Текст книги "Кырыыстаах таас"

– Да, буоллаҕа… Бопсуохха наада. Бу ас дэлэйдэҕинэ алдьархайы эрэ аҕалыаҕа, бүтүн норуоту эһэр кыахтаах, – Бориска бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэрдии уоһун иһигэр ботугураата.

– Хайдах тохтотуоххунуй, атыыһыттар ымсыылара улаатан иһэр буолтун кэннэ? – доҕоругар Сафейка сибигинэйэн эрэрдии хардарда.

– Сөпкө этэҕин, арыгыны хаһан да суох оҥоруоҥ суоҕа. Олохтоохтор бэйэлэрэ өйдүүллэрэ наада, бу алдьатыылаах ас содула кинилэргэ тус бэйэлэригэр эрэ буолбакка, үүнэр көлүөнэлэрин дьылҕатыгар кытта кутталлааҕын.

Лөкөй дьоно тугу кэпсэтэллэрин аахайбата. Кинилэри кэлтэччи хайгыы эрэ саныы олордо. Бэрт сайаҕас, көнө барахсаттар быһыылаах. Көмүс көрдүөхпүт этэ диэн бачча ыраах, билбэт дойдуларыгар кэлэн испиттэрэ баар ээ. Эр сүрэхтээх, хоодуот дьон буолан сананнахтара. Кыһыл көмүстэрин сири хаһан көрдүүллэр эбит дуу? Оттон мин үрэх сүнньүттэн уу анныгар көстө сытарын булбутум дии. Лөкөй устунан былырыын күһүн булбут кылбачыгас тааһа хайдах кыһыл көмүс буолан хаалбытын аттара саныы олордо.

6

Сиридикээн орто сүүрүгүн хаҥас салаатын төрдүгэр хатырыктаах маһынан саҥа охсуллубут кыракый үүтээн турар. Дьиэ уҥа өттүнэн ыраас уулаах үрүйэ чырылыы сүүрүгүрэр. Тулалаан турар саһарбыт мастар көтөҕөлөрүн тыал ыһан үргэҥнэтэр. Таһырдьа уот оттуллубут. Сымалалаах хаппыт болбукта умнаһа, буораҕы бырахпыттыы, сирилэччи умайар. Хойуу, өһөх хара буруо үрэҕи өрө унаарар. Уоттан чугас кураанахтаммыт табаар дьааһыгын үрдүгэр тимир курууска, миискэ уонна алтан чаанньык тураллар. Онно-манна лабааларга уонна титириктэр төбөлөрүгэр ыйаммыт куллукалар, соттордор тыалга тэлибирэһэллэр. Уот таһыгар Бориска чууркаҕа охсуллубут килиин сүгэ үрдүгэр кытарбыт хойгуо уһугун чохороон ончоҕунан балталаан чыҥыйар. Сойорун өрүсүһэн эргитэ сылдьан балайда өр сырбаппахтаан баран, аттыгар турар уулаах солуурчахха укта. Уу сырдьыгыныы түһээтин, сииктээх сылаас туман сирэйигэр илгийдэ. Хойгуотун балайда өр тутан сойутта. Онтон таһааран ньилбэгэр соппохтоото уонна игии ылан аалан кикирийэ олордо.

Аттыгар Сафейка мас мастаан бачырҕатар. Охсуутун аайы тыастаахтык көхсүн этитэн тиҥиргэтэр. Халыҥ сүгэ олуга кыырайан кэлэн, Бориска хаҥас иэдэһин ыарыылаахтык дьукку түстэ.

– Тууй-сиэ, мааҕын хойгуом анныттан таас бытархайа ыстанан чуут харахпын дэҥнии сыспыта. Аны бу мас иэдэспин дьуккурутта дии. Куһаҕаны биттэммиккэ дылы тоҕо түбэлтэтэй?

Сафейка хонос гына түстэ. Сүүһүн көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын сиэҕинэн ньухханан кэбистэ.

– Да, Бари (кини Борисканы куруук дьиҥнээх аатынан ыҥырара) дьыалабыт баһа саллайаары гыммытын биттэнэн эрдэхпит буолуо. Ый устата кураанахха сордоннубут дии.

– Алыс мунчаарыма, Сафи, ыстараатал үлэтэ эгэлгэтин бэйэҥ билэҕин. Сылы сылынан мэлийэн баран, баарт биэрдэҕинэ, биир күн байыахпыт. Эрэлбитин эрдэ сүтэрдэхпитинэ, кырдьык, дьыалабыт сатарыйарыгар тиийэр.

– Оннугун оннук да, аспыт кырыымчык ээ. Тугу аһаан кыһыны туоруубут?

– Балтараа куул кэриҥэ бурдуктаахпыт дии. Чэйбит, табахпыт даҕаны син баар соҕус. Сэйимчээҥҥэ баран сорҕотун эккэ-аска эргитиэххэ сөп этэ. Эн биһиги дьолбутун, бу үрэх тоҥ буорун харса суох хаһыстахпытына эрэ, булар кыахтаахпыт. Атын ханна да барар сирбит суох. Эн дойдугар талаһаргын өйдүүбүн. Төрөөбүт сирбин мин эмиэ ахтабын. Ол эрээри онно тиийэн син биир үчүгэй олоҕу көрүөҥ суоҕа. Баай хабалатыгар киириэхпит. Ханна да бар – барыта оннук.

Сафейка саҥарбата. Абарбыттыы маһын харса суох үлтү барчалаан мастыы тарда. Бари этэрэ олохтоох. Ханна да баран түптээх олоҕу олорор биллибэт. Кини Бориска тылыттан хаһан да тахсыбат этэ. Кэнники биэс-алта сылга бииргэ сылдьыахтарыттан ыла киниэхэ бас бэринэ үөрэнэн хаалбыт. Төрөл көрүҥнээх, толлугаһа суох сытыы тыллаах-өстөөх Борис Шафигуллины бириискэ үлэһиттэрэ бары сөбүлүүллэрэ. Кинини судургутутан Бориска диэн ыҥыраллара.

