Текст книги "Тожмаҳал"

КАРМЕН
Мусиқали драма

Душманларингни олисдан излама!

Проспер Мерименинг «Кармен» романи асосида

Ўзбектош Қилич инцсенировкаси

Қатнашчилар:

КАРМЕН

Дон ХОСЕИТО (Хосе) Наварро Лиссарабенгоа

1-соқчи кейинчалик ПОРУЧИК 1-ҚУРБОН

2-соқчи

ДАНКЕЙРО ШАЙКАБОШИ

ПОЛКОВНИК

Ғилай Гарсия 2-ҚУРБОН

РЕМЕНДАДО ШАЙКА 4-АЪЗОСИ

АЖНАБИЙ ОҚСУЯК (МИЛОРД) 3-ҚУРБОН туналади

ЛУКАС ПИКАДОР

ҲАРБИЙЛАР, ЛЎЛИЛАР

БИРИНЧИ ПРОЛОГ: ДАСТЛАБКИ ТЕНТАКЛИК!

Биринчи парда, биринчи кўриниш.

Парда очилади. Саҳнанинг чап томонида ярим метр баландликда соқчи либосидаги ХОСЕИТО милтиғига жез симдан занжир тўқиб ўтирибди.

Саҳна ортидан: Лўли қиз келяпти, «Ана лўли қиз».

Лўли қиз КАРМЕН кириб келади. Унинг эгнида жуда калта қизил юбка бўлиб, қўлида қора елпиғич, анча ери йиртилган ипак пайпоғи, бежирим қилиб тикилган ва сариқ лента билан боғланган сариқ сахтиён туфлисини баралла кўриш мумкин. У елкаси ва кўйлаги ёқасига қадаб қўйган катта бир даста акац гули куриниб турсин, деб мантильясини кифтидан пастга тушириб олган эди. Унинг оғзида ҳам акац гули булиб, ёш байталга ўхшаб қилпиллаб келар эди. КАРМЕН беҳаё кўзларини сузиб, лўлиларга ўхшаб белини ушлаб, турарди. У ХОСЕИТОга ёқмайди, шунинг учун яна ишини қилаверади.

КАРМЕН: «Кел, кел деса нози келур, келма деса ўзи келур».

Жўражон, занжирингни менга бер, пул қўядиган сандиғимнинг калитини осиб юрай.

ХОСЕИТО: Буни қиличимга ясаяпман.

КАРМЕН: Қиличимга эмиш! (кулиб) Тўғнағич керак бўлиб қолган бўлса, жаноб, тўр тўқиб ётган экан-да.

Саҳна ортидан: Гур этиб кулгу кўтарилади.

КАРМЕН: Жонгинам, мантильямга етти метр қopa тўр тўқиб бергин, азизим!

Кармен оғзидаги акац гулини олиб, унга қараб чертиб юборди, гул қаншарига келиб тегади. ХОСЕИТО ўқ теккандай сапчиб тушади. ХОСЕИТО уялганидан қочгани жой тополмай, қоққан қoзиқдай қаққайиб тураверади. У ўтиб кетганидан кейин, ХОСЕИТО оёғи остида ётган акац гули сездирмай олиб, авайлаб, ҳидлаб курткасининг чўнтагига солиб қўяди. (лейтм) ХОСЕИТО жойига чиқиб ўтиради. Чироқ ўчади.

БИРИНЧИ ТУЗОҚ. УНВОНДАН АЙРИЛИШ

Биринчи парда, иккинчи кўриниш.

Шовқин остида чироқ ёнади.

Саҳна ортидан: Ушла, ушла.

Соқчи: Лўли хотин қочиб кетмасин.

Ранги бўздек оқариб кетган 1-соқчи ичкаридан ҳовлиқиб чиқади.

1-соқчи: Бир хотинни ўлдиришди, (ХОСЕИТОни топиб, унга қарайди.) ўша ерга бориш керак, бошлиқ.

ХОСЕИТО: Нега ўлдиради?

1-соқчи: Анави лўли биттасининг икки тилла тангасини ўмараётганда қўлга тушибди. Кейин шўрликнинг юзининг узунасига ва кўндалангига пичоқ тортган.

ХОСЕИТО соқчи келган томонга бораётганда 2-соқчи КАРМЕНнинг қўлидан судраб чиқади. 1-соқчи КАРМЕНнинг бошқа қўлидан олади. 2-соқчи елпиғичини тортиб олиб, тангани қидиради, ҳидлайди. 1-соқчи нима қилай дегандай ХОСЕИТОга қарайди. ХОСЕИТО имо қилади. 1-соқчи ҳам КАРМЕНни текширади. Соқчилар КАРМЕНни титкилаб тангаларни тополмайди. Кармен бир соқчининг қўлини силтаб ташлайди.

ХОСЕИТО: Нима гaп?

КАРМЕН: Бир марта ушлаган жойингни иккинчи марта ушлама! Қитиғим бор.

1-соқчи: Тилла тангаларини ўмарибсан, юзини тилишга бало борми?

КАРМЕН: Тилингга эҳтиёт бўлмасанг, (Кармен олдингга энкайганда кўкрагидан бир томони қизил сигара қирқувчи пичоқ тушади. Уни ердан олиб соқчига қарата ҳавода крест чизади.) сениям юзингга крест чизаман.

Хосеито Карменнинг тирсагидан тутади.

Хосито: «Синглим, қани, (пичоқни олиб) юринг биз билан».

КАРМЕН (итоат билан): «Юринг, кетдик. Менинг мантильям қани?»

У мантильясини ердан олиб, фақат битта шаҳло кўзигина кўринадиган қилиб ёпинади. КАРМЕНни икки соқчи ўртага олади, ХОСЕИТО орқада юради.

КАРМЕН: (мантильясини кифтига тушириб, ХОСЕИТО томонга ўгирилиб): Жаноб офицер, мени қаерга олиб кетяпсиз?

