Текст книги "Дилнома"

– Нима бўлди? – паст овозда сўрадим Мирза акадан.

– Биз қидириб келган одам институт бўйича бригадирларнинг сардори экан. Бугун иккита бригада мусобақа ўйнашиб, жуда олисга, ҳали қўл тегизилмаган далага кетишибди. Ҳозир ректор олдига солиб олиб келишини тайинлаб, бир одамни отга миндириб юборди. Енгил машина боролмайдиган йўлнинг нариги томонида экан…

Мен Мирза ака гапларининг охирини эшитолмай қолдим. Яна саросимага тушдим.

– У-бу нарсани баҳона қилиб йўққа чиқариб қўйса-я… Нега сиз билан бирга бора қолай демадим, нега бунча андишаликман. Қодир ака, шофёр, машинани овора қилиб шунча йўл юриб келиб қайтиб кетавераманми? Йўқ, энди қайтмайман, ўша одамнинг ўзини кўрмагунимча кетмайман, деб қатъий тураман…

Машина, от туёғининг товушидан хаёлим бўлинди. Машина чангитмаслик учун бир оз нарироқда, от яқинроқ келиб тўхтади.

– Топдингизми? – Бу ректорнинг овози эди.

– Ҳа, келишди, – деди отдан тушаётган одам, кўринишидан шаҳарлик эмас.

Шу орада машинадан тушган тўрт киши ҳам келиб, ўтирганлар билан саломлашишди.

– Ҳа, ўртоқ Абдуллаев, диссертант ҳимоядан олдин пахта даласини яна бир кўриб кетсин, дедингизми?

Баланд чиқаётган ректор овози пастлади. У ёғида нималар дегани бизга эшитилмади. Ноқулай аҳволга тушиб қолганлигини сездирмасликка ҳаракат қилиб, биз томон ўгирилган одамнинг хижолатдан қизариб кетганидан сездимки, ташқи тақризга масъул одам айнан шу. Саломлашиб, диссертацияни ўқиб чиқиб, тақризни тайёрлаб қўйганлигини айтса-да, ҳозирги ҳолатда ўзини қандай оқлашга сўз тополмасди. Нари-бери тамадди қилди-ю, биз билан машинага ўтириб йўлга тушдик.

Нима деб сўрасам экан, ташқи тақриз, балки ижобий эмасдир. Йўғ-е, уларнинг кафедра мажлисида диссертация тўғрисидаги маърузам билан қатнашганман-ку, деярли эътирозлар йўқ эди. Мен яна фикр гирдобида айланар, у олдинги ўриндиқда хотиржам ўтириб келарди. Чанг-тўзонли нотекис йўллар орқада қолди. Катта трассага чиқдигу олдинги ўриндиқдан майингина хуррак овози эшитилди. Шофёр Мирза ака ойнадан менга қараб қўйди. Сезмаган киши бўлиб, мен ерга қарадим. Абдуллаевнинг ниҳоятда чарчаганлиги аҳволидан билиниб турибди. Бошимдан ўтган. Мусобақани ташкил этишнинг ўзи бўлмайди. Тонг ёруғида шабнам кўсакларни ювиб турган чоғда пахта даласининг олис қирғоғига етиб бориш, илғор теримчи талабаларнинг кайфиятларини кўтариб, мусобақада ютишлик руҳини жорий этиш, даланинг шунча олис қисмига нонушта, тушликларни етказиб олиб бориш… Шундай ҳаракатда чопиб юрган одам машинага ўтиргач, жони бир оз ором олди, чамамда. Бир оз тетикландими, кўзи уйқуга кетганига узр сўраб, ўзини бошқатдан ростлаб ўтирди ва Мирза ака билан Қишлоқ хўжалиги институти неча йиллардан бери бу туманга ҳомийлик қилиши, пахта терими мавсумида бўладиган ажойиб эсда қоладиган воқеалардан гапириб, ўртадаги жимликни чалғитиб келаётган бўлса-да, мен бошқа томонда сузаяпман.

Институтнинг фалсафа кафедрасига кириб, тақризни олгунимизча қоронғи тушади, эрталаб соат етти бўлмасдан уйдан чиққан эдим. Фарзандларим нима бўлди, ҳеч ким билмайди. Мен 10–12 соат мобайнида қаерда ва қандай аҳволда юрибман…

Бизни пастда қолдириб тақризни олиб тушган Абдуллаев Мирза акага паст овозда нимадир дедида, қайтиб машинага ўтирди. Сабрим чидамадими, қандай ҳолатдаман, билмайман. Сўрадим.

– Яна қаерга борамиз, яна нима камчилиги бор тақризнинг?

– Тақриздаги имзони кадрлар бўлимининг раиси тасдиқлаб муҳр уриши керак. Раисга бориб, бугунги фавқулоддаги ҳолатни тушунтирамиз. Ишқилиб уйида бўлсин, бирор юмуш билан кетган бўлмасин. Фақат тавба деб ёқамни ушлайман, тилимни тишлайман.