Кылгастык тохтоон ылбыт сиккиэр тыал эмиэ күүһүрэн кэллэ. Бориска эргиллэн көрдө. Киэһэрбит күн чараас үрүмэ былыт быыһынан өлбөөрөн көстөр. «Маһын көтөҕөтүн түһэрдэ, сотору хаарын аҕалара буолуо» диэн Бориска сылыктыы олордо. Бу киһи, омос көрдөххө, харса суох тыллаах-өстөөх да буоллар, ис санаата киэҥ, олохтоох этэ. Бачча ыраах сир уһуга дойдуга тэбиллэн баран, олохтоох дьону-сэргэни кытта бодоруспакка эрэ тыыннаах хаалар күчүмэҕэйин өйдүүрэ. Хаар түһүөн иннинэ Сэйимчээҥҥэ бара сырыттахтарына сатаныыһы. Онно билэр киһилэрэ диэн Миитэрэй эрэ баар. Кини нөҥүө олохтоохтору кытта чэйдэрин, табахтарын дуомун аска эргитэн көрүө этилэр. Атын билэр киһилэрэ Лөкөй Лөгөнтөй баар да, соҕотоҕун ойуччу олорор. Ойууннаахтар, кинээстээхтэр дииллэр. Олор хайдах сыһыаннаһаллара биллибэт. Кэлии, туора омук дьонун, бука, туораталлара буолуо. Хайа кыалларынан үчүгэй сыһыаны олохтуохха наада.

Сафейка маһын дьиэҕэ таста. Аҕыйах саҥалаах, үлэҕэ-хамнаска кыайыгас, судургу доҕорун Бориска сөбүлүүр. Сафей Гайфулинныын кинилэр эт саастыылар. Отут биэстэригэр сылдьаллар. Дьиҥэр, Сафейка курдук үлэһит, киниэхэ бэриниилээх доҕоро суоҕа буоллар, Бориска бачча ыраах дойдуга соҕотоҕун кэлбэтэҕэ чахчы. Билигин төһө да быстан-ойдон сырытталлар, кэм иккиэ буоллахтара дии, хардарыта өйөнсүһэн сылдьыахтара. Лөкөй оломун таһыгар биэс-алта сиринэн дьөлүтэ хаһан сууйдулар да, мэлийдилэр. Бэрт аҕыйах, киһи хараҕар көстөр-көстүбэт көмүс «суолун» эрэ буллулар. Хомойбуттарын иһин, хайыахтарай, ол оннугар Сиридикээн бэйэтин хочотугар көмүс суоҕа билиннэҕэ дии. Билигин ханна эрэ салаа үрэххэ түһүөххэ наада.

7

Лөкөй хаста даҕаны кырынан Тураҥнаах үрүйэтин төрдүттэн өлөрбүт икки чубукутун этин таста. Күһүн аайы хаар эрэ түһүөн иннинэ үөр чубуку эбэтэр кыыл таба туустаах буору салыыр сирдэригэр кэтэһэн, үстүү-түөртүү кыылы охторооччу. Быйыл хайа да дьыллааҕар эрдэ бултаата. Ол эмиэ туспа төрүөттээх этэ. Үнүр нууччаларга сылдьан кэлиэҕиттэн ылата Лөкөй хайдах эрэ уларыйбыт көрүҥнээҕэ. Санаатыгар санаа, түбүгэр түбүк эбиллэн солото суох курдук сылдьар. Бэйэтэ даҕаны сөҕөр, олох биир сиргэ тэһийэн турбат да, олорбот да буолан хаалла. Ону Алааппыйа бэлиэтии көрө охсон этэн турардаах:

– Хайа, Лөгөнтөөс, туохтан бу туоххаһыйдыҥ? өрүү аанньа аһаабат, олоро, сынньана да түспэт буоллуҥ? – диэн.

Лөкөй ону куолутунан истэн эрэ кэбиспитэ. Бориска кэпсээнэ кини санаатын улаханнык аймаата. Били, сибэтиэй таҥара кэриэтэ санаабыт күн ыраахтааҕыта айыыны-хараны кэриэстээбэт баҕайы эбит дии. Хайдах оннук дьон хаанын халытарга хара дьайдаах ыйаахтары биэрэрэ эбитэй? Киһи итэҕэйиэн айыыргыыр суола. Ол эрээри сиргэ-дойдуга барытыгар тарҕаммыт сураҕы суох оҥорбоккун. Ити Барыыска диэн уйан сүрэхтээх барахсан эбит. Кэпсииригэр хаана-сиинэ бэркэ алдьаммыта. Эгэ, илэ хараҕынан көрбүтүгэр дэлэлээх аймаммыта, хараастыбыта буолуо дуо? Сөпкө этээхтиир, оннук харыстаабакка кыргар буолтарын кэннэ туох иһин баран сэриилэһиэй? Туох иһин… бээ-бээ, арба ыраахтааҕы суола диэн харчынан түһээн түһэрбит сурахтаахтара. Кини өссө төлүү илик ээ. Хайыах баҕайытай? Дьиҥэ, этинэн, арыынан төлүүр кыахтаах. Ону биэриэн билигин сүрэҕэ баҕарбат буолла. Оттон биэримиэн куттанар. Бээ, дьэ, бэйэлэрэ кэллэхтэринэ көрүллүө дии саныыр. Кини Сэйимчээҥҥэ барыа суоҕа. Ол оннугар Лөкөй билигин Сиридикээҥҥэ бараары тэринэр. Ампаарыгар киирэн ыйанан турар этин астыммыттыы көрүтэлээтэ. Илии тастаах икки улахан бууту арааран ылан, эр-биир ыараҥнатан көрдө. Арааһа, балтараалыы эрэ бууту аннынан тардыыһыктар. Тахсан бэрэмэдэйин кичэйэн тэбээн киирдэ. Этин угуталаан тиһиликтэрин бэркэ дьаныһан тистэ. Сүргэтэ улаханнык көтөҕүллэн, биир кэм мичээрдиир. Бэрэмэдэйин бэлэмнээн баран дьиэҕэ киирдэ. Ол киирбитэ Алааппыйа күнүскү чэйин тарда сылдьар эбит.

– Хайа, бу туохтан көнньүөрэн уоһуҥ ыпсыбат буолла? Кэл, чэйдээ. Ханна бараары тэринниҥ?

– Били, нууччаларга кыра эт илдьэн биэриэм этэ. Быстардахтара буолуо.

– Ээ, эрэйдээхтэри. Арба үнүр кэпсээтиҥ этэ дии? Илдьэн биэрдэргин абырыаҥ этэ буоллаҕа дии. Хата, били, көмүстэрин хайдах көрдүүллэрин көрөөр эрэ.