ХОСЕИТО: Қамоқхонага, шўр пешона гўзалим.

КАРМЕН: Эвоҳ! Менинг ҳолим нима кечади? Жаноб офицер, менга раҳм қилинг. Сиз шу қадар ёш, шу қадар севимли йигитсиз!..(Кейин овозини пасайтириб):—Хўп денг, мен қочиб кетай, (ХОСЕИТОнинг реакциясни кутиб) сизга бир бўлак «сеҳрли тош» бераман, шундан кейин ҳамма хотинқизлар сизга ошиқи шайдо бўлишади. Бир чимдимини қириб олиб, бир стакан қатиққа солиб хотин кишига ичирсангиз, у ўзини тўхтата олмайди.

ХОСЕИТО: (иложи борича жиддийлик билан) Биз бу ерга бўлмағур гапларни гаплашиш учун келганим йўқ. Қамоқхонага бориш лозим, буйруқ шундай, сизга бирон ёрдам беришнинг иложи йўқ.

КАРМЕН: Сиз ҳам вилоятдан сиза?

ХОСЕИТО: Қаердан билдингиз? (Уст-бошига қараб)

КАРМЕН: Шевангиздан, дилбандим, бизлар ҳам хамшаҳар эканмиз-а?

ХОСЕИТО: Бизнинг шевамиз шу қадар ажойибки, бегона юртларда уни эшитганимда тўлқинланиб кетаман.

КАРМЕН: А?

ХОСЕИТО: Мен вилоят марказиданман.

КАРМЕН: Мен бўлсам қўшни қишлоқданман! Бу сиз яшайдиган вилоят марказидан тўрт соатлик йўл нарида. Мени лўлилар бу шаҳарга олиб келишган. Мен унча-мунча пул тўплаб, онам шўрликнинг ёнига қайтиш учун ишлаб юрган эдим, онамнинг мендан, йигирма тупча сидр олмаси бор кичкинагина боғидан бўлак ҳеч вақоси йуқ. Оҳ, қани энди уйимда бўлсам! Мени ҳақорат қилишди, чунки мен бу сасиган апельсин билан савдо қилувчи муттаҳамлар юртидан эмасман; бу беҳаёларнинг ҳаммаси менга ёпишди, бунинг сабаби шуки, мен уларга, сизларнинг олифта шаҳарликларингиз, бизнинг жайдари кийинган биргина бўз боламизни ҳатто пичоқлари билан ҳам қўрқита олмайдилар, дедим. Улар менга танга ўғирладинг, деб туҳмат қилди. Ўртоқ, дўстим, наҳотки, вилоятдошингизни, ҳамқишлоғингизни халос этиш учун бирор чора кўрмасангиз?

ХОСЕИТО: Агар олифталар менинг ватанимни, бирон қишлоқдошимни таҳқирлашга журъат этгудай булсалар, КАРМЕН дугонасининг башарасини қандай дабдала қилган бўлса, мен қам уларнинг башараларини шундай қилардим.

КАРМЕН: А? ХОСЕИТО: …

КАРМЕН: Мен туртиб юборсаму сиз йиқилсангиз эди, ҳамшаҳар, (Лўли шевасида) манови ҳарбийга янги олинган думбуллар у дунё-ю бу дунё мени тутиша олмайди…

ХОСЕИТО: Қани, ҳамшаҳар, бир ғайрат қилинг, худойим мададкорингиз бўлсин!

Қўққисдан КАРМЕН ўгирилади-ю Хосеитонинг кўкрагига мушт туширади. У жўрттага юз тубан йиқилади. КАРМЕН дик этиб устидан сакраб ўтиб, қочиб қолади!.. ХОСЕИТО ирғиб ўрнимдан туриб, қиличини қия тутиб соқчиларни йиқитади. Хаш-паш дегунча асира кўздан ғойиб бўлади.

ҚАМОҚХОНА. АФСУС БИЛАН ТАШРИФ БУЮРГАН СЕВГИ

Хосеито жўрттага ўзини кўкраги оғригандай, нафаси қисаётган кишидек тутади. Икки соқчи уни икки томонидан ўраб келади.

1-соқчи: Буларнинг ҳаммаси шубҳали?

2-соқчи: Сен лўли билан “япти-япти” деб ўз шевасида гаплашдинг. (чопиб чиқиб кетади.)

1-соқчи: Нозикниҳол қиз бир мушт уриб сендай азамат йигитни ағдариб кетиши ақлга тўғри келмайдиган гап. Сен лўлига ён босдинг?

ХОСЕИТО: Ён босмадим.

1-соқчи: Энди сени унвонингдан маҳрум қилиб, оддий қоровуликка туширишади.

2-соқчи: (тез кириб) Ҳамда бир ой муддатга қамоқхонага.

2-соқчи унинг қуролларини, кийимини ечиб олади 1-соқчи унинг қўлини қайириб панжара ортига олиб ўтади. Хосеито худди тор қафасдаги қушдек ўтиради. Боши айланаётгандек чироқлар айланиб, бир ёниб, бир ўчади.

ХОСЕИТО: Ҳеч бўлмаганда офицер даражасига кўтариламан, деб хаёл қилгандим. Ахир, ватандошларимдан бир нечаси генерал даражасигача кўтарилдилар. Машҳур полковник билан неча марталаб тўп ўйнагандим. Ҳозир бўлса, ўз-ўзимга: «Шунча маҳалдан бери ҳалол хизмат қилганинг бекор кетди. Энди сен ёмонлар қаторига ўтдинг, қайтадан бошлиқларнинг ишончини қозониш учун ҳарбий хизматга кирган вақтингдагига қараганда ўн чандон ортиқроқ ишлашинг керак бўлади! Нимани деб шу жазога дучор бўлдим? Мени мазах қилиб кулган, ҳозир шаҳарнинг аллақайси бир ерида ўғирлик қилиб юрган фирибгар лўли қизни деб». Бу ҳолга тушгандан кўра мени отиб ташлашса яхшироқ эди: ёлғиз ётасан; одамлар сенга ёмон кўзда қарайди.

