Текст книги "Биһиги Аан Дархаммыт"

Иккис түһүмэх
Өрө көрүү

Хорсун хардыылар

Михаил Ефимович олох укулаата, баһылыыр система тосту уларыйар, урукку ыһыллан, саҥаны олоххо киллэрэр тыырыллыбатах суолу тэлэр уустук, ыарахан кэмнэригэр куруук ааспыт историяттан тирэх, бүгүҥҥү күн боппуруостарыгар эппиэт көрдөөччү…

Ыраахтааҕы былааһа, олохтоох баайдар саха дьадаҥытын талбыттарынан баттаан-үктээн олороллорун көрө улааппыт, бэйэтэ алын дьадаҥы араҥаттан эрэйи-кыһалҕаны эҥээринэн тэлэн киһи-хара буолбут Былатыан аҕа көлүөнэ саха үөрэхтээхтэриттэн атын, саҥа кэмҥэ төрөөбүт, атын өйүнэн-санаанан салайтаран, уоттаах-төлөннөөх өрөбөлүүссүйэ суолун тутуспут киһи буолар. Тустаах кэм ирдэбилэ, олох уларыйыыта-тэлэрийиитэ дьиҥнээх чаҕылхай личностары ол курдук инники күөҥҥэ таһаарар, сайыннарар, история хаамыытын иилэһэр-саҕалаһар эппиэтинэһи сүктэрэр.

Кулаковскай интеллигенцияҕа туһаайан суруйуон сыл иннинэ төлөннөөх Былатыан Ойуунускай уон сэттэтин туолбута. Кини сыылынай марксистар сабыдыалларынан өйүн-санаатын, эдэр эрчимин сытыы кылаассабай охсуһуу идеяларыгар анаабыта. Учуутал семинариятыгар бииргэ үөрэнэр доҕоро Максим Аммосовтыын ыччат лидердэрэ, өрөбөлүүссүйэ буолан саҥа былаас олохтонуутугар эдэрдии эрчиминэн үлэлээн, эдэркээн саастарыгар бүтүн уобалаһы салайар дьон буолбуттара.

1921 сыллаахха кулун тутар 20 күнүгэр Москваҕа Кремль дыбарыаһыгар бассабыык партия Х съеһэ аһыллыбыта. Съезкэ Саха сириттэн Ойуунускай уонна Барахов кыттыбыттара. Бу мунньахха көрүллүбүт үгүс боппуруостары сэргэ партия национальнай политика боппуруоһун туруорбутун Ойуунускай олус үөрэ, биһирии истэн, ахтыытыгар маннык суруйбута: «Ол кэнниттэн турбута партия икки сэбиэскэй былаас икки омук омугу баттаабат, урут баттаммыт омуктар партия ыйбыт социализм ыллыгынан өрө көтөҕүллэн сайдалларын туһунан. Национальнай боппуруос туһунан большевик партия политикатын билээт, автономия ылар санааны сананныбыт Барахов биһикки…

Омскайга кэлэн баран, Сибнац суут үлэһитин Плич диэн табаарыһы кытта сүбэлэһэн баран (муус устар 9 күнүгэр этэ), табаарыстарбын Бараховы, Агеевы кытта сүбэ таһаардыбыт автономия кэлэрин туһунан. Бука барыбыт саха норуотугар автономия кэлэрэ сөп диэммит миигин дакылаат оҥорорго анаатыбыт. Онон муус устар 13 күнүгэр бу дакылааты суруйаммын Сибнацка биэрдим…»

Ахтыыны аахтаҕын аайы ол тыйыс дьыллардааҕы быһыы-майгы эйгэтигэр киирэн өйүгэр оҥорон көрдө…

…Түөрт күнү быһа түүннэри-күнүстэри үлэлээн, дакылаатын бүтэрэн сарсыарда Пличкэ илдьэн туттарбыта. Күн иккис аҥаарыгар Пличкэ иккиһин киирэн дакылаатын туһунан ыйыталаһа сылдьыбытын сөбүлээбит уонна өйөбүл бэлэмнии таарыйа Чуцкаевы кытта кэпсэппит буолан биэрбитэ. Онон сарсын иккиэн ол киһиэхэ тиийиэхтээхтэр. Дьэ туох диэн тыллаах-өстөөх киһи буолар…

Былатыан уйуһуйан хойукка диэри, уута кэлэн биэрбэккэ, оронугар эргичиҥнии сытта. Күн-дьыл ааһара түргэнэ сүрдээх, иэрэгэй ойуун курдук, эргичиҥнээн, элэҥнээн олорор.