Күн дьааһыгырыыта Лөкөй Сиридикээҥҥэ, урут көмүс булбут оломугар, кэллэ. Хайдах эрэ бу сирэ кини хараҕар кэрэтийэн көһүннэ. Урут атын мииммитинэн кэстэрэн туоруур бэйэтэ бу сырыыга атыттан түстэ. Тоҕо сатыылаабытын бэйэтэ даҕаны өйдөөбөккө хаалла. Уу улаханнык түспүт. Аатын эрэ сыккырыыр. Баҕар, эмиэ туох эмэ көстөөрөй диэбиттии Лөкөй туораан иһэн, уу түгэҕин кыҥастаста. Ол аайы бу сырыыга туох да кылабачыйары таба көрбөтө. Атын сиэппитинэн көмүсчүттэр хойгуонан быраҕаттаммыт алыыларыгар тиийдэ. Ол тиийбитэ чугас-чугас хаһыллыбыт оҥкучахтар чөҥөрүһэн көһүннүлэр. Лөкөй хас да оҥкучаҕы кэрийэ хаама сылдьан өҥөйөн көрүтэлээтэ. Ол кэрийэ сылдьан иһигэр үлэ да бөҕөнү көрсүбүттэр диэтэ. Уот оттон ириэрэ-ириэрэ хаспыттар дии. Чоҕун, ситэ умайбатах мастарын биир сиргэ чөмөхтөөбүттэр. Бу тоҕо бачча элбэҕи хаспыттара буолуой уонна тоҕо дириҥнэрэй. Арааһа, балтараалыы, иккилии саһаан баар быһыылаахтар. Көмүс булбут буоллахтара дуу? Хайа оттон таһаарбыт буордара ханнаный? Лөкөй муодарҕаан тула көрдө. Суох. Оҥкучахтар тастарыгар барбах маҥнай сыппыт суолларын омооно эрэ баар. Лөкөй ити мунаарбыт ыйытыытыгар кыайан харда булан ылбакка тэпсэҥнээмэхтээн баран, элбэхтэ киһи сылдьан тэпсиллибит ыллыгын батыста. Барбахтыырын кытта Муҥур үрүйэ төрдүгэр саҥа үүтээн дьиэ көһүннэ. Турбаттан буруо бургучуйар. Дьиэ таһа им-дьим. Лөкөй атын аан аттынааҕы тииккэ баайда. Бэрэмэдэйин сүкпүтүнэн дьиэҕэ көтөн түстэ.

– Дьэ, Лөгөнтөй, оруобуна бараары олордохпутуна кэллиҥ. Ботуоҥкабытын хааланан адьас аттанаары бэлэмнэнэн олоробут. Сарсыарда эрдэ туран Сэйимчээҥҥэ айанныахтаах этибит. Хата, эн бэркэ баттаһа кэллиҥ. Биһиги кыһалҕабытын хантан биллиҥ? – Бориска үөрүүтүттэн хойуу хара бытыгын быыһыттан айаҕа оҥойон көстүбүтүн, Лөкөй тоҕо эрэ били чөҥөрүспүт ииннэр айахтарыгар маарынната көрдө.

– Ээ, оттон үнүр кэпсээбиккитин истэн, быстаран эрдэхтэрэ диэн сэрэйбитим.

– Дьэ, улахан махтал. Оччоҕо Сэйимчээҥҥэ барарбытын тохтотобут. Хата, улаханнык тымныйа илигинэ, бу күннэргэ хостообут кумахпытын сууйан кэбиһиэхпит.

– Ити сүрдээх да дириҥ оҥкучахтары хаспыккыт. Тугу эмэ буллугут дуо? – Лөкөй хойуу чэйи итиилии алтан куруускаттан сыпсырыйа олорон ыйытта.

– Мэлийдибит. Сиридикээҥҥэ бэйэтигэр, арааһа, киһи эрэйэ тиллэр көмүһэ суох быһыылаах. Ол иһин бу салаа үрүйэҕэ сир уларыйдыбыт.

Лөкөй саҥарбата. Куруускалаах чэйин ситэ испэккэ остуолга уурда. Бу дьон мэлийбиттэригэр хайдах эрэ бэйэтин буруйдаах курдук сананна. Сатана тааһа оттон хантан ойо ыстанан кэлэн кини хараҕар көстүбүтэй? Туох барыта аргыстаах, үөрдээх-сүүрүктээх буоларга дылы этэ дии. Хайдах кини ала-чуо соҕотоҕун сыппытай? Аны атын сири көрдөрбүт диэн дьонум уорбалыыллара дуу? Лөкөй кыбыһынна. Мэктиэтигэр сүүһүн көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын ытыһын тилэҕинэн туора соттон кэбистэ. Мух-мах баран, дьонун хараҕын таба көрбөккө олордо.

Бу оҕолуу ыраас, көнө сүрэхтээх, бөҕө-таҕа көрүҥнээх киһини Бориска маҥнай билсиэҕиттэн сөбүлээбитэ. Кини сэмэй, холку көрүҥэ, олохтоох сымнаҕас тыла-өһө кинини уолуһуйбат, бэйэтигэр эрэмньилээх көрүҥнүүрэ. Ол бэйэтэ бу биһиги кыһалҕабытын үллэстэн, өссө бэйэтин сэмэлэнэ олордоҕо. Бориска ыалдьытын ис санаатын өтө көрөн аһына санаата.

– Лөгөнтөөй, кыһыл көмүс үгүс сырата, өй-санаа алдьаныыта суох көстүбэт. Ону биһиги өйдүүбүт. Ити улахан үрэҕэр суоҕун иһин, кини салаа үрүйэлэригэр хайаан да баар буолуохтаах. Ону биирдэ таба тайанан булар кытаанах буолааччы. Билигин бу үүтээммит турар үрүйэтигэр үлэлиибит. Манна булбатахпытына уҥуоргу утары салааҕа тахсыахпыт. Онон тулуур, элбэх сыра эрэйиллэр.

– Дьэ, буоллаҕа. Эһиги идэлээх дьон билэн эрдэххит. Туох үлүгэр суолталаах таас буолан, дьон-сэргэ көлөһүнэ итиччэ тохтон эрдэҕэ буолла?