Нега бунчалик мен синовлар қуршовидаман, шаҳарнинг қаеридан, қайси кўчасидан кетаётганимизни ҳам англай олмайман. Кундузги соат ўн бирларда еганим чучваранинг қуввати тугадими, асабларим толиқдими, нохуш сезяпман ўзимни ёки иситмам чиқяпти ёки тинимсиз машинада юрганимдан кўнглим беҳузур. Қандайдир тўққиз қаватлик бино олдида тўхташди. Абдуллаев машинадан тушиб, ичкарига кириб кетганича узоқ вақт йўқ бўлиб кетди. Машинадан тушдим. Атроф назаримда шундай тор, шундай торки, сиғмаяпман. Шайтон васваса қилишдан тинчимайди. Мирза акадан яширган ҳолда аччиқ-аччиқ йиғлаб олдим. Рўмолчам сумкада, машинада қолган. Бош бармоғимни тишлаб машинанинг орқасига ўтиб, суяниб зўрға турибман. Абдуллаевнинг бинодан чиқиб келганини ҳам сезмабман.

– Диссертантимиз мана шу қиз, – Абдуллаевнинг овозидан ҳушёр тортдим.

Қаршимда кайфияти нимадандир норози, ўрта бўйликкина аёл турибди. Сидқидилдан саломлашмади. Ҳақиқатда, кеч кириб қолганда уйидан безовта қилишимизнинг ёқмаётгани аниқ сезилиб турибди.

Кечирим сўрадим. Нима учун шунча югур-югур бўлганимизнинг сабабини тушунтиришга ҳаракат қилдим.

“Шу ишни эрта кундуз куни қилса ҳам бўлардику”, деган аниқ жавобни уқиш қийин эмасди унинг ҳозирги муносабатидан.

Яна бир оз кутишдан сўнг тақриз қўлимизга тегди. Раис аёлни, Абдуллаевни олиб бориб қўйиш ташвиши бошланаётган эди менинг хаёлимда, Абдуллаев Мирза акага қўл узатди:

– Сизларга муваффақият тилаб хайрлашамиз. Узр, ҳимоя қилиш ўзимни ҳам бошимдан ўтган эдику, бу сингилни бир оз қийнаб қўйибмиз-да, раис опани уйларига ўзим ташлаб ўтаман, тонг ёришишга далага етиб боришим керак…

Чиройимиз бир оз очилган ҳолда хайрлашдик. Хиёбондан ўтиб, Офицерлар уйига етмасимиздан яна синов: машина бузилди. Мирза ака анча ғивирлади. Бир-икки машина ҳам тўхтади. Бир шофёр танишроқ эканми, юкхонасидаги сумкасидан қандайдир сим чиқариб ўзи ҳам ёрдамлашди. Шукур. Ҳар қалай юрди, Хадрага келганида яна тўхтади. Кўчада машина ҳаракатлари анча сийраклашган, вақт алламаҳалга бориб қолган кўринади.

Мирза ака машина билан овора. Бирдан ўзим сезмаган ҳолда “вой”, деб овозим чиқиб кетди.

– Нима бўлди яна? – энди Мирза аканинг овозида норозилик оҳанги.

– Кечирасиз, биринчи оппонентга қўнғироқ қилишим керак-ку, тақризни олсангиз хабар қилинг, кеч бўлиб қолди деб тортинманг, деган эдилар. Нега боя институтда турганимизда хаёлимга келмади, ахир, у ерда телефон бор эди-ку, яна қаёққа чопаман, бу ишни эрталабга қолдирсам, қўнғироқ қилишим учун шаҳарнинг бирон жойига чиқишим керак. Бу атрофда автомат телефонлар ҳам йўқ.

– Ҳа, топдим, топилди.

Оёғи куйган товуқдай питиллаётган одам, уловини йўқотиб топиб олган одамдек суюниб кетдим. Ўша йиллари университетнинг тарих, шарқшунослик, филология факультетлари дорихонанинг тепасидаги баланд иморатда эди. Мирза ака ўзи билан ўзи овора, бошини қашийди. Чеккасини ушлайди, папирос чекади. Мен баланд зинадан чиқиб факультет эшигини тақиллатаяпман. Қани энди, қоровул эшита қолса. Охири эшитдими, коридорнинг нариги бошидан хотиржам юриб кела бошлади. Кўрдики, эшик қоқаётган мен, аёл киши.