Биз учун энг муқаддас нарса озодлик! Бир кун ҳам қамоқда ётмаслик учун бутун бошли шаҳарга ўт қўйиб юборишга ҳам ҳозирман. Шундай булса-да, мен беихтиёр ўша қизни ўйлаяпман. Ишонасизми, унинг пастдан юқоригача очиб кўрсатган йиртиқ пайпоғи кўз ўнгимдан сира кетмаяпти. Мен қамоқхонаси панжараси орасидан кўчага қарайман. У ёқ-бу ёққа ўтиб турган хотин-қизлар орасидан ўша шайтон қиз билан тенглашадиган бирорта аёлни тополмайман. Кейин, у менга ташлаган, ҳатто қуриб қолганида ҳам хушбуйини йўқотмаган акац гулини ғайри ихтиёрий равишда ҳидлайман… Агар дунёда жодугар бор бўлса, унда шу аёл жодугар эди.

Қамоқхона назоратчиси 1-соқчи кириб қизил дуррага ўралган патир нони беради.

1-соқчи: Манг, буни сизга холангизнинг қизи берди.

ХОСЕИТО: (Оч қолганидан очкўзлик билан тугунни очиб, нонни ҳидлайди.) Бу шаҳарда ҳеч қанақа холаваччам йўқ. Балки янглишгандир?

1-соқчи қўлини узатади. Хосеито бошини йўқ маъносида қимирлатиб бағрига босади, кейин тишлайди. Соқчи Хосеитонинг шунчалик катта тишлаганини кўриб, ҳайрон қолади.

ХОСЕИТО: Нонни катта тишласанг ҳам, катта гапирма.

Соқчи чиқиб кетади. Нон қарс этиб унинг тишига ботади. Хосеито тишига теккан тилла тангани ёруққа солиб кўради. У тангани бир чеккага ташлаб, нонни ейишда давом этади. Бир неча тишламдан кейин унинг оғзидан қоғоз пул чиқади. У ерда ётган тилла тангани олиб, қоғоз пул устига қўйиб ўйланиб қолади.

ХОСЕИТО: Қамоқда ётганингда аллақаерда сенга меҳрибон одам борлигини эслаш кишига хуш ёқади.

Хосеито пулни ва тангани бағрига босади. Чироқ ўчади.

ИККИНЧИ ПРОЛОГ

Қоронғиликда Карменнинг шарпаси кўринади. Унинг қўлида қамчи, қайроғини шақиллатиб рақс ижро этади. Унинг ҳаракатига мос куй бошланади. Кармен халтасидан фол очишга керак бўлган кружкага кофе солади, қанақадир кукун солади. Қўлларини ҳаракатлантириб, фол очади. Хосеито чиқиб унга қўшилади.

КАРМЕН: Башорат айтади кофе қуйқаси, Иккимизни кутар ўлим шарпаси.

Иккови бирга бир эшикка кириб кетиб, қучоқлашишади. Қаттиқ ҳаракатланганларидан девор бўлиб турган қамиш қаторининг озроқ қисми йиқилади Кармен ва Хосеито чироқлар ёрқинланишидан аввалроқ чиқиб кетишади.

БИРИНЧИ ХИЁНАТ

Биринчи парда, учинчи кўриниш.

Хосеито соқчилик кийимларини тузатганча чиқиб келадида, ерда ётган қиличини олиб, йиқилган девор яқинига қоровулликка туради. Икки соқчи эшикни очади. Қийқириқлар ва қўшиқ бошланади. Полковникнинг коляскаси келиб ўртадаги дарвоза олдида тўхтайди. Коляскадан бамисоли қўғирчоқдай ясатилган, ленталар тақилган, кўйлагига ва зангори туфлисига ялтироқлар қадалган Кармен тушади. Полковник унга йўл кўрсатади. Кармен ХОСЕИТО таниб, бир-бирига қараб қошини қоқади.

КАРМЕН: Жаноб офицер, сен худди ҳарбийга янги олинганлардай соқчиликда турибсан!

ХОСЕИТО: Сиз эса…

Кармен бузилган деворни диққат билан кузатиб полковникни қўлтиқлаб, кириб кетади.

ХОСЕИТО кўча эшикдан қараб, ичкарида бўлаётган ҳодисани кузатади.

Саҳна ортидан: Ҳа, қитиғи ўлмаган эчки.

Саҳна ортидан: Қани, сакра, қуёнга ўхшаб. Мегажин, қанжиқ…

Карменнинг қиқирлаб кулгани эшитилиб туради. ХОСЕИТО енгилтак кишиларнинг қорнига қилич санчиш учун уч-тўрт марта ичкарига киришга чоғланади. У қиличини қиндан суғуриб кираётганда қўлида вино тўла идиш тутган полковник чиқади.

Полковник: Байрам давом этади. Қани, кетдик. (лейтм)

КАРМЕН: (икки йигит қучоғида чиқади. Хосеитога) Ҳамқишлоқ, яхши қовурилган балиқни ёқтирадиган одам шаҳар бурчагидаги хилват жойга боради.

ХОСЕИТО: Сеньорита, қамоқхонада ётганимда юборган совғангиз учун сизга миннатдорлик билдиришим лозим. Нонни едим…

Кармен Хосеитога қарашга уринса ҳам шериклари унг йўл бермай коляскага кўтариб қўяди. Коляска жўнаб кетади. Чироқ ўчади.

ИККИНЧИ ТУЗОҚ. ҲАРБИЙЛИКДАН КЕТИШ

Биринчи парда, тўртинчи кўриниш.