– Суолтата диэн баай, киэргэл эмэгэтэ ини. Атыттар көдьүүстэрэ кэм биллэр ээ. Тимиртэн холобур сүгэ, быһах, сэп-сэбиргэл оҥостоҕун. Алтаныҥ иһит-хомуос, боробулуоха буолар. Оттон көмүһүҥ диэн аҥаардас ымсыы, сор-муҥ, өлөрүү-алдьатыы эрэ эҥэрдээх баҕайы. Биһиги эмиэ киниттэн сылтаан тэлэһийэн сырыттахпыт эбээт, – Бориска күлэ-үөрэ олорбут бэйэтэ, өстөөҕүн санаабыттыы хаана-сиинэ ыараан, тыйыһыран барда. Ону көрөн Лөкөй ыйыппытын кэмсиннэ. Көрдөххө, кырдьык, күн сардаҥатыныы килбэчиҥнээн, сиэдэрэй таас киэргэлгэ туттуллумуна. Ол эрээри кини бу дьоҥҥо тоҕо сүрэх бааһа, олох эрэйэ буолан эҥэрдэспитин сатаан өйдөөбөтө.

– Кырыыстаах таас сиэдэрэй өҥүнэн сиртэн хостонор баай хайа да көрүҥүнээҕэр урут дьон хараҕын абылаабыта, – Бориска Лөкөй санаатын таайбыттыы салгыы саҥарда. – Быдан былыргыта киһи аймах туттар сэбэ-сэбиргэлэ өссө таас эрдэҕинэ, кинини үрэхтэр кытыыларыттан, таас харгылартан үгүстүк булаллара үһү. Оччолорго сир үрдүгэр ыһылла сытар көмүс дэлэй буолуохтаах. Кинини бастаан сүөһү иитэр көс омуктар булбуттар. Ол өйдөнөр. Мэччирэҥнээх сирдэри батыһан, хочоттон хочоҕо, өрүстэн өрүскэ көһө сылдьан, кинилэр килбэчигэс кэрэ өҥүнэн оонньуур тааһы ылан киэргэлгэ тутталлара. Кэнники харчы оҥостор буолбуттар. Онон былыр үйэҕэ сир үрдүнээҕи кыһыл көмүс хомуллан бүппүт. Кэнники сир анныттан хостуур идэлэммиттэр. Нуучча сиригэр кинини хойут булбуттар. Маҥнайгы балысхан көмүһү биһиги төрөөбүт дойдубутуттан, Уралтан, хостообуттара. Билигин даҕаны хостууллар.

Бориска тохтоон, сойбут куруускалаах чэйин биир тыынынан түһэрэн кэбистэ. Тыастаахтык өрүтэ тыыммахтаата. Ырбаахытын сиэҕинэн уоһун сотунна. Лөкөй Бориска номохтуҥу кэпсээнин биһирээн иһиттэ. Хамсатыгар табах уурунан мас сыыһын ылан тимир оһохтон уматынна уонна холкутуйдаҕына буоларыныы, оһох иннинээҕи дүлүҥ олоппоско оллоонноон олорунан кэбистэ. Лөкөй истэрдии оҥостуммутун көрөн, Бориска кэпсээнин салҕаан барда.

– Кыһыл көмүс көстүбүт сиригэр олохтоох дьон көлүөнэттэн көлүөнэ аайы муҥҥа-сорго түбэһэллэр. Кинилэр саастарын тухары хаатырга үлэтиттэн итэҕэһэ суох хабалаҕа сылдьаллар. Ону мин бэйэм эппинэн-хааммынан билбитим. Эһэм, аҕам саастарын тухары абааһы тыына иҥмит араҕас тааһын хостуу сүүһүнэн саһаан дириҥнээх, сиҥнэ турар үрүттээх, киһини тобугунан уулаах, хараҥа ииҥҥэ киирэн хара сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри сыыла сылдьан үлэлииллэрэ. Ол ыарахан үлэттэн сыыстаран сөтөл ыарыы буолан эдэр саастарыгар өлбүттэрэ. Мин аҕыстаахпыттан үлэлээбитим. Оҕолору таһырдьа үлэлэтэллэрэ. Аһаҕас халлаан анныгар силлиэни-ардаҕы аахсыбакка, таачыканан инчэҕэй буору таһарбыт. Таҥаһа суох буолан ордук кыһын иэдэйэрбит. Куруук туос аччык сылдьарбыт. Күннээҕи сорудаххын толорботоххуна таһылларбыт. Хамнаһы адьас дуона суоҕу аахсарбыт. Ыйга улахан дьон балтараа, дьахталлар биирдии солкуобайы, оттон кыра оҕолор биэс уоннуу харчыны ыларбыт. Үлэһит илии тиийбэт буолан, түүннэри-күннэри солбуһа сылдьан үлэлиирбит. Самнархай бараахтарга уончалыы ыал бииргэ симсэн олорорбут. Сыыҥкалаан, ымынах буолан, ис ыарыытынан ыалдьан дьон сылбах курдук охтоллоро. Оччолорго эмп-томп диэн суоҕа. Эгэ, балыыһа диэн кэлиэ дуо?! Ыарыһахтар тымныы бараахха дьахтардыын, эр дьоннуун бииргэ сииктээх муостаҕа сыталлара. Бириискэ үрдүнэн биир эмэ лиэкэр үлэлиирэ. Сорохторго олох да суох буолара. Улаатан баран, ону тулуйумуна төрөөбүт дойдубуттан атахпынан куоппутум. Атын сиргэ ордук олоҕу көрүөм дии саныырым. Онтукам баара, баай ымсыыта икки, дьадаҥы киһи кыһалҕата икки ханна баҕарар биир эбит, – Бориска санаатыттан кыйаханан тура эккирээтэ. Төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан, баттаҕын өрүтэ анньымахтаата. Лөкөй киһитэ аймаммытын аралдьытаары тыл көтөхтө.

– Эһиги билэн эрдэххит дии, сир үрдүгэр төһө улахан сомоҕо көмүстэр көстөллөрүн?

Бориска хонос гына түстэ. Хайдах эрэ сэргэхсийбит көрүҥнэннэ.

