Текст книги "Тожмаҳал"

БАХТЛИ ФАЙЛАСУФ
Эзоп саргузаштлари ҳақидаги ривоятлар асосида

Ҳаёт кўз ёшлардан иборат бўлмайди.

ҚАҲРАМОНЛАР:

ЭЗОП

ЗЕНАС

ҲЕРМА

АГОФОПОД

КСАНФ – файласуф, бой.

КЛЕЯ – файласуфнинг оми хотини.

МЕЛИ

КРЕЗ

ЭЛЧИ

НАВКАР

ДЕҲҚОН

МУЗАЛАР

ТАЛАБАЛАР

КОҲИНЛАР

ЖОРИЯЛАР

Тарихга қайтиб келажакка сўз айта олиш хислати бор учун ушбу асарга қўл урдим. Бугун Ўзбекистон буюк давлат қуриш остонасида турибди. Бунда олға силжишлар учун шундай асарлар муҳим. Эзоп асар аввалида гунг бўлади. Соқовнинг тили калимага келиши Ўзбекистонни иттифоқдан ажралиб мустақилликка эришиши, сўз эркинлигидек бахтга муяссар бўлганлигини рамзий ифода этади.

Бир эркак бир оилани обод қилиб кейин юртга, халққа фойдаси тегиши кераклиги ҳақида, зиёлиларни асраш – замондошларнинг бурчи эканлиги мазмунидаги ушбу асар ёшларни ватан равнақи йўлида ҳаракатга келтирувчи катта қудратга эга.

Бугунги театрларга керакми шу асар?! Керак бўлса, саҳналаштириш учун қабул қилсин.

Тошкент-2017 йил

ПРОЛОГ

Милоддан аввалги VI аср садоси. Юнонистон.

Коҳин овози: Оламда бир улкан қаср бор, қасрда бир устун бўлиб, устунга ўн иккита уй жойлашган, хар бир уйнинг шифтида, том тагида ўттизтадан тўсин бор, ҳар қайси тўсин атрофида иккитадан аёл қувлашмачоқ ўйнашади. Бу нима?

БИРИНЧИ ПАРДА, БИРИНЧИ КЎРИНИШ

Зайтунзор. Тонг. Бу ерда турфа хил чечаклар чамандек очилган, жилға жилдираб, оқиб турарди. Оромбахш шаббода майин эсиб, ям-яшил япроқларни шитирлатарди. Новдаларда чирилдоқлар чириллар, дарахт шохларида турфа хил қушлар минг оҳангда сайрашар, чуғурлашарди; булбул янгроқ овоз билан хониш қилар, зайтун новдалари унга тараххум айлаб, ноласига жўр бўларди.

Қулдор Зенас киради. Икки қул Агофопод ва Ҳерма уни таъзим билан кутиб олади. Ва қулдор ортидан кирган қули Эзопга анграйиб қараб қолишади. Эзоп ўта бадбашара: қорни қозондай, калласи хумдай, бурни картошкадай, аъзойи баданини қасмоқ босган, қўллари калта, елкаси букўр, лаби дўрдоқ-хуллас, шундай бир махлуқ эдики, унга назар ташлаган одамнинг лабига қўрққанидан учуқ тошиб кетар эди. Эзоп зайтун остига ўтиради, елкасидаги хуржуни, белкурагини ерга ташлайди.

Зенас: Мана бу қулнинг исми Эзоп. У кўриниши билан шаҳарда ишлашга нолойиқ. Энди қишлоқдаги шу еримда ишлайди.

Икки қул бир-бирини итариб, чўчиб Эзопга яқинлашади.

Ҳерма: Салом.

Зенас: Эзоп ғирт гунг. У ҳеч гапира олмайди.

Агофопод бир четга чиқиб хил-хил пишган бир талай анжир солинган патнисни кўтариб келади.

Агофопод: Мана, бегим, боғингизнинг чиллаки анжиридан татиб кўринг.

Зенас: (Анжирни еб) Ўлай агар, жуда ейишли бўлибди! Сен буни омборхонага яшириб қўй. Ҳали ювиниб бўлганимдан кейин олдимга қўярсан.

Зенас кўздан йўқолади. Агофопод анжирни олиб кетаётганида, кўзи очлик қилиб, ундан бир жуфтини ейди.

Агофопод: (егани қўрқиб) Қанийди, қолганини ҳам еб қўя қолсам.

Ҳерма: Ҳозир дилингдан нима кечаётганини биламан, оғайни, шу анжирнинг ҳаммасини егинг келяпти.

Агофопод: Топдинг.

Ҳерма: Агар хўп десанг, шу анжирларни қандай қилиб ейиш йўлини ўргатаман сенга.

Агофопод: Фойдаси йўқ, ҳозир хожамиз келиб, қани, анжирни опке, деса, нима, шўппайиб тураверамизми? Унда холимиз нима кечади?

Ҳерма: Хожамиз сўраса…

Ҳерма Агофоподнинг қулоғига пичирлайди. Кейин улар мириқиб кулиб, анжирни ея бошлайдилар. Улар барча анжирни пок-поқиза туширишади. Бу аснода заминдор даладан қайтади.

Зенас: Агафопод, қани, олиб кел энди анжирни!

Агофопод: Омборхонанинг эшиги очиқ қолган экан, Эзоп бехосдан кириб анжирни кўриб, ҳаммасини еб қўйибди.

Зенас: Қани, Эзоп кел бу ёққа! (Қамчисини олиб Эзопга ўшқиради) Ҳали сен мени назарингга илмайдиган ҳам бўлиб қолдингми, бадбахт? Нечун анжиримни еб қўйдинг, касофат?