– Тинчликми, хизмат, – дегандек эшикни очмай қараб турибди. Хаёлимга бир фикр келди. 03 рақамини ёздим. “Тез ёрдам”ни чақиришга телефон қилиш кераклигини ишора билан тушунтирдим. Эшикни очди-ю, менга бошдан оёқ разм солди. Узр сўрадим, шу ерда ишлашимни айтиб, ўзимни таништирдим. Қўнғироқ қилишим зарурлигини ҳам тушунтиришга ҳаракат қилдим. Гапираяпман-у, зўрға ўзимни тутаман. Столини ён томонидаги тумбасини ичига солиб қўйган телефонни олишга шошилмайди ҳам. Тумбани очаётиб узоқ эснади. Аппаратни столга қўйди, рақам тераяпман, қўлим қалтирайди. Олимларни тун қўриқчиси деб бекорга айтишмаган экан. Икки марта чақирмасданоқ гўшак кўтарилди. Саломлашишни ҳам унутдимми, тақриз қўлимда эканлигини айтдим.

– Эй, яхши, қандай яхши, мен ҳам яхши ният билан диссертациянинг айрим бўлимларини қайтадан кўраётган эдим. Ўзим бораман, менга машина керак эмас.

Гўшак қўйилди. Қоровулга минг миннатдорлик билан чиқяпман. У ҳамон ҳайратомуз қарайди. Пастга тушдим, Мирза ака икки чаккасини ушлаб ўтирибди. Демак, “етиб” келганмиз. Саволга ўрин йўқ.

– Энди на илож, дейман ўзимга ўзим. Бирорта такси тўхтатиб кетаверай десам бизнинг мавзега ҳеч қайси такси унамайди. Қайси томондан келсам ҳам уйга етмай тушиб қолишим, қолган йўлни ҳайдалган ер устидан пиёда босиб келишим керак. Ҳозирги аҳволда мени ёлғиз жўнатишга Мирза ака ҳам унамаса керак. Машинанинг капотини очиб қўйган. Қўлини белига қўйиб ўрнидан турди. Яна машинанинг нимаси биландир куймаланаётган эди, шаҳарни айланиб юрган милиция патрули мотоциклда келиб тўхтади. Саломлашишди, ҳужжатларни кўрди. Мен ҳам яқинроқ бордим. Саломлашиш ўрнида савол билан юзландим:

– Укам, исмингиз нима?

– Исмим Саъдулло, – патрул ходими менга ажабтовур қаради.

– Жон укам, бизга ёрдам қилинг, ками 14 соатдан бери йўл ҳаракатидамиз. Шундай масала билан ўралашиб қолдик. Исмимни, иш жойимни, ярим кечада шофёр билан ёлғиз юриш сабабларини тушунтиришга ҳаракат қилаяпман-у, барибир йиғи мендан устун келди.

– Қаерда турасиз?

– Саъдулло, “Юбилейний”дан у ёғи атиги уч чақирим-ку, лекин йўлимиз оғир, янги участкалар, ҳайдалган дала, ҳали тайинли йўл йўқ.

– Мотоцикл юра олса керак дала йўлидан.

Мирза ака лейтенант Саъдуллони қўлини қисиб, бағрига босди:

– Раҳмат, раҳмат-ей сизга, машина бузилгандан ҳам бурун бу сингилнинг уйига етиб олишидан тинчланмай хижолатда эдим, раҳмат, ҳимматингизга раҳмат.

Неча марта “раҳмат” сўзини ишлатди, мотоцикл кажавасига ўтириб, Чорсудан ўтиб қолганимизда ҳам Мирза аканинг раҳмати садоси жарангларди. Етиб келдик. Стол устидаги лампа ёқиқ. Мотоцикл овозига турмуш ўртоғим югуриб чиқдилар. Безовталиклари сезилиб турибди. Бийдек дала ўртасида кўтарилган том.

Мени етказиб келган милиция формасидаги бу йигит билан аввалдан қадрдондек самимий сўрашдилар. Ўтиришга имконияти йўқлиги, тунда навбатчи эканлигини айтиб, тезда хайрлашди лейтенант Саъдулло. Уйга кирдим, катта ўғлимнинг боши ёстиқда, иккинчиси унинг оёқ томонига бош қўйиб кўндаланг ётибди. Учинчиси уйқусида мени излаганми, акаларидан бир оз узоқда, ўзи ёлғиз. Соат тунги иккидан ошганлигига кўзим тушди. Ўнқир-чўнқир бўлса ҳам, ўзингни уйинг-да. Бир оз нарироқдан катта ариқ ўтарди. Йиғимни дадасидан яшириб, ўзимча муздек сувга юзимни ювиб келдим, назаримда ташвишларимни, менга тинчлик бермаётган руҳий кечинмаларни ҳовучимга жамлаб туриб сув олиш баҳонасида тунда сокин оқаётган сувнинг кенг бағрига ташладим. Сув ичига ютди-ю, узоқларга, жуда узоқларга олиб кетди. Мен кутаётган мусаффо эзгуликни бўшаган ҳовучимга тўлдириб, сув билан бирга олдим. Юзимга суртдим. Салкам ўн йиллик изланишим ҳосиласи – диссертацияни варақлаб, мусаффо тонг отганида кўзимга мудроқ келаётганини сездим.