Тун. ХОСЕИТО асабий тарзда қиличини эговлаб ўтирибди. Полковник атрофни кузатиб кетган заҳоти хотин киши кела бошлайди.

ХОСЕИТО: (Кармен эканига ишонса ҳам бақиради.) Йўқол! Йўл йўқ!

КАРМЕН: Мунча жаҳлингиз чиқмасин, (Бошқача кийимларин кўз-кўз қилиб) Бу мен сизнинг лўли қизингиз… Сизга балиқ олиб келдим.

ХОСЕИТО: Бу сизмисиз, Кармен?

КАРМЕН: Ҳа, ҳамқишлоғим, бу мен. Иннайкейин, гап бундай. Бир тилла танга ишлаб олишни истайсанми? Бу ердан юк кўтарган одамлар ўтишади; уларга халал берма.

ХОСЕИТО: Йўқ, уларни ўтказишга ҳақим йўқ, буйруқ шундай.

КАРМЕН: Буйруқ! Буйруқ! Мушт туширганимда буйруқни ўйламагандингку?

ХОСЕИТО: Оҳ. Ўзимни йўқотиб қўйдим. У вақтда ҳар қандай буйруқни унутиш осон эди; лекин менга контрабандистлар пули керак эмас.

КАРМЕН: Хўп яхши, сенга пул керак бўлмаса, истайсанми, яна қамоқхонадан чиққанингда хурсанд қилганимдай яна бирга овқатланамиз, маишат қиламиз?

ХОСЕИТО: Йўқ, (Бўғилиб) Бора олмайман.

Кармен: Жуда соз. Сен шунақанги гап уқмайдиган бўлсанг, мен кимга мурожаат қилишни биламан. Полковнигингни хилватхонамга таклиф қиламан. Похол устида бирга бир кечани ўтказамиз, десам, бошлиғинг жон-жон деб кўнса керак. (ХОСЕИТОНИНГ юзига уриб қўяди.) Унутма, энди сен офицер эмассан. Бошлиғинг яхши йигитга ўхшайди, кейин соқчиликка кўриш лозим бўлган нарсанигина одамни қўяди. Алвидо, канарейка. Сени осишга буйруқ чиққанида хандон ташлаб куламан.

ХОСЕИТО: Тўхтанг. (Кармен келиб унинг қўлини ушлайди) Оламдаги барча лўлиларни ўтказиб юборишга xозирман, фақат орзу қилиб юрган ягона мукофот ўзимга тегса бас!

Кармен (ХОСЕИТОни ўпа кетади.) Ваъдамни эртага бажо келтираман. Қасам ичаман. (хуштак чалади.)

ХОСЕИТО ва Кармен икки ёққа кўз-қулоқ бўлиб туришади. Буринлари ерга теккудай юк ортган беш киши кўз очиб юмгунча ўтиб кетишади. Кармен охирги кишининг юки устидаги икки халта егуликни олади. Халтага сиғмаган апельсинлар Хосеитонинг оёқлари остига думалаб келади. Хосеито апельсинни ҳавога отиб ушлаб олади.

КАРМЕН: Шунча ноз-неъмат солинган халтани кўтариш оғир менга.

ХОСЕИТО: Сиз юкларни кўтариб тураверинг. Мен сизни кўтариб оламан.

Кармен: Яна байрам давом этади. (лейтм)

Бугун сиз билан, эртага бошқа.

ХОСЕИТО КАРМЕНни бели ва тиззаси остидан кўтариб айлантиради. Кармен халталарни ташлаб юбориб, қўлларини ёяди, егуликлар сочилиб кетади.

Кармен: «Сен менинг ёримсан,

Мен сенга ёрман,

Менинг ёримсан бир умрга. (ашула айтиб, телбалардай хохолаб кула бошлайди.) «Мен қарзимни узаман, мен қарзимни узаман! Лўлиларнинг қонуни шундай: бизнинг ҳеч кимда қарзимиз бўлмайди.», (буйнига осилиб) Эҳ, сеньор, шу кун, шу кун!.. Мен шу тунни эслаганимда, эртани тамоман унутиб юбораман. (худди олти яшар болага ўхшаб конфетларни сиқим-сиқим ХОСЕИТОнинг оғзига тиқа бошлайди. Унда шўхлигу бемаънилик аралаш эди.)

ХОСЕИТО: Казармага, йўқламага борадиган вақтим бўлди.

Кармен: Казармага? (нафратланиб). Сен қулмисанки, буйнингга арқонча солиб судраб юрсалар? Сен кийим-кечагинг билан ҳам, хулқатворинг билан ҳам ҳақиқий канарейканинг ўзисан. Юрагинг ҳам чумчуқникидай экан. Яна байрам давом этади. Сени мажаж қилиб қўёман!

Кармен ХОСЕИТОнинг кийимларини ечиб устига чиқиб олади. «Ромалис» деган рақс ижро этилади. Тонг ёришиб қош қораяди, тонг отади. Соқчиларни чорловчи дўмбира овози эшитилади. Улар тинчиб қолишади. Чироқ ўчади.

Биринчи парда, бешинчи кўриниш.

Кармен кийиниб чиқиб келади.

Кармен: Менга кара, Хосеито, ахир, мен қарзимдан қутулгандирман? Биз лўлиларнинг қонунимизга кўра, сендан ҳеч қанақа қарзим йўқ, чунки сен аскар йигит, лекин чиройли йигитсан, менга ёқиб қолдинг. Орамиз очиқ.Саломат бўл.

ХОСЕИТО: Қачон учрашамиз?