Эзоп андак сабр қилинг, хожам, демоқчи бўлгандай заминдорнинг оёғига бош уради. Заминдор рози бўлади. Эзоп шу ерда турган ёғлоғини қўлига оладида, сув ичади. Кейин кекириб, заминдорга яқин бориб пуфлайди.

Зенас: Пуф, бунча сассиқ. Демак, анжирни ҳиди келмаяпти?

Эзоп бошқа қулларнинг ҳам шундай қилишини талаб этади.

Зенас: (Бу усул маъқул тушиб, кулади) Сен икковинг ҳам сув ичиб пуфла.

Қуллар қўрқиб иссиб қолган сувни ичишади. Улар қорнида сафро қайната бошлагани боис қоринларини ушлаб қолишади. Зенас уларга яқин келади.

Зенас: Пуфла.

Улар оғизларини очиб жим туришади.

Зенас: Пуфлашларинг ҳам шартмас. Шундоқ анжирнинг ҳиди анқиб турибди. Ҳали сенлар, анжирни ўзларинг еб, келиб-келиб, ўзини ҳимоя қила олмайдиган бир нотавонга туҳмат қилдиларингми? Қани, ечининглар!

Икки нобакорни қамчи билан роса савалаб Зенас кетади. Икки қул Эзопга ёмон қараб қолади. Эзоп белкурагини олиб ишлашга тўшади. Сеҳрли наво таралади. Бу наво Эзопни аллалайди. Маъбуда Исида тўққизта санъат туридаги Музалар кузатувида Эзопнинг тепасига келиб тўшади.

Исида: Қизларим, мана бу одамга қаранглар: гарчи у кўринишдан бадбашара бўлса ҳам унинг диёнати ва хайрли ишлари таҳсинга лойиқдир. У адашиб қолган ҳалойиқни йўлга солиб юборади; сизларни бу ерга бошлаб келишимдан мақсад, мен уни тақдирлайман. Унга овоз ато этгум, сизлар эса, уни шул овозига муносиб нутқ ила бойитинглар. (Маъбуда Эзопнинг гапиришига халал бераётган тилидаги ўсимталарни олиб ташлайди.) Ҳар қайсингиз бул бандани бисотингиздаги лаёқатлар билан хушнуд этинг. Нутқ сўзлаганда чиройли сўзлар топа олсин, масаллар тўқиш лаёқатини бахш этинглар. (маъбуда самога қўл чўзиб) Шон-шухрат тилайман.

Музалар ҳар бири Эзопга ўз туҳфасини қолдириб, қуёшга томон парвоз этадилар. Бу аснода Эзоп уйқудан уйғониб, кўзини очади.

Эзоп: Роса қотиб ухлабману. (Пауза) Воажаб! (хандон ташлаб кулади) Белкурак халта, хуржун, эркак, эшшак. (баралла овоз билан) Мен гапирмоқдаман! Музалар хақи қасамки, гапирмоқдаман! Минг шукур. (сажда қилади.)

БИРИНЧИ ПАРДА, ИККИНЧИ КЎРИНИШ

Зайтунзор. Эзоп севинчдан терисига сиғмай қўлига белкуракни олиб, ғайрат билан ишлаяпти. Агофопод Ҳермани таёқ билан савалаб кира бошлайди.

Эзоп: Биродар, бу одам сенга ҳеч қандай ёмонлик қилмадику, нечун унинг дилини оғритмоқдасан, боз устига, уялмай-нетмай зулм ўтказмоқдасан? Ҳолбуки, бизларни фақат хожамиз уришга ҳақли. Чунки сен ҳам қулсан!

Эзоп Агофопод томон келади ва Ҳермани паноҳига олиб нари кетади.

Агофопод: (ҳайрон) Ие, бу қанақаси? Эзоп гапиряптими? Тавба, у гапирибгина қолмай, азбаройи худо, менга пўписа қилиб, ақл ҳам ўргатмоқдаку! Иссиғида бўйнига бирон айб қўйиб, попугини пасайтириб қўймасам, мени саркорлик лавозимимдан маҳрум қилиши турган гап. У соқов пайтида ҳам имо-ишоралар билан тилим бўлмаса ҳам қўлим билан тушунтира оламан ва шундай тахдид қилган, энди тили чиққанда бошимга касофат ёғдиради бу.

Агофопод: (жонхолатда): Хожам!

Зенас: (чопиб киради) Ҳа, ёв қувдими?

Агофопод: Мулкингизда ғаройиб мўъжиза юз берди!

Зенас: Нима дединг? Нима, дарахтдаги мевалар бемаврид пишиб етилдими? Ё биронта сигир одам боласини туғдими?

Агофопод: Йўқ, хожам. Эзоп бор эди-ку, халиги… қорни қозондек танбални айтяпман…

Зенас: Нима? У туғдими?

Агофопод: Йўғe, у илгари ғирт гунг эди, энди бирдан гапира бошлади.

Зенас: Ха, нима бўпти шунга? Ҳали, шуни мўъжиза деяпсанми?

Агофопод: Бўлмасам-чи!

Зенас: Бунинг нимаси мўъжиза?

Агофопод: Албатта-да, хўжайин. Нега десангиз, у оғзини очган ҳамоно ақл бовар қилмайдиган нарсалар хақида жаврай бошлади: мени… бўралаб сўкди, ҳатто сизни ҳам шунақанги хақорат қилдики…

Зенас: Ундай бўлса, сотиб юбор у бадбахтни.

Агофопод: Қизиқмисиз, хожам! Унинг қанчалик бадбашара эканлиги эсингиздан чиқдими? Ким ҳам қул қилиб сотиб оларди бунақа маймунбашарани.

Зенас: Харидор топилмаса, текинга бериб юбор, агар шундаям уни ҳеч ким олмаса, то жони ўзилгунча калтакла!