– Сөпкө эттиҥ. Биһиги идэбит буоларын быһыытынан, кыһыл көмүс остуоруйатын сүрүн өттүлэрин син билбэхтэһэбин дии саныыбын. Былыргы даҕаны, билиҥҥи даҕаны кэмҥэ сомоҕо кыһыл көмүһү булуу, соһуччу тосхойбут дьолунан, баайынан ааҕыллара. Ол эрээри олоххо куруук оннук буолбат эбит. Хастыы да килограмм, сороҕор уонунан килограмм ыйааһыннаах сомоҕолор көстүбүт түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суохтар. Мин аҕам кэпсииринэн, оҕо эрдэҕинэ Урал диэн хайалаах биһиги төрөөбүт дойдубутугар, биир маастар икки буут уон муунталаах сомоҕо көмүһү булбут. Ити нуучча сиригэр көстүбүттэртэн саамай улаханнара эбит. Онтукатыгар сокуон быһыытынан солуотунньугун аайы 15-тии харчыны биэрэн, 1266 солкуобайы төлүөхтээх эбиттэр. Хайа баай ону толору төлүөй? Онон-манан баайсан барбах дуомун эрэ биэрбиттэр. Ол сордоох онтон хомойон-хоргутан буор иһээччи буолан хаалбыт. Үлэтигэр тахсыбакка сылдьыбытын иһин, илиитин-атаҕын кэлгийэн аҕалан, тойоттор дьаһалларынан бириискэ үлэһиттэрин хараҕын ортотугар оруосканан таһыйбыттар. Кэлин быста дьадайан ыалдьан өлбүт, – Бориска эмиэ хараастан тыла-өһө чиҥээн барда.

– Итиннээҕэр улахан ыйааһыннаах көмүс көстүбүтэ буолуо дуо? – Лөкөй өрүһүспүттүү лаппыйан ыйытта.

– Атын дойдуларга көстүтэлээбит сомоҕолор өссө баараҕайдар, ону ымпыгын-чымпыгын билбэтим, – диэн Бориска кырдьыгын эттэ. Былыр-былыргыттан уос номоҕор сылдьар, сорҕотун киһи итэҕэйиэн да саарыыр эгэлгэ кэпсээннэр элбэхтэр. Олортон иккилии аҥаар тонна ыйааһыннаах икки олус аарыма кыһыл көмүс сомоҕото булуллубута биллэр. Биирдэрэ Бируни диэн илиҥҥи дойду былыргы үөрэхтээҕэ суруйарынан, билиҥҥи Афганистан соҕуруу өттүгэр, оччотооҕуга ааттанарынан Зарубаҥҥа көстүбүт. Кини кээмэйэ эргиччи өттүнэн тоҥолох устатын саҕа эбит. Иккис аарыма көмүс сомоҕотун 1145 сыллаахха Богомея диэн сиртэн булбуттар. Сөҕүмэр улахан сомоҕолор үгүстэрэ Австралия уонна Америка сирдэриттэн көстүтэлээбиттэр. Ордук Австралияттан «Холтерман плитата» диэн аатырар. Кини үрдүгэ, кэтитэ турар киһи саҕа, ыйааһына 280 килограмм, халыҥа 20 см эбит. Ол гынан баран, кварц тааһы кытта бииргэ сылдьар буолан, чыыстай көмүһэ 100 килограмм кэриҥэ эбит. Урут Чехословакия, Перу, Куба сирдэригэр 60–70 килограмнаах көмүстэр булуллубуттарын туһунан ахтыылар эмиэ бааллар. Билиҥҥи кэмҥэ үөрэхтээхтэр ааҕалларынан, 10 килограмтан ордук ыарахан ыйааһыннаах сомоҕолор ахсааннара 8–10 тыһыынча кэриҥэ. Кинилэртэн аарыма улаханнарын ахсаана уонунан эрэ ааҕыллар үһү. Маннык сомоҕолору үксүгэр көмүс үлэһиттэрэ анаан-минээн көрдүү сылдьан булуталаабыттар. Ол эрээри алҕас түбэһэ түһэн булуллубут түбэлтэлэр эмиэ бааллар. Холобур, «Оливер Марти» диэн Америкаттан көстүбүт 36,3 килограмм ыйааһыннаах көмүһү биир старатель өлбүт доҕорун көмөөрү иин хаһа сылдьан булбут. Бу олус саталлаах киһи эбит. Кини көмүһүн тиэйэ сылдьан, Америка куораттарыгар харчыга көрдөрөн 10.000 доллары хомуйбут. Онтон кэлин 22.700 долларга атыылаан кэбиспит.

Бориска итинтэн төһөнү билэрин сэһэргээбитин, Лөкөй бэркэ болҕойон олорон иһиттэ.

9

Икки ыҥыыр аттаах киһи Сиридикээни таҥнары айаннаан иһэллэр. Инникитэ чоккуруос харахтаах, хара элэмэс акка нүксүччү олорбут кыра хатыҥыр оҕонньор икки өттүн өлбөөдүччү көрүтэлиир. Иэдэһин этэ уостан, икки омурда хапсыйбыт. Энньэйбит уһун сыҥааҕын аннынан күрэҥсийбит сэпсигир бытыктаах. Эҥэрин түүтэ бүтэн, лаҕыыр курдук хара сарыы буолбут арбаҕаһын, иһин түгэҕинэн тирбэҕэ быанан бобо тардыммыт. Сотору-сотору куобах чомпойун өрө анньынан, бакыр уҥуох тарбахтарынан төбөтүн тарбаммахтыыр. Иккиһэ, Сиидэр кинээс сылгыһыта Миитэрэй, маҥнайгы ат кэнниттэн олук үктэһэн иһэр маҥан аты мииммит. Хайа тэллэҕинээҕи тумус тыа эргииригэр саҥа охсуллубут үүтээн турарын соһуйа көрдүлэр. Суолтан туораан, дьиэни эргийэ хаамтардылар. Дьиэ таһыгар киһи хараҕар быраҕыллыахха айылаах туох да көстүбэт. Аан баттатыылаах. Ол кэннигэр истиэнэҕэ тимир күрдьэх өйөнөн турар. Кыс маска аҕыйах кураанах дүлүҥ кыстана сытарыттан, биирдэстэригэр тэрээк сүгэ батары охсуллубут.