Кармен: Сенга сал ақл кирганда, (кулиб Кейин анча жиддий оҳангда илова қилди). Биласанми, қўзичоғим, чамамда сени салгина севиб қолганга ўхшайман. Лекин бу кўпга чўзилмайди. Ит билан бўри чиқиша олмайди. Борди-ю, сен лўлилар қонунини қабул қилсанг, балки мен сенга ёр бўлишга розилик берармидим. Лекин бу ақмоқона иш; ҳеч қачон ундай бўлиши мумкинмас. Йўқ, қўзичоғим, гапимга ишон. Сен жуда осонликча қутулдинг. Сен шайтонга дуч келдинг, шайтонга, у ҳамиша ҳам ичи қоралик қилавермайди, бошингга кулфат ҳам солгани йўқ. Қўй терисида бўлсам-да, лекин қўй эмасман. Дуо ўқи. Хўш, яна бир бор, алвидо. Кетавер. Карменсите тўғрисида ўйлаб хомтама бўлма, йўқса, сени ёғоч оёқли бевага дорга уйлантириб қўяман.

Кармен эшикнинг тамбасини суриб, мантильясига ўралиб, тескари ўгирилади. Чироқ ўчади.

ИККИНЧИ ХИЁНАТ, БИРИНЧИ ҚУРБОН

Биринчи парда, олтинчи кўриниш.

Карменнинг хохолаб кулгани эшитилади. Чироқ ёришади. Кармен ва мансаби ошган, Хосеитонинг офицерлик кийимини кийган 1-соқчи билан қўлтиқлашиб ширакайф бўлиб келади.

Кармен: Мана шу ер. Яна байрам…

Кармен эшикни очади. Ичкаридан соқоллари ўсган Хосеито чиқади. Кармен гапин тугатолмайди.

Кармен: Кет!

1-соқчи:Сен бу ерда нима қиляпсан? Қани, жўнаб қол постингга!

Кармен: Мана шу ер менинг постим. Ўзинг жўна.

Офицер қолиш учун кийимимни ҳам ечаётганини куриб ХОСЕИТОнинг ёқасидан ушлайди-да, силкитади. ХОСЕИТО уни ҳам силтаб юборади.

1-соқчи: Майли, кетаман. (ортига ўгирилиб чаққонлик билан қиличини суғуриб, Хосеитога ташланади.) Лекин аввал сени ўлдириб кетаман. Кармен бугун меники.

Хосеито чап бериб қолади. Кармен ХОСЕИТОнинг қўлидан маҳкам ушлайди, бундан фойдаланган 1-соқчи пешонасига қилич солади, қиличининг изи тушади. ХОСЕИТО ўзини орқага ташлаб ва тирсаги билан туртиб Карменни йиқитади; кейин поручик ҳамла қилаётганини кўриб, унга қилич санчади. Шунда Кармен чироқни ўчиради. ХОСЕИТО отилиб кучага чиқади. Кармен ҳам ХОСЕИТОнинг ортидан бирга кетади.

Кармен: Тентак канарейка! Бемаъниликдан бошқани билмайсан. Ахир, мен сенга бахтсизлик келтираман демабмидим. Ҳечқиси йуқ, мендек лўли билан иноқ булсанг, ҳамма ишни тўғирлаш мумкин. Ҳаммадан олдин бошингни манави рўмол билан боғлаб олда, қайишингни ечиб ташла.

Кармен ХОСЕИТОнинг пешонасини боғлаб, ичкаридан бошқача эски йўл-йўл плашч кийдирадида елкасидан олиб кетади.

ҚАРОҚЧИ ЛЎЛИЛАР МАКОНИ

Биринчи парда, еттинчи кўриниш.

Хилват апельсинзор. Кармен эртаси куни ХОСЕИТОни қўлтиқлаб, бир апельсин бутаси остига ётқизади. Кармен ХОСЕИТОнинг бошидаги рўмолни ечиб, қонни артиб, бошқа рўмол боғлайди. ХОСЕИТО турмоқчи бўлади, лекин Кармен уни ётқизади.

Кармен: Ҳадемай тузалиб кетасан. Лекин иложи борича тезроқ бу шаҳардан жўнашинг зарур. Чунки одам ўлдирдинг, бу ерда қўлга тушгудай бўлсанг, отиб ташлашлари аниқ. Қўзичоғим, сен бирор иш билан шуғулланишинг керак. Ҳарбийлар энди сени гуруч билан ҳам, балиқ билан ҳам боқмайди. Пул топиш тўғрисида бош қотиришинг керак. Ўғрилик қилишга жуда хомсан, лекин эпчил, бақувватсан; агар сен ўктам йигит бўлсанг, денгиз бўйига бориб контрабандистлик қил. Сени дор остига олиб бораман, деб ваъда қилмабмидим! Бу – отилиб ўлишдан кўра дурустроқ. Шуниси ҳам борки, ишга киришсанг, соқчилар тутиб олгунигача ошиқона ҳаёт кечирасан.

ХОСЕИТО: (ўзига ўзи) Бу хатарли турмуш бизнинг алоқамизни янада мустақкамлайди.

Кармен: (биқинини ушлаб қотиб-қотиб кулиб) Эрлар хотинларини олиб, кичкинагина чайлаларига кириб кетиб, ўтказган кечаларидан яхши нарса йўқ.

ХОСЕИТО: Иккаламиз тоғларга чиқиб кетсак, сендан хотиржам бўламан! У ерда мен ўйнашларинг билан талашиб-тортишиб юрмасдим.

Кармен: Ҳа, рашк қиляпсан! Ўзингга қийин. Наҳотки, шунчалар тентаксан-а? Ахир, бирор марта қам сендан пул талаб қилганим йўқ-ку, шу сени севишим нишонаси эканини кўрмаяпсанми? Фақат ҳаммага бу менинг хотиним деб мақтанишинг шарт эмас.

ХОСЕИТО туриб, Карменни бўғмоқчи бўлади. Тўдабоши Данкейро вино бочкасини кўтариб кириб келади.

Данкейро: (ХОСЕИТО билан кўришади.) Тўдамизга хуш келибсан. (лейтм) байрам давом этади.