Агофопод: (пичирлаб) Мана энди Эзопнинг тақдири менинг ихтиёримда: истасам, сотаман, хохласам, coвға қиламан, хоҳласам, ўлдираман.

БИРИНЧИ ПАРДА, УЧИНЧИ КЎРИНИШ

Шу пайт қишлоқдан шaҳapгa жўнашга чоғланган файласуф Ксанф бир нечта талабаси ва турли юклар кўтарган ёлланма қуллар билан кириб келади.

Зенас: Файласуф Ксанфга саломлар!

Ксанф: Деҳқон Зенасга саломлар! Шаҳарга юк олиб кетаётган қулларни қийнаб қўймаслик учун қишлоқдан биронта улов ёлламоқчиман, сенда ёллаш ё сотиб олиш учун биронта хачирми ё эшакми топиладими?

Зенас: Зевс шоҳид, йўқ дўстим, аммо битта эркак қулим бор, арзон-гаровга, бир эшак баҳосида сотаман, агар хохласанг. Бир эмас, уч эшакнинг кучи бор.

Қуллар ўртага тахта супа қўйишади. Агофопод қилтириқ болдири ва хунук тақимини ёпиш мақсадида жуда ўз ун хитон ва баланд пошнали бошмоқ кийдирилган, сочларини тараб, елкасига ёпинчиқ ташланган созанда хушруй қул йигитни супага олиб чиқади ва кейин чиққан Эзопга дағал бўз кўйлак кийдириб, белини увада латта билан боғлайди-да, ўртага тургизиб қўяди. Агофопод Эзопни турткилайди.

Эзоп: Оҳ, қулнинг қўлида қул бўлиш қандай оғир мусибат! Хатто Музалар ҳам буни хуш кўрмайдилар. “Эзоп, ошхонани йиғиштир! Эзоп, ҳаммомга ўт ёқ! Эзоп, сув олиб кел! Эзоп, молларга ем бер!” Доим жамики қабиҳ, разил ва жирканч ишларни фақат Эзоп бажариши керак.

Талаба1: “Қара, зўр йигит эканми? (созандани кўрсатиб) Лекин анави хуснбузар нима қилиб ўртага суқулиб олибди?

Талаба2: Ха, фақат шу бадбуруш манзарани бузиб турибди!

Талаба3: Хей, ўртадаги бедавони гумдон қилинглар!”

Зенас: (Эзопни кўрсатиб) Мана шу қулни ол. Исми Эзоп.

Ксанф: Паканалар турналар билан жанг қилганида бу тасқара бурғу чалиб турса керак… Тавба, нима ўзи бу: одамми ё шолғомми? Агар гапирмаганида буни икки оёқли қозон, ё бир қоп гўнг, ё бўлмаса, ғознинг тухуми, деб ўйлаган бўлардим! Сендан хафаман, Зенас. Шунча вақтимни олдинг-а. Аллақачон уйимга етиб олган бўлардим. Сотадиган молинг бунақа қасанғи эмас, сал-пал пичоққа илинадиган бўлсаям майли эди.

Ксанф орқасига ўгирилиб кета бошлайди.

Эзоп: (этагидан ушлаб).Менга қара!

Ксанф: Қўйвор, азобинг ортгур! Нега этагимдан тортасан?

Эзоп: Айт, нега келувдинг ўзи бу ерга?

Ксанф: Сени сотиб олгани.

Эзоп: Бўлмаса, нега сотиб олмадинг?

Ксанф:Бу сенинг ишингмас, хохламадим, вассалом.

Эзоп: Мени сотиб ол, хожам: маъбуда Исида ҳаққи қасам ичаманки, мендан жуда кўп наф кўрасан!

Ксанф:Ана, бир ахмоқдик қилиб сени сотиб олдим ҳам дейлик. Хуш, нима каромат кўрсатган бўлардинг?

Эзоп: Айт-чи, қўл остингда ҳали ҳеч қандай ишга ярамайдиган, фақат овқат сўрайдиган қулваччалар йўқми?

Ксанф: Бор, Эзоп: Гап бундай, сен мени сотиб олиб, шу гўдакларга мураббий қилиб қўй. Улар менинг башарамни қўрқ кетишади-ю, тўполон қилмайдиган бўлишади.

Ксанф: Шу жирканч башаранг ҳаққим қасамки, маъқул фикр! Аммо хотиним ўлгудай нозиктаъб, инжиқ аёл, уйимиз остонасига ҳам яқин йўлатмайди сендақа бедаво қулни. Хотиним бугун менга шундай деди: “Тасаддуқ ўзинг биласан; уйимизда эркак қуллар жуда кам, сен бўлсанг нуқул менинг жорияларимни тортиб олиб куймоқдасан. Биронта кўҳликроқ йигитни харид қил уйдаги хизматларимизни қилиб юради”

Ксанф: Маъбуда Хера ҳаққи қасамки, бу ғоят зўр кашфиёт! Қулфурушга тасанно, ҳам муғамбир, ҳам фаросатли экан; воажаб, уни ҳақикий файласуф деса бўлади!

Талаба1: Нимани гапиряпсиз, устоз? Нимадан таажжуб қиляпсиз? Билганларингизни яширмай бизга ҳам айтинг.

Ксанф: Эй муҳтарам талабаларим, фалсафа илми ёлғиз мухокама ва мулоҳазалардангина иборат деб уйламанг: йўқ фалсафа харакат билан ҳам ифодаланади, кўпинча ана шундай сўз сиз фалсафа сўз билан ифодаланган фалсафадан устунлик қилади. Ана, қаранглар, қулфуруш бозорга икки нафар қул – хушқомат ва хушсурат бир йигит билан битта хунуқ бедаво қулни сотгани олиб чиқибди. Кейин у бедаво қулни ўктам супа ўртасига қўйиб қўйибдики, бундан мақсад у бедавонинг бадбашаралиги билан йигитнинг хуснини янада орттириб кўрсатмоқчи бўлган: агар у шундай қилмаганида, йигитнинг гўзаллиги унчалик яхши сезилмасди.

