hislər keçirdiyini, qoy, oxucu özü təyin etsin. Böyük sinfin uşaqları bizi “məktəbin arxası” deyilən yerdə dalaşdırdılar. Bütün axmaq və pis hərəkətlər bu yerdə baş verirdi. Burda siqaret çəkirdilər, kart oynayırdılar, dalaşırdılar… Necə oldusa, rəqibimin, dovşanın sifətinə bir yumuruq vurdum. Onun burnunun qanı ağ məktəbli köynəyinin üstünə axdı. Bu, deyəsən, mənim həyatda tökdüyüm ilk qan idi…
… Sinif rəhbərimiz Elnarəyə yazdığım məktubu bir az oxuyub masanın üstünə atdı. Əvvəlcə məktubdakı xəttin müəllifini tapmaq lazım idi. Hər sinifdə gözəl xətlə məktub yazan bir-iki adam olurdu. Həmişə məktubun həqiqi müəllifindən əvvəl xəttatı cəzalandırırdılar. Müəllim “Hamı dəftərini çıxarıb qarşısına qoysun!” əmrini verdi. Bütün şagirdlər əmri yerinə yetirdi. Hamı dəftərini açıb qarşısına qoydu. Dərsin pozulduğu artıq bəlli idi. Kimi buna görə sevinirdi. Kimi günahlı-günahsız döyüləcəyindən qorxaraq həyəcan keçirirdi. Müəllim bir-bir dəftərlərə baxdı. Xəttin sahibini, cinayətkarı asanlıqla tapdı. Onun qulağından tutub yazı taxtasının önünə çıxartdı. Cinayət törətmiş xəttat yazı taxtasının önündə dayanıb öz cəzasını gözləyirdi. O, boyca bizim hamımızdan hündür olsa da, döyülməkdən bərk qorxurdu. Müəllim ən qatı cinayətkarları cəzalandırmaq üçün şkafda saxladığı cəza alətini çıxartdı. Burularaq bir-birinə dolaş-dırılmış məftillə sinif rəhbərimiz qatı cinayətlər törətmiş (qapı-pəncərə sındırmış, açar yerinə kağız doldurmuş, sevgi məktubu yazmış, divardakı portretə bığ-saqqal əlavə etmiş, daha mülayim müəllimin sinfində dərsi pozmuş) şagirdləri döyürdü. Elnarəyə yazılan məktubdakı xəttin sahibini də müəllim bu məftillə döydü. Müəllim məftili onun belinə, qollarına, ayaqlarına vurduqda o qışqırır və bir daha heç kimə məktub yazmayacağına and içirdi. Döyülən şagirdlərin səsləri sinif otağından çıxıb koridora yayılırdı. Amma heç kim, heç bir müəllim bu səslərə fikir vermirdi. Hər kəs şagirdlərin döyülməyini təbii qarşılayırdı. Məktəbin direktoru belə, şagirdlərin döyüldüyünü gördükdə heç bir reaksiya vermirdi. Çünki direktor özü də darıxanda şagirdləri bərk döyürdü. Bütün müəllimlər, bütün valideynlər, hətta şagirdlərin özləri də, hər kəs düşünürdü ki, başqa cür uşaqları tərbiyə etmək mümkün deyil. Hətta uşaqlar məktəbi bitirdikdə öz döyülməklərini şirin bir xatirə kimi xatırlayır və müəllimə qarşı heç bir qəzəb duymurdular. Əksinə, onları döyən müəllimləri daha da çox sevirdilər.
Правообладателям!
Данное произведение размещено по согласованию с ООО "ЛитРес" (20% исходного текста). Если размещение книги нарушает чьи-либо права, то сообщите об этом.Читателям!
Оплатили, но не знаете что делать дальше?