Данкейро: Тўдамиз кенгайгани учун ичамиз. (бочкадан вино олиб ичади) Ва яна, Кармен эрини озод қилгани учун!

Кармен чиқиб кетади.

ХОСЕИТО: Нима-нима? Эринини қутқарди!? Демак, у эpгa текканми?

Данкейро: Ҳа, бир кўзи кўр Гарсияга, худди ўзига ўхшаш айёр лўлига теккан. Шўрлик қамоқхонада эди. Кармен қамоқхона врачининг шу қадар бошини айлантирдики, (ХОСЕИТОнинг елкасига қўл ташлаб косани унга узатади.) натижада, эрини халос этишга муяссар бўлди.

Кармен қайроғини шақиллатиб, хуштак чалади.

Данкейро: Келяпти, тайёргарлик кўр.

Данкейро ва Кармен апельсинлар ортига яширишинишади. Қора шарпа уларга яқинлашади. Унинг ортидан Кармен келади. Данкейро бир арқонни тортади, тепада катта тўр билан билинмай турган кичик тўр шарпанинг устига тушади. Данкейро уни ўраб оғзи-бурнини қисиб ҳушдан кеткизади. Хосеито ҳам ёрдамга келиб, уни бир чеккага олишади. Бу вақт давомида Кармен йўловчининг ҳамёнини, соатини, узукларини олади.

Данкейро: (ҳаракат қилиш мобайнида) Бу хотин эмас, олтин! Икки йилдан бери эрини қутқариш ҳаракатида юрди. То врачни ўзгартирмагунларича ҳеч қандай натижа чиқмади. Афтидан янги врач билан тезгина “ўша масалада” келишиб олганга ўхшайди.

Хосеито ўйланиб қолади. Ҳамма битта косадан вино ичади. Куй бошланади. Данкейро чиқиб кетади. Кармен ва ХОСЕИТО дуэт айтиб, рақс тушишади. Бир кўзи ғилай Гарсия келиб, ўртасига туриб олиб қўшилгач, трио бўлишади. Кейин тўданинг 4-аъзоси қўшилади.

ХОСЕИТО: Бу шаҳарда баққол, мисгарман, У шаҳарда эса савдогарман.

Ҳаммасини суриштирсангиз, Ўғри, каззоб, қароқчиман.

Кармен аҳён-аҳёнда қайроқни шақиллатар, пичирламоқчи бўлгандай энгашарди-да, Гарсияга билдирмай деярли мажбур қилиб ХОСЕИТОни ўпарди, бу ҳол икки-уч марта такрорланади.

ХОСЕИТО: Сен иблиссан!

Шу пайт милтиқлардан ўқ узилади. Ҳамма дув тарқалади. Ҳарбийлар бостириб келади. Тўданинг 4-аъзосига ўқ тегиб йиқилади. ХОСЕИТО унга кўмаклашмоқчи бўлади. Гарсия Хосеитони силтаб ташлайди.

Гарсия: Ақмоқ! Бизга ўлаксанинг нима кераги бор? Уни саранжомла, қўрқма, ҳеч нима бўлмайди. Бизни таниб қолишмасин.

Гарсия тўданинг 4-аъзосига ўзи ёрдамлашмоқчи бўлади. Лекин Хосеито кетиш билан унинг юзига ўн марта ўқ узади ва кетади.

Гарсия: Ана энди уни таниб олса-олишаверсин.

Хосеито ва Гарсия ҳам кўздан йўқолади.

КАРМЕННИНГ ИККИНЧИ ЭРИ

Биринчи парда, саккизинчи кўриниш.

Хосеито апельсин тўла сават кўтариб Карменни излаб юради. Ҳар томонга мўралаб юради.

Кармен: (юқоридаги парда ортидан) Ҳой, апельсинфуруш!

ХОСЕИТО Карменни излаб қолади. Юқоридаги айвонга ипак халат кийган Кармен чиқади. Малласоч ажнабий келиб Карменнинг белидан қучоқлайди. Кармен унинг юзини силайди.

Ажнабий: Сеньорита апельсин хочет. Принеси…

Хосеито юқорига чиқиб, Карменга апельсин узатади.

Кармен: Мен билан бир оғиз ҳам русча гаплашмайсан, мени танимайсан. (Кейин ажнабийга қараб) Я вам сказал, его знал первим взглядом, он из кишлака. Қандай ажойиб. Унинг башараси тентакнамо-а, тўғрими? (Хосеитонинг сочини силаб) Худди омборхонада қўлга тушган мушукка ўхшайди.

ХОСЕИТО: Сенинг башаранг эса, беномус фоҳишаникига ўхшайди! Жазманингни олдида афти башарангни дабдала қилиб ташлагим келяпти.

Кармен: Жазманинг олдида эмиш! Айт-чи, шу гапни ўз ақлинг билан топдингми? Шу ақмоқдан мени рашк қиляпсанми? Похол устида сен билан ётганимиздагидан ҳам тентакроқ бўлиб қолибсан, ҳозир мен лўлилар иши билан банд эканимни, шу ишни дўндираётганимни кўрмаяпсанми, каллаварам. Бу уй меники, пуллари меники! Мен унинг тумшуғидан сим ўтказиб судраб юрибман, уни шундай бир жойга бошлаб бораманки, у ердан икки дунёдаям чиқиб кета олмайди.

ХОСЕИТО: Мен булсам, биз лўлилар ишини шу хилда бажарадиган бўлсанг, шундай адабингни бераманки, бундай ишни қайтиб орзу қилмайсан.

Кармен: Бир ками шу эди! Нима, сен эриммисанки, менга хўжайинлик қиласан? Бир кўзи кўр эрим бу ишимни маъқуллайди, хўш, сенинг нима дахлинг бор? Мени жазманим бўлиб аталишга сазовор бўлган ягона одам эканинг сенга камлик қилдими?