Талаба1: Офарин, устоз! Сиз шундай доно, шундай зако зотсизки, бир қарашдаёк анави қулфурушнинг ниятини пайқаб олдингиз!

Ксанф (қулга яқинлашди): Сен қаердансан?

Созанда қул: Лидиядан.

Ксанф:Нима ишни биласан?

Созанда қул: Ҳамма ишни!

Эзоп хахолаб кулади.

Талабалар: Нимага куляпти ўзи бу?

Ксанф (Зенасга юзланиб): Қанча туради бу созанда?

Зенас: Минг денарий (кумуш танга).

Ксанф бунақа баҳони эшитиб, бошқа чурқ этмай, орқасига ўгирилади ва нари кета бошлади. Талабалар ундан сўрашади:

Нима, қуллар сизга ёқмадими, устоз?

Ксанф:Ёқишга-ку, ёқди, аммо менда шундай бир одат бор: ҳеч качон киммат қулларни харид қилмайман, фақат арзонларидан фойдаланаман.

Эзоп: Ахир эркакларга хотинларнинг гапига қулоқ солмаслик керак деб ўргатилганку.

Ксанф: (Ҳайрон талабаларининг оғзини ёпиш учун) Ха, яхши, қани, суриштириб кўрайлик-чи, қўлидан нима иш келаркин, тағин пулни бекорга ҳавога совурмайлик. (Эзопга яқин бориб) Саломатмисан?

Эзоп: Нима, мен касалмидим?

Талабалар: “Музалар ҳақки қасамки, гапи рост! Ахир у касал эмас-ку!

Ксанф: Кимсан?

Эзоп: Жисм ва жондан таркиб топган одамман.

Ксанф: Мен уни сўраётганим йўқ. Қаердан чиққансан?

Эзоп: Онамнинг қорнидан.

Ксанф: Оббо бадбахт-е! Мен сендан буни сўраётганим йўқ. Сен ўзи қаерда дунёга келгансан?

Эзоп: Онам менга бу ҳақда гапирмаган. Балки хобхонададир, балки ошхонададир.

Ксанф: Айт-чи, қайси қабиладансан?

Эзоп: Фригияликман.

Ксанф: Қандай ишларни биласан?

Эзоп: Ҳеч қандай!

Ксанф: Қанақасига?

Эзоп: Шунақасига. Ахир манави йигит менсиз ҳам ҳамма ишни қойиллатар экан-ку!

Талаба1: Боплади-ю, баччағар! Ха, анави икки йигит хатога йўл қўйди: дарҳақикат, ҳамма нарсани биладиган одам йўқ бутун дунёда. Шунинг учун ҳам бу, ҳеч нима билмайман, деди. Боя у шунинг учун қулган экан-да”.

Сени сотиб олмоқчиман – нима дейсан?

Эзоп: Нима, мени халитдан ўзингга маслахатчи қилиб олдингми? Бошингга урасанми менинг маслахатимни? Хоҳласанг – сотиб ол, хохламасанг – аравангни судра: мени сотиб оласанми, йўқми – парвойим фалак. Мени сотаётган қулфуруш харидорларни илгак ташлаб ўзига тортаётгани йўқ мени сотиб олишга ҳеч ким мажбур қилмайди сени: таъбинг ўзингда. Агар сенга керак бўлсам – пулни чиқару нархимни тўла, хоҳламасанг – тишингнинг оқини кўришга зор эмасман.

Ксанф: Сен ҳамиша ҳам шунақа булбўлигўё бўлиб сайрайсанми?

Эзоп: Сайроқи қушлар қиммат туради.

Талабалар: Маъбуда ҳаққи қасамки, бу Эзоп тушмагур устозга ёмон танбех (дашном) берди!

Ксанф: Бўпти, мен сени сотиб оламан, ишқилиб, қочиб кетмайсанми?

Эзоп: Истасам, қочиб кетавераман; сендан сўраб ўтирмайман, сен мендан сўрагандай, Ундан кейин, кочиш-кочмаслигим кимга боглиқ: сенгами ё менгами?

Ксанф: Албатта, сенга-да!

Эзоп: Йўқ, сенга.

Ксанф: Нега энди менга?

Эзоп: Агар сен қулларга яхши қарасанг, ҳеч ким қочиб кетмайди: қайси аҳмоқ яхши ҳаётдан воз кечиб, оч-яланғоч, боз устига, юрагини ховучлаб, бошпанасиз тентираб юришни афзал кўрардик? Бордию сен қулларингга шафқатсиз зулм ўтказсанг, унда мен сенинг қўл остингда бир соат ҳам, хатто бир дақиқа ҳам қолмайман.

Ксанф: Бу ҳамма айтган гапларинг одам боласига ярашади, лекин сен бадбашара бир махлуксан-ку!

Эзоп: Сен менинг афт-ангоримга қарама. Зар адрас либослар кийиб юрган диёнатсиз одамлар эмас, ғарибона кийимда бўлса ҳам эл хурматини қозонган шоиста кишилар қадрлидирлар. Мақтанчоқ қуш Товус тилларанг қанотларини кўз-кўз қилиб камсукум Турна билан гап талашаркан, унинг кўримсиз патларини масхара қилиб қуларкан. Турна унга жавоб қилади: “Лекин мен баралла қийқириб, то юлдузларгача ҳам учиб чиқа оламан, сен бўлсанг худди хурозга ўхшаб ердан салгина кутариласан, холос, ҳеч ким ҳеч качон сени осмонда кўрмаган”.

Ксанф: Анави қулинг қанча туради?