Икки сыллааҕыта саас Казанка дэриэбинэтиттэн сыылкаттан Максимныын аргыстаһан кэлиэҕиттэн ыла үлэ үөһүгэр сылдьаллар. Кэлэн иһэн аара Иркутскайга бэрт элбэхтэ мунньахтаабыттара. Сибиир ревкома Саха уобалаһын Иркутскай күбүөрүнэҕэ холбоон оройуон оҥорон кэбиспит этэ. Ону бырачыастаан, бу алҕас, сыыһа диэн мөккүөр буолбута.

Сибиир ревкомун ыйааҕынан Максим Аммосов Дьокуускайга бэрэстэбиитэл быһыытынан кэлбитэ. Кэлээт, уопсай салайыыны бэйэтин илиитигэр ылбыта, оттон киниэхэ уокуруктарга, улуустарга, нэһилиэктэргэ былааһы олохтооһуну, кинилэр үлэлэрин сүрүннээһини анаабыта. Ревкомнары тэрийии, продразверстка, сир түҥэтигин курдук уустук соруктары таһынан өссө саханы Бодойбо көмүһүн үлэтигэр тутан ыытыы курдук сыыһа дьаһал тахсан улахан бутууру үөскэппитэ.

Сайын биир сарсыарда Былатыан саҥардыы туран эрдэҕинэ түрмэттэн төлөпүөҥҥэ ыҥырбыттара. Кэпсэппитэ, Амма улууһун ревкомун бүтүннүү: Сэмэнэп-Дэхсилээхэби, Уйбаан Емельяновы, Мэхээлэ Дьоскуоскайы-Тыытыйбаҕы, Уйбаныап-Кралины – милииссийэ начаалынньыга Зедгенизов диэн киһи тутуталаан ылан хаайталаан кэбиспит эбит. Ревкомун дьонун босхолотон баран кэпсэтэн билбитэ, сир түҥэтигин сөбүлээминэ, Амма баайдара Ксенофонтов, Белолюбскай Зедгенизовы кигэннэр ревкомнары хаайтаран бараннар, бэйэлэрин дьоннорун Артемьевы уонна Божедоновы олордуталаабыттар. Баайдар бэйэлэрин сирдэрин охсуллубут оттору кытары төттөрү былдьаан ылбыттар. Туох буолтун миэстэтигэр быһаарса Аммаҕа тахсыбыта, Артемьев, Ксенофонтов, Белолюбскай саһан хаалтар. Божедоновы ыҥыртаран, ревком дьыалатын дьонугар төттөрү туттарбыта. Зедгенизовы туттаран ылан, хаайан олорон доппуруостаан баран, куоракка атаарбыта. Күрээбит дьону, этиллибит болдьох иһигэр кэлбэтэхтэринэ, сокуон таһыгар биллэриллэллэр диэн дьаһал биэрэр. Оттон ревком үлэһиттэрэ таҥастара-саптара мөлтөҕүн көрөн уонна хас да улуус мунньахтарыгар урут көрдөһүү киирбитинэн кыһыҥҥы итии таҥас тутуурун көҥүллээн баран Дьокуускайга төннүбүтэ.

Кыһыныгар ЧК-лар туран партия комитетыгар Ойуунускай наһаалаабыт, итии таҥаһы кимтэн да көҥүлэ суох хомуйтарбыт, дьону сокуон таһыгар биллэрбит диэн дакылаат түһэрбиттэрэ. Бэрт өр мөккүөр буолар, партия комитета өйүүр: итии таҥас тутуура саамай сөптөөх уонна ол дьону сокуон таһыгар биллэрбитэ эмиэ сөп, кулаак бастаанньата буолбутун хайдах дьаһайбакка киириэй диэн буолар. ЧК дакылаатынан Сибиир ревкомуттан кини ревкомтан, партия комитетын бюротуттан, бары эбээһинэһиттэн уһуллар, бары матырыйаалларын, бэйэтин көрүүгэ-дьүүлгэ партия Сибиирдээҕи бюротугар ыыта охсуҥ диэн бирикээс кэлэн, түптэ-түрүлүөн үөһэ түһэн хомуммутунан бардаҕа дии.