Ажнабий: Что?

Кармен: У ичким келяпти, бир стакан вино беришса йўқ демасдим,деяпти!

Кармен хохолаб кулади. Ажнабий вино идишини ХОСЕИТОга узатади.

Кармен: Унинг қулидаги узукни кўряпсанми? Хоҳласанг, шуни сенга совға қиламан.

ХОСЕИТО: Мен сенинг ажнабий келгиндинг билан тоғда учрашиш ва ҳар биримизнинг қўлимизда биттадан мана шунақа узук бўлиши учун бармоғимни беришга тайёрман.

Ажнабий: Узук? Это что?

Кармен: Узук… (ҳамон куларкан) апельсин дегани.

Ажнабий: Вот так? (ХОСЕИТОга бир танга бериб) Завтра тоже принеси…

Кармен ўзи юра олмайдигандай унга қўлини тутди. Ажнабий ва Кармен қўлтиқлашиб ичкарига кириб кетади. ХОСЕИТО пастда кутиб ўтиради. Қоронғилик чўкади. Кармен чиқади.

Кармен: Жонгинам мен ажнабийни қишлоққа боришга кўндирдим. (Шундай деб қотиб-қотиб кулди.) Мен у билан ўтадиган йўлларимизни сенга кўрсатаман. Сизлар унга ҳужум қиласизлар; ҳамма нарсасини шилиб оласизлар. Аввал бу ажнабийнинг қаршисига бир кўзи кўр эрим чиқсин. Сизлар сал кейинроқда туринглар, у довюрак, эпчил; унинг тўппончалари жуда яхши… Тушундингми?

ХОСЕИТО: Йўқ, у сенинг эринг бўлса ҳам мен унинг ўлиши учун бундай номардлик қилолмайман. Балки, бир куни сени ундан халос этарман, лекин биз эркаккклар одати бўйича орани очти қиламиз. Мен тасодифий лўлиман; лекин баъзи бир нарсаларда, халқ ибораси билан айтганда, ҳалол эркак бўлиб қоламан.

Кармен: Сен ақмоқсан, миянг йўқ. Сен узоққа тупура олганидан ўзини новча одам деб ўйлайдиган паканафақирсан. Сен мени севмайсан, жўна.

ХОСЕИТО: Кетишга, шерикларим ёнига қайтишга ва ажнабийни кутишга ваъда бераман.

Кармен: (Хосеитони ўпиб) Мен ҳам ёнингга қайтгунча уйни ёнимга йўлатмайман, ўзимни касалга солиб юришга ваъда бераман.

Кармен кетади.

Ажнабий: Моя бабочка, где ти?

Кармен шошиб, ичкарига кириб кетади. Хосеито қолади. Нур хиралашади.

ХОСЕИТО: Ўв, бир кўзли маҳлуқ, эшитишимча, пичоқбозлик қилишда полвон бўз болалардан қолишмасмишсан? Мен билан пичоқбозлик қилишга журъатинг етадими?

ХОСЕИТО қўйнидан пичоқ чиқариб, ўзини жанга тайёрлайди. Чап қўлини юқори кўтариб чап оёғини олдинга қўйиб, пичоқни ўнг сони ёнида тутади. У чап оёғимда гир айланиб, пичоқни тўғрига санчиб олади. Кейин бир четга яширинади. Нур ёришади. Юқоридан сафарга отланган Ажнабий ва Кармен тушиб келишади. Бир четда Данкейро пайдо бўлади ва Хосеито иккаласи пойлай бошлашади. Данкейро арқонни тортади, тўр Ажнабийнинг устига тушади, лекин у чаққонлик қилиб, Данкейронинг ўзини тўрга туширади. Кармен Ажнабийни туртиб юборади. Хосеито иккинчи тўрни тушириб, Ажнабийни ўраб олади. Данкейро тўрдан чиқиб, Ажнабийни судраб кетади.

Кармен: Ғилай қани? Эрим…

ХОСЕИТО: Энди сен бевасан.

Кармен: Сен ўлганингда ўзгарасан. Ғилай сени ўлдирган бўларди. Сенинг усулинг бачкана нарса, у бўлса сендан кўра зўрроқларни ҳам нариги дунёга жўнатган. Лекин афтидан, унинг куни битган экан. Сенинг ҳам кунинг битади.

ХОСЕИТО: Менга ҳалол хотин бўлмасанг, сенинг ҳам кунинг битади.

Кармен: Хўш, нима бўпти! Мен иккаламизнинг бирга ўлишимизни кофе қуйқасида бир неча бор кўрганман. (қайроқни асабий шақиллатади.) Майли! Нима бўлса бўлар энди.

ХОСЕИТО: Энди сенинг ҳақиқий эринг менман.

Кармен: Биласанми, менга ҳақиқий эр бўлганингдан бери, ўйнашлик вақтингдагидан кўра сенга муҳаббатим совиди. Мени азоблашларини, ҳаммадан ҳам муҳимроғи менга хўжайинлик қилишларини ёқтирмайман. Менинг бирдан-бир хоҳишим эркин бўлиш, кўнглимга келган ишни қилишдир. Кўзингга қара, сабр косамни тўлдирма. Жонимга тегаверсанг, бирорта бўз болани ахтариб топаман, сен бир кўзи кўрни нима бўлсанг, у ҳам сени шундай қилади.

Кармен қайроқ шақиллатиб рақсга тушади. Хосеитони хурсанд қилади. От дупури эшитилади. Хуштак чалиб Данкейро шошиб кириб, ўз юкини олиб қочади.