Зенас: Ие, нима, мени мазах қиляпсанми?

Ксанф: Нега мазах қиларканман?

Зенас: Шундай қулинг ўргилсин йигит турганда, келиб-келиб, тасқарага харидор бўлганинг – мазах қилмаганингми? Сен манави йигитни сотиб олгин, сийловига сенга ўша бедавони ҳам қўшиб берай!

Ксанф: Хар холда, айт, шу қул учун канча сўрайсан?

Зенас: Ўзим уни олтмиш денарийга олган эдим. Боқувига ўн беш денарий кетди; шу сарфлаган пулимни берсанг, кифоя.

Талаба2: Хожамиз нима жин уриб бу тасқарани харид қилдийкин?

Талаба1: Бизларни ёмон кўздан асраш учун!

Ксанф: Хў-ўш, азаматлар, мана, бахтингиз очиладиган пайт келди; лекин сизларнинг азиз жонингиз ҳаққи қасамки, юкларни ортиш учун мен биронта ҳам юк ҳайвонини на ёллай, на харид қила олдим. Шунинг учун ҳамма юкларни ўзларингиз бўлашиб олинглар, жўнаймиз.

Ксанф пулни беради. Талабалар иккита-иккита бўлиб юкларни булашиб ола бошладилар. Шунда Эзоп бирдан уларнинг қаршисига тиз чўкиб илтижо қилади.

Эзоп: Дўстларим, худо хайрингизни берсин, мен даврангизда янги одамман, шунинг учун менга биронта енгилроқ буюмни беринглар. Ҳаммангиз иш билан банд бўлганда, мен такасалтанглик қилсам, хўжайин кўриб нима дейди?

Талаба1: Майли, хоҳлаганингни кўтарақол!

Эзоп юкларини бир-бир кўздан кечирди: ўтин борми, хумчалар борми, ўрин-кўрпапар борми, сандиқ, бўйралар, хар хил ашёлар солинган қоплар, ўринкўрпа, хумчалар, саватлар ҳаммасини. Эзоп тўртта талаба кўтармоқчи бўлган нон солинган каттакон саватни олади.

Эзоп: Биродарлар, менга фақат шу биттагина саватни берақолинглар.

Тўрт талаба: Тавба, умримиз бино бўлиб бунақанги ахмоқни кўрмаган эдик.

Талаба1: У аҳмоқ эмас, шўрликнинг қорни оч, шунчаки, нонга яқинроқ бўлишни, яъни бошқалардан кўпроқ нон ейишни хохламоқда: майли, ўзи шуни талаб қилган экан, кўтарақолсин!

Тўрт йигит саватни бараварига кучаниб кутариб Эзопнинг елкасига қўяди. Эзоп худди жафокаш каби елкасида зилдай сават билан гандираклаб-гандираклаб кета бошлади.

Ксанф: Ё қудратингдан! Бу Эзоп тушмагур роса тиришқоқ экан-у, бошқаларгаям ибрат бўлади бу харакатчанлиги! Зотан, уни харид қилиб ютибман: ахир у кўтарган нарса бир эшакка юк бўлади-я!

Ҳамма тарқалади. Чироқ хиралашади.

БАХТ САРИ ЙЎЛБОШЛОВЧИ БИРИНЧИ ПАРДА, ТЎРТИНЧИ КЎРИНИШ

Талабалар кўпчилик эди, Эзоп уларга нон улашади. (Томошабинларга ҳам) Сават ярмига бўшаб қолади. Улар овқатланиб олишиб, юкларни ортмоқлашадида, яна йўлга тушишди. Кейинроқ яна бир нуқтада тўхташади. Эзоп яна талабаларга нон улашиб чиқади. Энди сават деярли бўшаб қолган эди. Шу боис у энди саватни елкасига қўйиб, елкасидаги хуржунни қисганча ҳамманинг олдига тушиб, йўлбошлаб кета бошлади.

Биринчи талаба: Анави оёғини қўлига олиб пилдираб кетаётган ким бўлдиа? Ўзимизникиларданми ё бегонами?

Иккинчи талаба:Ха, ўзи муштдаккина-ю, ақли пишиккина кўринади!

Учинчи талаба:Мана шунақа муштдаккина одамчалар, зохиран кўримсизгина бўлишса ҳам жуда ақли расо бўлишади! У нон саватини бекорга сўрамади, мана, саватда нон тобора камайиб бормоқда, бизлар бўлсак сафар олдидан ортмоқлаган юкларимизни ҳамон ихраб-сихраб кўтариб кетяпмиз.

Тўртинчи талаба:Эҳ қул,қанийди шунақаларни дорга тортиб бир хўз ур қилсанг!

БИРИНЧИ ПАРДА, БЕШИНЧИ КЎРИНИШ

Ксанфнинг уйи. Парда олди. Ксанфнинг ортидан хуржун кўтарган Эзоп келади.

Ксанф: Эзоп, сен шу ерда, дарвоза олдида туратур, мен кириб аввал хотинимни гапга кўндирай: бўлмаса, кўзи нусхангга тушиши билан бутун сепларини олади-ю, онасиникига жўнаб қолади.

Эзоп: Начора, хотинингга бошвоғингни бериб қўйган экансан, майли, билганингни қил.

Ксанф кетади. Парда очилиб Ксанфнинг уйи намоён бўлади. Турли ёзувларга тўла қабртошлар турли томонда сочилиб ётибди. Хотини Клеянинг сочини жориялар тарамоқда. Жория қиз Мели ажралиб туради.

КЛЕЯ. Сиз қуллар атрофда бўлаётган воқеаларни биз озод аёлларга қараганда яхшироқ биласизлар.

МЕЛИ. Озод аёллар уйдан чиқишмайди, қайсидир муносабатларда улар бизга қараганда кўпроқ қулликда ҳаёт кечиришади.