Салаа үрүйэни өрө икки уллуҥах кэтитэ киэҥ чигдитийбит орох суол оҥойор. Суолу батыстылар. Толору биэс уон саһаан сири бара иликтэринэ, үрүйэ кытыытыгар хаарынан бүрүллүбүт икки чөмөх буор өрөһөлөнө сытарын көрдүлэр. Аттыгар кэлэн икки дириҥ иин айахтара оҥоһон сыталларын көрөн, оҕонньор өмүрэн бабыгыраата. Туох суолталаах ииннэр буолалларын таайа сатаан, кыайан быһаарбатылар. Суолларын салгыы батыстылар. Эмиэ хаарынан бүрүллүбүт чөмөхтөр, чөҥөрүһэ оҥоспут ииннэр көһүннүлэр. Тэйиччи өссө икки чөмөх харааран сытар. Буордара саҥа таһаарыллыбыт. Мэктиэтигэр буруолуурга дылылар. Ханна эрэ сир анныгар тугу эрэ охсуолуур бүтэҥи тыас иһилиннэ. Оҕонньор соһуйан ньолох гынна. Атын тохтотон бэргэһэтин хаҥас кулгааҕын сэгэтэн, тыас хоту иҥнэйэн олорон сэрэхэдийбиттии иһиллээтэ. Иччитэ суох харахтара мээнэнэн килэҥнэстилэр. Ону көрөн Миитэрэй иһигэр күлэ санаата да, таһыгар биллэрбэтэ. Кини бу ииннэри төһө да маҥнай көрдөр, кимнээх үлэлииллэрин сэрэйэр. Былырыын күһүҥҥүттэн ыла татардары көрсө илик. Бу ойууну кытта аараттан ыла аргыстаһан иһэр. Сиридикээн баһыгар Хоболоох төрдүттэн көһөн тахсыбыт эбээннэргэ Миитэрэй бастыҥ тордохторугар көтөн түспүтэ, оҕонньор саҥардыы аҕай кыыран бүппүт этэ. Ыалдьыбыт дьахтар тыынын араҥаччылаан, маанылатан, аһыы-сии олороро. Миитэрэй киирбитин көрөн үөрэ түспүтэ. «Аргыстаһыахпыт» диэн быһаччы сөҥөдүйэн кэбиспитэ. Ойуун иһиллээн көрө-көрө, атын аргыый тыас хоту хаамтарда. Чугаһаатылар. Үөлэс айаҕын курдук, кытыылара кырыарбыт икки кэккэлэһэ иинтэн итии салгын бургучуйар. Оҕонньор ыйытардыы Миитэрэй диэки эргилиннэ. Анарааҥҥыта тугу да билбэтэхтии саннын ыгдаҥнатта. Оҕонньор чугаһыан саараата. Бэргэһэтин кулгааҕын иккиэннэрин аһан, айаҕын атан, иһиллээн олордо. Ол икки ардыгар бүтэҥи көҕүс тыаһа тиҥиргээтэ уонна тугу эрэ хадьырыйар тыас иһилиннэ. Ойуун хараҕын өҥүргэһинэн өрө көрөн кэбистэ. Ата сиргэнэн туора ойуутугар, куһаҕаннык саҥа таһааран көөҕүнээбитинэн тас уорҕатынан тоҥуу хаарга тиэрэ таһылла түстэ. Хата, охторугар атаҕын тэһиинигэр кэтэ биэрэн, ата биирдэ-иккитэ ойоот, тохтоото. Миитэрэй бастаан соһуйан хаалан тугунан да көмөлөһүөн билиминэ олорбохтоото. Онтон өй ылан, ойутан кэлэн атыттан ыстанан түстэ. Бүтүннүү хаар буолбут, көлөттөн мөхсө сытар оҕонньору икки окумалыттан туруору тарта. Ойуун кутталыттан саҥата иһиттэн тахсыбат буола бөтүөхтээбит. Ити икки ардыгар чугастааҕы иин иһиттэн сирэйдиин-харахтыын, таҥастыын-саптыын бүтүннүү буор буолбут хара бэкир киһи орҕостон оронон таҕыста.

– Бабат! Багдайа сытыйбыт баҕайы эбит дуу? Күтүр тоҕо улаханай?!.. – оҕонньор сирэйин хаарын ньиккэринэ туран, туох эрэ атыҥҥа күтүрүү санаабыта киһи буолбутуттан кэҥээбит курдук буолла. Иинтэн тахсыбыт киһи таҥаһын-сабын тэбэнэ, хойуу бытыгыттан сыстыбыт буору-сыыһы ыраастана турда. Ол эрэ кэнниттэн кэһиэҕирбит куолаһынан дорооболоһон сөҥүдүйдэ. Миитэрэйи билэн, сирэйэ сырдыы түстэ. Утары кэллэ.

– Кэпсээҥҥит?

– Бай, сахалыы саҥарар эбит дуу? – оҕонньор соһуйан саҥа аллайда. Сэргэҕэлээбит курдук буолла.

– Туох да суох. Эн тугу сэһэргиигин? – иккис иинтэн тахсыбыт Сафейка диэки чарапчыланан көрдө.

– Суох. Хайа, Миитэрэй, хантан иһэҕин?

– Сылгыларбын көрө сылдьабын. Бу кырдьаҕас эбээннэртэн иһэр.

– Но, ол эбээннэр ханна баалларый?

– Сиридикээн баһыгар бааллар, – Борискалаах Сафейка үөрбүт курдук утарыта көрсөн кэбистилэр. Ойуун Миитэрэйдээх Борисканы уорбалаабыттыы көрүтэлээтэ. Бу дьон урут билсиспиттэрин күүппэтэх быһыылаах.

– Туох ииннэрин хастыгыт?

– Бу аата, кырдьаҕаас, биһиги кыһыл көмүс көрдүүбүт.

– Кыһыл көмүс да?!. – ойуун истибитин итэҕэйбэккэ иккиһин ыйытта. – Ол сээбэс манна үөскээбитин эһиги хантан билэн бачча элбэх иини хастыгыт?

– Кыһыл көмүс сир үрдүгэр сыппат ээ. Сир анныгар баар. Төһө элбэх иини хаһаҕын да, соччонон элбэх көмүһү булаҕын, – Сафейка бу оҕонньор тойомсуйардыы туттан-хаптан саҥарбытын сөбүлээминэ, хадьар соҕустук хардарда.

– Таах сири-уоту алдьаппыккыт. Бу дойду кыһыл көмүс үөскүүр-төрүүр сирэ буолбатах.