Данкейро: Ҳарбийлар келишяпти. Қочинглар…

Хосеитонинг тиззасида ўтирган Кармен ҳам чаққон қочиб қолади.Ўқ овози эшитилади.Қаттиқ ярадор бўлган ХОСЕИТО йиқилади.Кармен уни олиб кетади.Бир четга яшириб қўяди.Ҳарбийлар уни тополмайди.Кармен ҳушидан кетган Хосеитонинг жароҳатини рўмоли биланбоғлайди.Унга тикилиб туради

КАРМЕННИНГ ҚЎЛИНИ СЎРАШ

Биринчи парда, тўққизинчи кўриниш.

Ҳаммёқда апельсин сочилиб ётади. Ниҳоят, ХОСЕИТО тузалади.

ХОСЕИТО: (Карменнинг сочларини силаб) Бу шаҳарни тарк этиб, бошқа шаҳарда ҳалол яшашга уриниб кўрайлик!

Кармен: (масхаралаб кулиб) Биз карам экиш учун яратилган эмасмиз, паильо ҳисобига яшаш пешонамизга, ёзилган. Ҳа, айтгандай, мен Натан бен Юсуф билан бир иш ҳозирлаб қўйдим. Унинг ип-газламаси бор, ўша газламалар йўлга чиқиш учун фақат сенга маҳтал бўлиб турибди. Унинг умиди сендан. Ўз сўзингнинг устидан чиқмасанг, шерикларимиз нима дейишади?

Кармен кетади. ХОСЕИТО ҳолсиз ўтиради.

Данкейро: Буқа жанги бўлувди, Кармен унга борган экан. У Лукас деган жуда абжир бир пикадорни кўп гапирди. Кейин Кармен билан Лукасни бир савдогарнинг уйида кўрдим.

ХОСЕИТО: (Кирган Карменга) Пикадор билан кандай вазиятда, нима учун танишгансан?.

Данкейро: У қўлидан иш келадиган йигит. Агар дарё шовилласа, унда ё сув бор, ёки тош. У буқа жангида бир минг икки юз реал ишлади. Иккидан бири: ё уша пулларни тортиб олиш керак, ёки яхши чавандоз, довюрак одам бўлгани учун шайкамизга жалб этишимиз мумкин. Фалончи-фалончилар ўлиб кетишди, сен уларнинг ўрнига одам олишинг лозим. Лукасни шайкангга қабул қил.

ХОСЕИТО: Менга унинг пули ҳам, ўзи ҳам керак эмас, у билан гаплашишингни ман қиламан!

Кармен: Эхтиёт бўл. Жиғимга тегишни бас қил, Мен ҳам қасдмақасдликка қиламан.

ХОСЕИТО бир шапалоқ уради, Карменнинг ранги қариб кетиб йиғлаб юборади.

Кармен: Мен эсимни таниганимдан бери ҳеч ким урмаган!

ХОСЕИТО: Мени кечир.

Кармен аразлаб кетади.

Кармен: Балиқ қовоқхоансида байрам, ўша ёққа боргим келяпти. У ерда ким серпул бўлиб қайтганини билиб, сенга айтаман.

ХОСЕИТО рухсат бергандай бош силкийди. Кармен кетади. ХОСЕИТО ҳам унинг ортидан эргашади.

Биринчи парда, ўнинчи кўриниш.

Саҳнанинг икки четидаги скамейкада ХОСЕИТО ва Кармен бир-бирига қарама-қарши ўтиради. Ўртадан қизил мато ушлаган Лукас чиқиб, рақс ижро этади. У ў зини илтифотли қилиб кўрсатади. Карменга таъзим қилади. У гўёки буқанинг какардасини юлқиб олиб, Карменга тақдим этади. Кармен бўлса, уни ўша заҳотиёқ сочига тақиб олди. Хосеито ўрнидан туриб кетади. Лекин кетолмайди. Лукас рақсини яримтлатиб кириб кетади.

ХОСЕИТО: (Карменнинг қўлидан ушлаб) Мен билан юр!

Кармен: Нима бўпти, кетдик!

ХОСЕИТО: Менга қара, мен бўлиб ўтган ишларнинг ҳаммасини эсимдан чиқараман. Сенга ҳеч нарса демайман, мен бир нарсани, яъни мен билан бошқа шаҳарга жўнаб, ўша ерда тинчгина яшашни ваъда қил.

Кармен: Йўқ, мен мана шу юртимни ташлаб кетишни истамайман. Менга шу ерда яхши.

ХОСЕИТО: Чунки бу ерда Лукас пикадор билан биргасан-да, лекин эсингда бўлсин: у ҳам узоқ яшамайди. (бурилиб) Эй, у билан пачакилашиб юриш менга зарур келибдими! Жазманларингни ўлдиравериш жонимга тегди, энди ўзингни ўлдираман.

Кармен: (кўзларини чақчайтириб тикилдида): Ҳамиша сен мени ўлдирасан деб ўйлардим. Сени биринчи марта кўрган куним, уйимдан чиқиб, руҳоний билан учрашган эдим. Бугун кечаси чиққанимизда ҳеч нарсани пайқамадингми? Мушук йўлимизни кесиб, ўтди. Бу тақдир.

ХОСЕИТО: Карменсите, сен мени ортиқ севмайсанми? (Кармен жавоб бермаййди. У устида оёқларини чалиштириб ўтирар ва ер чизар эди.) Кел, энди бошқача яшайлик, Кармен, ҳеч нарса бир-биримиздан жудо қилмайдиган бирор ерга борамиз. Ўзингнинг хабаринг бор, шу ерга яқин жойда, эман дарахти остига кўмиб қўйган бир юз йигирма тилламиз бор…

Кармен (жилмайиб): Аввал мен, кейин сен. Менга аён, худи шундай булиши керак.

ХОСЕИТО: Яхшилаб ўйла. сабр-тоқатим тугаяпти. Қўрқяпман. Қани, бир қарорга кел, йўқса, масалани ўз билганимча ҳал қилиб қўя қоламан. Мен ибодат қилиб келаман.