КЛЕЯ. Бу ҳақ гап. (пауза.) Сен озод бўлишни истармидинг?

МЕЛИ. Йўқ. Менга шу ерда яхши, ҳамма мен билан ҳисоблашади. Сенинг эрингдек машҳур одамнинг қули бўлиш ёмон эмас. Эрингга тегишли бўлганим менинг омадим.

КЛЕЯ. Бу сенга таскин берадими?

МЕЛИ. Бу мен учун катта шараф. Ахир у файласуфку, Клея!

КЛЕЯ. Мен уни камроқ файласуф, кўпроқ эр бўлишини истагандим. Мен шу уйдек ва қолган жориялари қатори унинг мулкининг бир қисмиман, холос.

МЕЛИ. Эринг Ксанф машҳур.

КЛЕЯ. У доим фалсафа сўқийди… ҳақсизлик ҳақиқат деб, азобланиш хурсандчилик деб, сафсата сотади, дунё унинг учун яхши вино ичиш учун, ҳашаматли уйга эга бўлиш учун, гўзал аёлни севиш учун яратилган.(бефарқлик билан). Менинг файласуфим… файласуфлар – бир сўз билан айтганда, кекса ёшли болаларга ўхшайди.

МЕЛИ. У қаердан қайтса ҳам сенга совғалар олиб келадику.

КЛЕЯ. Эркаклар ўз аёлларига севганидан эмас, мақтанчоқлигидан ёки виждон азоби қийнаганидан совға қилишади.

МЕЛИ. Сен уни севмайсан. Аммо у сени севади. Эринг бугун келади, Клея.

КЛЕЯ. У кириб, (эшикни кўрсатиб) шундай дейди: "Клея, қувончим мани, мен сенга совға олиб келдим".

КСАНФ (киради). Клея, қувончим мани, мен сенга совға олиб келдим! Мен сенга жуда қизиқ ва ажойиб совға олиб келдим.

КЛЕЯ. Уни столга қўй.

КСАНФ. У жуда улкан.

КЛЕЯ. Ё муаззама маъбуда Афродита, ўзингга шукр! Сенинг қудратинг беназир, сен ато этган тушлар ҳамиша тўғри чиқади! Бугун тушимда, тасаддуқ сен менга бир келишган, хушруй қулни туҳфа қилганмишсан. Мана, тушим ўнгидан келди!

КСАНФ. Сен, жонгинам, ҳовлиқма, ҳали шунақанги хушчехра йигитни кўрасанки, бунақаси дунёда бўлмаган: кўрасан-у, ё тавба, бу ким бўлди, Аполлонми, ё Гераклми, деб огзинг ланг очилиб қолади. Ха, чиқиб қаранглар, бунақанги йигитларнинг гули бўлмаган!

Жория1: (суюниб) Вой, хожам менга эр сотиб олиб келибди!

Жория2: Йўқ у меники, чунки мен ҳам уни тушимда кўрдим!

Жория-3 дугоналарининг тортишаётганидан фойдаланиб остонага чиқади.

Жория-3: Қани менинг янги келган дилбаргина, асалгина, кўҳликкина махбубим?

Эзоп (унга ўгирилиб): Шу ерда, яхши қиз!

Жория-3: Вой, хали сенмисан янги қул?

Эзоп: Ҳа, менман, акаси.

Жория-3: Ундай бўлса, думинг қани?

Эзоп: Думим сен ўйлаган жойда эмас: бутунлай бошқа жойда!

Жория-3: Сен, тасаддуқ қани, юр бу ёкка. Секин кир. Бўлмаса, уйдагилар башарангни кўришади-ю, алвасти келди, деб хар томонга тирақайлаб қочиб кетишади.

Эзоп кириб Клеянинг рўпарасига туриб олади.

Жория-1: Вой, башарагинанг кўрсин, тасқара! Хали бизлар сен, қора таппини деб талашиб-тортишиб ётибмизми?

Жория-2: Вой яшшамагур, гўрсўхта-е! Асло менга қўлингни теккизма, яқин ҳам йўлай кўрма!

Клея: (Эзопдан кўзини олиб қочиб) Ха, энди билдим, Ксанф, сен қув шайтон экансан, файласуф бўлсанг ҳам, жуда муғомбир файласуф экансан! Сен бошқа хотинга уйланмоқчи бўлгансан-у, аммо бу ниятингни дангал юзимга айтиб, сени қўйдим, дейишга истихола қилгансан. Ана шунда, сен менинг нақадар нозиктаъб эканлигимни билиб, манави нотавон махлукни сотиб олиб келгансанки, бунақа қулни кўришдан хазар қилиб, ўз ихтиёри билан уйни тарк этиб чиқиб кетади, деб ўйлагансан мени! Топдимми? Ха, яхши! Сепларимни қайтариб бер, мен отамникига кетаман.

Ксанф (Эзопга юзланиб): Ха, нега мум тишлаб турибсан, баччағар. Боя тилингни бир қарич қилиб роса жавраган эдинг, энди манави хотин олдида лол бўлиб қолдингми?

Эзоп: Нима қиламан гапириб? Кетса кетавермайдими истаган томонига! Садқаи cap!

Ксанф: Ўчир овозингни, ҳайвон! Билиб турибсанку, мен уни жонимдан ортиқ яхши кўраман!

Эзоп Сен хали яхши кўрасанми уни?

Ксанф Ҳа-да!.

Эзоп Демак, сен, хотинингнинг кетиб қолишини хохламайсан?

Ха, деяпман-ку, аҳмоқ!

Ундай бўлса, хотинингга сен талаб қилгандек жавоб қайтараман.