– Манна кыһыл көмүһү урут булан тураллар. Ол иһин үлэлиибит, – Бориска көмүскэнэрдии аргыый саҥарда.

Лөкөй Лөгөнтөй быһаас кыһыл көмүс булан, ханнык эрэ атыыһыкка атыылаабытын оҕонньор истибитэ. Онно сылдьыспыт илэчиискэлэр кэлбит буоллахтара диэн сэрэйдэ.

– Көмүс буллаххытына, атыттар эмиэ суудайыахтара. Эһиги хантан кэлбиккитий да, эрдэтинэ ол диэки кэбэлийбиккит ордук буолуо.

Оҕонньор сэмэлэтэлээн, кэнникинэн холдьохсон барбытыгар, дьон симиттэ быһыытыйдылар. Биирдэ санаан көрдөххө, кини этэрэ эмиэ да сөп курдук. Сирдээх-уоттаах дьон көрүүлэригэр төһө да киэҥин, иччитэҕин иһин, дойдуларын буорун туора сиртэн кэлэн талбыттарынан куорҕаллыыллара сүөргү бөҕө буоллаҕа дии. Оттон дьиҥин ыллахха, бу кураанах тоҥ хайалар быыстарыгар үйэлэр тухары туһата суох сытар хаспах сирдэри харыһыйар, эмиэ да оруна суох курдук.

– Алыс айманыма, кырдьаҕаас, биһиги туох да куһаҕаны оҥоруохпут суоҕа. Уорары, алдьатары бэйэбит сөбүлээбэппит. Бу үрүйэттэн атын сиргэ уларыйарбыт биллибэт. Мэлийдэхпитинэ букатын даҕаны барыахпыт.

Оҕонньор сөбүлээбэтэхтии чолбоодуччу көрүтэлээтэ. Сиэбиттэн сиэдэрэй оҕуруо ойуулаах сарыы саппыйаны таһааран, хамсатыгар табах уурунна. Уматынаары саппыйатын сиэбиттэн кыа, чокуур таас куһуогун ылла. Онтон хататын көрдөөн, сиэбин ааҕа хастан мэлийдэ. Туй-сиэ, охторугар хаарга эһиллибит буоллаҕа. Көрдөөн да диэн булара биллибэт. Сатаатахха, ата мөхсөн тула холоруктуу сылдьан, суолларын дэлби тоҕута кэһэн кэбистэ. Оҕонньор моһуогурбутун көрөн, Сафейка сиэбиттэн испиискэ ылан биэрдэ. Ону анарааҥҥыта хап-сабар хаба тардан ылла. Хамсатын уматтыбакка испиискэлэри саппыйатыгар симээт, сиэбигэр угунна. Атын төттөрү эргилиннэрдэ. Сиэппитинэн суол устун хааман хоочугуруу турда. Дьон сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбистилэр. Миитэрэй кыбыстыбыт көрүҥнэннэ. Дьоҥҥо чугаһаан сибис гынна.

– Ити оҕонньор улахан хомуһуннаах ойуун ээ. Киниэхэ олус утарыласпаккыт ордук буолара дуу?

– Ол иһин да алыс үүрбүт-түрүйбүт эбит дии. Кырдьык, киниттэн тэйиччи соҕус сырыттахха сатаныыһы, – Бориска бастаан кыһыйа санаабыта арыый уҕарыйарга дылы буолла. Миитэрэй оҕонньору эккирэтэн, атын миинэн, ойоҕоско тиҥилэхтээтэ.

10

Сэйимчээн нэһилиэгин кинээһэ Сиидэр Мандыырап кэтэҕэриин ороҥҥо тиэрэ түһэн, быйылгы кытаанах дьыл эндирдэрин эргитэ саныы сытар. Быйыл кыһын куорат атыыһыттарыттан бу дойдуну ким да өҥөйбөтө. Былырыын баччаларга Кушнарев атыыһыт бирикээсчигэ Ыспаагы кытта болдьоһон турардаах. Кэлэр дьыл сааскытыгар диэри нэһилиэгин түүлээҕин хомуйан бэлэм олоруох буолбута. Сиидэр ону толорбот бэйэлээх буолуо дуо? Быһаас Ыспаак кыайан батарбатах табаарын тобоҕунан, Халыма икки эҥэрин түүлээҕин үксүн Ороһуоспа иннинэ хомуйан киллэрэн, ампаарыгар ыгыччы симэн туруорар. Оттон Ыспаак мэлийдэ. Сотору суол алдьаныа. Түүлээҕин ханна батарыай? Уолаҕа киллэрэн эмэрикээннэргэ былдьатыан кэрэйэр. Урут ону эт хараҕынан көрөн турардаах. Биирдэ саас Уолаҕа киирэ сылдьан, эмэрикээннэр пароходтара кэлбитин көрбүтэ. Пароходтан уонча киһилээх улахан оҥочо биэрэккэ тиксибитэ. Биэс-алта солоҥдо курдук сундулуспут дьон дэриэбинэҕэ тахсан, күөс быстыҥа тилийэ сүүрбүттэрэ. Көстүбүт түүлээҕи барытын имири хомуйан ылбыттара. Түүлээх туттарбыт дьоҥҥо чек диэн суруктаах кумааҕы лоскуйдарын биэрбиттэрэ. Сарсын чеккит быһыытынан барыгытыгар табаар түҥэтиэхпит, билигин хараҥаран хаалла диэн буолбута. Ол түүн пароход туох да тыаһа-ууһа суох тумаҥҥа куустаран хоммута. Сарсыарда турбуттара пароходтара ханна да суох этэ. Сиидэр ону санаатаҕына этэ тардар. Тугу гыныахха?! Сайыҥҥа тиэртэҕинэ түүлээҕэ сытыйар.

Балаҕан кырыарбыт аана хаахынаан аһылынна. Тымныы салгын өрүһүспүттүү дьиэ иһигэр кутулунна. Будулҕан туманы бүрүнэн Тысхаан ойуун мааһалдьыйан киирдэ. Салгыннаабыт хараҕынан ол-бу диэки килээриччи көрүтэлээтэ. Мас кыстыыр сиргэ силлээн «палк» гыннарда. Үтүлүгүн, бэргэһэтин устан бытыгын кырыатын тоноомохтоото. Уҥа ороҥҥо кэлэн олорунаат, дьиэ иһин эмиэ сирийэн көрдө. Хараҕа сыыйа үөрэнэн барда. Дьиэлээх киһи сытарын барыгылдьытта. Сөҥ куолаһынан көбдьүөрдэ.