Эзоп: (ўртага чиқиб, ер депсинади ва бақириб гапира бошлайди) : Билсам, файласуф Ксанф бошвоғини хотинининг қўлига бериб қўйган экан, мен эртагаёқ ҳамма мактабларга бориб, Ксанфнинг нотавон ва ношуд эр эканлигини овоза қиламан!

Ксанф: Бу нима деганинг, бадбахт?

Эзоп (уй бекасига ўгирилиб): Хей хотин, сенга маслаҳатим шу: эринг бирон ёққа жўнаб кетганида сен ўзингга кўзлари чақмоқдек, зулфи жингалақ хушрўйгина, ёқимтойгина бир қул йигитни сотиб ол.

Клея: Нима қиламан уни?

Эзоп: Нима қилардинг? Ўша кўҳлик йигит сени ҳаммомга кузатиб боради, ўша кўҳлик йигит ечинганингда кийимларингни қўлингдан олади, кейин, ҳаммомдан чиққанингда сени кийинтиради, тиз чўкиб, оёғингга шиппагингни кийдиради ва боғичларини боғлаб қўяди, бора-бора у гўё сени ёқтириб қолгандай сен билан ўйнаша бошлайди, гўё ўзини сен билан бирга сотиб олинган чўридек кўриб, жамолингга махлиё бўлиб тикила бошлайди; оҳ қани энди сен унга ишва қилсанг, қани энди унга суқланиб қарасанг, қани энди оёқларингни уқалатиш учун уни хобхонангга чақиртирсанг, кейин ўзингни лохас ҳис этиб уни қучоқласанг, кейин қучоқлаб туриб бўса олсанг, ундан кейин қабиҳона беҳаёликларинг даъвати билан бошқа мараз ишларга ҳам муккангдан кетсанг; файласуф эса бу ёқда бадном ва шармандаи шармисор бўлиб қолаверса! Эй, шавкатли Еврипид, айтган калималаринг бебаҳо экан:

 
Даҳшатлидир қутурганда денгиз тўфони,
Дахшатлидир сув тошқини, ёнғин балоси,
Дахшатлидир қашшоқлик… лек жоҳил аёлнинг
Ғазабидек қахрдор даҳшат йўқдир ва бўлмас!
 

Наҳотки сен, файласуфнинг завжаси, оқила аёл бўлатуриб, хизматингда келишган қул йигитлар бўлишини хохлаб қолган бўлсанг, наҳотки бу рафторинг билан эрингни қандай иснодга қўйишингни тушунмасанг? Йўқ, менимча, сен ғирт фоҳишасан, фақат шунинг учун ҳам сен бу янги қулингнинг хали нималарга қодирлигидан ғофилсан.

Клея: Қай гўрдан чиқди бу фалокат? Музалар номига қасамки, назаримда, бу одам гарчи бадбашара бўлса ҳам, ақлли кўринади. Майли, у билан ярашганим бўлсин.

Ксанф: Ана, Эзоп, беканг сен билан ярашмоқчи.

Эзоп: Кўрдингми, хожам, аёл зотини мот қилишни ва “гаҳ” деганда қўлга қўнадиган қилишни билиш керак!

Ксанф. Оббо касофат-е!

Икки боғлам сабзавотлар кўтарган Деҳқон киради.

Деҳқон: Файласуф Ксанфга шарафлар бўлсин. (Бир боғлам сабзавотни Эзопга беради. Ксанф ҳамёнини кавлаганини кузатиб) Нима қилмоқчисиз, устоз?

Ксанф. Сабзавотларинг учун хақ тўламоқчиман.

Деҳқон: Менга ҳақ керак эмас. Менинг бутун полизим ҳам, унда ўсаётган жамики сабзавотлар ҳам сизнинг бир нигоҳингизга арзимайди. Сиз менга, яхшиси, фақат бир нарсани айтиб беринг.

Ксанф. Музалар ҳаққи қасамки, сабзавотларинг ўзингга буюрсин, майли, пулимни ҳам ол, эй полизчи, айт, сенга қандай фойдали нарсани айтишим мумкин? Ахир мен ҳунарманд ҳам, темирчи ҳам бўлмасам, сенга ўроқ ҳам, белкурак ҳам ясаб беролмасам! Камина – файласуфман!

Деҳқон: Эй, саховатли жаноб, менга жудаям катта ёрдам беришингиз мумкинда. Бир жумбоқ бор, шу менга ҳеч тинчлик бермайди; кечаси ҳам, кундўз и ҳам шу ҳақда бош қотирганим-қотирган: экин экаман, чопиқ қиламан, суғораман, хуллас, бахоли қудрат парвариш қиламан – аммо шунга қарамай, бегона улар мен эккан экинлардан олдин ердан ниш уриб чиқади. Нега шунақа экан-а?

Ксанф: Ўзи шунақа қилиб яратилган.

Ксанфнинг орқасида турган Эзоп бу жавобни эшитиб хахолаб кулиб юборди.

Ксанф (Орқасига ўгирилиб): Эзоп, сен менга жўр бўлиб куляпсанми ё мендан куляпсанми?

Эзоп: Йўқ, сендан кулаётганим йўқ.

Ксанф: Бўлмаса нимадан куляпсан?

Эзоп: Сен ижозат бер, мен жавоб қилай. Агар жўяли жавоб берсам, мени озод қиласан!

Деҳқон: Тавба, ҳали шу тасқара саводхонми?

Эзоп (кулиб): Ҳали сен мен била шунақа муомала қиляпсанми, нодон?

Деҳқон: Ким, мен нодонманми?

Эзоп: Ахир сен полизчисан-ку – шундайми?

Деҳқон: Ха, полизчиман.