– Хайа, бу кэпсээниҥ?

– Суох! Эн кэпсээниҥ, кырдьаҕаас?

– Киһи үөрэ-көтө кэпсиирэ суох. Арай бүгэн, бүөмнээн олорбуппут мантан инньэ бүтүүһүк быһыылаах, – оҕонньор сарыы саппыйатын таһааран табах уурунна. Били Сафейка испиискэтинэн уматынна.

– Тыый, ол туох иирээни дуу, иэдээни дуу билгэлээтиҥ?

– Бэҕэһээ эн сылгыһыт уолгунаан, Миитэрэйдиин, Сиридикээҥҥэ икки нууччаны көрүстүбүт.

– Бай, ол тугу гына сылдьар дьонуй?

– Үүтээн туттан кыстаабыттар. Муҥур үрүйэҕэ иин бөҕөнү хаһан тиэрэ сүргэйэн кэбиспиттэр. Кыһыл көмүс көрдүүллэр үһү.

– Ноо, хантан кэлбиттэрий?

– Эн сылгыһытыҥ билэттиир эбит. Былырыыҥҥы Ыспаак атыыһыт ындыыһыттара үһү. Сахалыы билэллэр эбит.

– Ээ, били, татардар буоллахтара. Быһайын манна биир атыыһыты кытта Уолаттан тахса сылдьыбыттара. Оттон былырыын Ыспаагы кытта Дьокуускайтан ити уҥуор ыскылаакка кыстаабыттара дии.

– Дьэ, ону билбэтим. Мин кинилэри саҥа харахтаатым.

– Ол дьону манна ыҥыран кэпсэтиэххэ баар эбит, ээ.

– Ким билэр, кэлиэхтэрэ диэтэҕиг дуу! Сири хаһартан атыны билбэт эрэстииннэр быһыылаах. Холдьохсон көрбүппүн, хата, күлүөх курдуктар.

Кинээс оронуттан туран хаҥас диэки соҕуруокка кэтэҕэр иистэнэ олорор дьахтарыгар ордоотоото.

– Ыл эрэ, бу дьахтар, остуолу тарт. Чэйдии охсон кэлиллиэ-барыллыа этэ.

Кинээскэ эрэл санаа үөскээтэ. Ол татардары кытта сибээстэстэххэ сатаныыһы. Кинилэр Уолаҕа Солобуйуоп диэн киһини билэр буолуохтаахтар. Кини Кушнарев атыыһыт табаарын тутар сурахтааҕа. Былырыын Ыспаак ол татардарынан түүлээҕин Уолаҕа икки төгүл бырахтарбыта уонна таһаҕас таһаарбыта. Арааһа, саас, суол куурдаҕына, ол дьону кэпсэтэн Уолаҕа ындыы түһэттэрииһи. Сиидэр кинээс санаата көтөҕүлүннэ. Сүөгэй үүттээх хойуу чэйи өрүһүспүттүү сыпсырыйа олорор ойуун диэки ньымааттаабыттыы көрдө.

– Кырдьаҕаас, ол нууччалар бу дойдуттан көмүс булаллара биллибэт. Эрэйдэрэ тиллибэтэҕинэ бэйэлэрэ даҕаны тэскилиэхтэрэ. Олус санааҕар тутума, күн-дьыл көрдөрөн иһиэ.

– Итинник мэлийдэллэр, онто суох, баҕар, тохтуо этилэр. Дьэ, бэйи, кэтэһэн да көрүөххэ син.

Аһаан бүтэн, дьиэ иһинээҕи-таһынааҕы сонуну суолтатыгар эрэ ыаспайдаһан баран, оҕонньор сотору дьиэлээтэ.

11

Бытархан тымныылар намырайан, сааскы ылааҥы кэм буолла. Сафейка тохтоон, тыын ылла. Хайыһарын быатын чиҥэтэ тардан биэрдэ. Сүгэһэрин көннөрүннэ уонна суолу кытыытынан тоҥ хаарга уйдаран икки илиитинэн хардарыта эрчимнээхтик анньынан, тэбэн халыһыта турда. Элбэх үөр таба тоҕута үктээн ааспыт суолун ойоҕолуу, муус курдук чиҥээбит хаарга устурууһунан аспыттыы, наарта суола килэбэчийэр. Бу сарсыарда ааспыттар. Суолтан тэйиччи шурфаларын иһигэр үлэлии сылдьар буоланнар, билбэккэ хаалбыттар. Күнүс дьиэлэригэр чэйдии тахсан иһэн, суолларын көрөн соһуйдулар. Бастаан кыыл таба үөрэ ааспыт буоллаҕа дии санаабыттара. Онтон сирийэн көрбүттэрэ, кэннилэриттэн икки-үс наарта суола барбыт этэ. Үөрэн утарыта көрсөн кэбиспиттэрэ. Бу түгэҥҥэ кинилэр иккиэн биири санаабыттара. Астара баранан быстарар кутталга киирбит кэмнэрэ этэ. Сүбэлэһэн бу күннэргэ Сэйимчээнниэх буола сылдьыбыттара. Бу күһүн Лөкөй Лөгөнтөй бэрсибит этигэр бултаан хаһааммыт-сүүсчэкэ кустарын эбэн баччаҕа тиийдилэр. Үлэлэрин быыһыгар чугастааҕы тыалары кэрийэн сороҕор тииҥ, сороҕор хабдьы киллэрэн эбинэллэр. Бурдуктарын наар хааһылаан сиэн бүтэрдилэр. Кыс ортотун саҕана Миитэрэй ойууннуун кэлэ сылдьыыларыгар, Сиридикээн баһыгар эбээннэр баар сурахтарын бэркэ сонургуу истибиттэрэ да, чуолкай хайа сиргэ баалларыи билбэт этилэр, онон барбатахтара. Соло да суох этэ. Кыһыны быһа тоҥ буору, тааһы кытта тиниктэһэн тахсыбыттара. Муҥур үрүйэҕэ уонча иини хаспыттара уонна соторутааҕыта Утары салааҕа көһөн үлэлии сылдьаллар.