Эзоп: Баски полизчи экансан, сени нодон деганимга нега аччиғинг чиқади? Демак, сен экин экиб, уни чопасан, суғорасан, парвариш қиласан-у, аммо, шунга қарамай, негадир бегона ўтлар сенинг экинингдан олдин ердан униб чиқадилар? Сен шуни билмоқчимидинг? Бўлмаса, диққат бериб эшит: фараз қилайлиқ бир болали хотин иккинчи марта эрга тегди, аммо бу эрининг ҳам олдинги хотинидан болалари бор. Ўз-ўзидан маълумки, бу хотин ўз орқасида келган болалари учун —она, эрининг болаларига эса – ўгай онадир. Бунинг фарқи жуда катта. Хотин ўзи туққан болаларини оналик мехри билан ардоклайди, парвариш қилади, аммо бегона аёл тўлғоқ азоби билан туққан болаларга ғайирлик қилади, улардан нафратланади, иложини топса, бу ўгай болаларнинг оғзидаги ошини ҳам тортиб олиб ўз болаларига берса… Сабабки, бу хотиннинг болалари унга қондош, жондош, эрининг болалари эса, бегонадир. Худди шунга ўхшаш, мен сенга айтсам, ер ҳам ўзи туккан ўтўланларга – она, вале сен эккан ўсимликлар учун ўгай онадир; бинобарин, у сенинг экинларингга, яъни ўгай болаларга эмас, балки ўзи яратган фарзандларига кўпроқ ғамхўрлик қилади.

Деҳқон: Сен мени катта бир ташвишдан қутқардинг. (иккинчи боғламни ҳам ўз атиб) Бу сабзавотлар сенга совға. Раҳмат.

Деҳқон кетади. Ксанф ҳам унга эргашади

Эзоп: Энди мен озодманми?

Ксанф: Мен ўйлаб кўришим керак. (чиқади.) Ксанф турли қабртошларига нотекис ўйиб ёзилган ҳарфларга қизиқсиниб ўқий бошлади. (γαλψδΩσρβω) ДЎБТО. Бу қанақа ёзув бўлди, маъноси нима экан, (руҳи тушиб) кимсан – файласуф бўлатуриб шу оддий ҳарфларнинг маънисини чақа олмасама?! Эзоп, сен қандай тушунасан бу харфларни? Бу хатларда нима маъно англатишини топасан. Унгача мактабимга қатнайсан. (чиқади).

Эзоп ёзувларга тикилиб қолади.

Клея: Сенга озодлик нега керак?

Эзоп: (бесаранжом монолог ўқийди) Озодлик тоза юраклиларга насиб этувчи энг улуғ туҳфа. Бу дунёнинг барча неъматлари озодликнинг мевалари. Севги ва меҳр озодликнинг энг энг тотли мевалари. Шу мевалар насиб қилмаса ҳам мен озодликка эришмоқчиман. Ахир инсон бўлиб туғилганман, нега ҳайвондек яшашим керак?! Бир умр қул бўлиб юзга киргандан кўра бир кун бўлса ҳам озод бўлиб яшаган афзал.

Клея: Ҳамма меҳмонларни кутиб олишга тайёрлансин.

БИРИНЧИ ПАРДА, ОЛТИНЧИ КЎРИНИШ

Ксанфнинг уйи. Талабалар йиғилган. Тўрда Ксанф ёнбошлаб олиб овқатланмоқда. Талаба-1 кўзадан косаларга шароб қуйиб беради. Эзоп хизматда.

Талаба-2: Одамлар орасида энг катта тўс-тўполон қачон бўлиши мумкин?

Ксанф: Ҳамма ўликлар тирилиб, ўз мол-давлатларини талаб қилишганда.

Ҳамма қаҳ-каҳ уриб кулиб юборади.

Талаба-1: Устоз, менга айтингчи, нима сабабдан қўйни қассобга етаклаб кетишаётганида у индамайди-ю, чўчқани олиб боришаётганда ҳаммаёқни бошига кўтариб, жонҳолатда чинқира бошлайди?

Бу саволга ҳеч ким жавоб бера олмайди. Куй тиниб ҳамма жимиб қолади.

Эзоп: Бунинг сабаби шуки, қўйларнинг сути ҳам фойдали, юнги ҳам бебаходир, вақти-вақти билан уларнинг юнгини олиб, сутини соғиб турадилар, бундан қўйлар ўзларини енгил ҳис, қила бошлайдилар: мана шунинг учун ҳам қўй ҳеч нимадан хавотирланмай, қассоб хўз урига хотиржам бораверади ва пичоқни кўрганида ҳам асло чўчимайди. Чўчқадан эса на жун, на сут олинади, мана шунинг учун уни қушхонага олиб кетишаётганда азза-базза чинқира бошлайди, зеро у ўзининг гўштдан бошқа ҳеч нимага ярамаслигини яхши билади.

Талабалар: Жуда оқилона жавоб!

Талабалар тарқалади. Ортидан жориялари доим эргаштириб юрадиган соҳибжамол Клея киради. Эзоп нарсаларни йиғиштира бошлайди.

Ксанф: Ўтинаман, сен ҳадеб ўз мулоҳазаларинг билан гапга аралашаверма, фақат буюрилган ишни қил – бир баҳя ортиқ ҳам, кам ҳам бўлмасин. Акс ҳолда, қилмишингдан яхшилик кутма!

Клея: (кириб кетаётган эрига) Нега уни ноҳақ жазолайверасан?

Ксанф: Бу бадбашара мени файласуф деб тан олмаса. Нима қилишим керак?

Клея: Мукофотлашинг керак! Чунки у сен билмаган саволларга жавоб берди.

Ксанф: Сен шу бедавони эрингдан афзал билдингми? Ҳали шунақами? Баски айб хотинимда экан, мен уни хозирнинг ўзида тириклайин гулханда ёндираман! Бу ёққа шох-шаббаларни ташиб кел. Шу ерда, хонанинг ўртасида гулхан ёқ.