Сарсыардааҥҥы дьаамынан бараары докумуоннарын, кумааҕыларын бэрийэ сырыттаҕына, үлэлиир хоһугар убайа Никиитэ киирэн кэлбитэ. Сирэйэ-хараҕа суулбут, үтүлүгүн, бэргэһэтин устан ыскамыайка үрдүгэр быраҕаат, остуол утары турар олоппоско олоро түспүтэ.

– Дьэ, Былатыан, эрэпкиэммиттэн уурат диэн этээри анаан кэллим, сатаан үлэлиэ суохпун. Нэһилиэгим дьоно бары даҕаны кырыы харахтарынан кынчыатыы көрөр буолан эрэллэр.

– Ноо, сатаммата диэн туох баарый? Ол баайдартан хайҕабыл истээри гыммытыҥ дуо? Ким сирин-уотун бэйэтин баҕатынан туран биэриэй? Уураах туолуутун ситиһэ сатыахха. Дьон саҥатын-иҥэтин хоту сырыттаххына, кырдьык, сатаан үлэлиэҥ суоҕа.

– Оттон ол сирбитин аҕыс айдаанынан, тоҕус моргуорунан өлбүгэ быһыытынан түҥэтиннибит да, дьэ харахтарын аалларааччылар аҥаардас баайдар эрэ диэтэҕиҥ дуу? Кыра-хара да дьонуҥ иһигэр араастар бааллар, бээ, – Никиитэ инитэ элэккэй, эрчимнээх бэйэтэ хайдах эрэ уларыйбыт арбы-сарбы көрүҥүн, тыйыс тылын-өһүн атыҥырыы көрбүтэ.

– Өрөбөлүүссүйэ ханнык да дьыалата айдаана-моргуора суох барбат. Күн-дьыл ааһыа, айдаан сыыйа симэлийиэ, олох даҕаны сыыйа оннун булан иһиэ.

Никиитэ симиттэ быһыытыйан, инитин сирэйин-хараҕын чинчилиирдии одууласпахтаабыта, киһитэ кумааҕыларын хомунан остуолун дьааһыктарын тилир-талыр аһан-сабан талырҕатарын саҥата суох көрө олорон, хамсалаах саппыйатын таһааран, табах уурунан хамсатын оборон соппойбохтообута.

– Былатыан, хайа, үлэҥ-хамнаһыҥ хайдаҕый? Бу ханна эрэ хомунаҕын дуу, тугуй?

– Хомунан. Сууттана, дьүүллэнэ бараары, – Былатыан, кумааҕыларын суумкатыгар симэ туран, дьуххатык хардарбыта.

– Бай, ол ханна?

– Соҕуруу дойдуга, ыҥыттарбыттар.

– Оо, өлүү эбит, доҕоор, ол туох дьыалаҕа иҥинниҥ?

– Быһайын Амма баайдара күрээбиттэрин дьаҕырыйбытым, итии таҥас хомуурун көҥүллээбитим иһин маннааҕылар үҥсүбүттэр.

– Арба, эрэпкиэмнэри хаайталаабыттар этэ дии. Ону дьаҕырыйбыкка туох сыыһа баар үһү?

– Баар үһү дьэ, былааспын таһынан туттубут, наһаалаа-быт үһүбүн…

Никиитэ, эмиэ саҥата суох баран, хамсатын умнаһын арааран, быһах уһугунан ыаһын ыраастаан бодьуустаһа олорбута.

– Хаһан бардыҥ?

– Сарсын.

– Кирдик да сөпкө этэҕин, хайа муҥун муннубутуттан сиэттэрэ сылдьыахпытый? – мунаарбыт курдук тохтуу түһээт, быраатын диэки кылап-халап көрөн ылбыта. – Оттон эйигин наһаа улаханнык дьүүллээбэттэр ини?..

– Туох билиэ баарай? Баҕар, бэйэбин саа уоһугар туруоруохтара.

– Оо, үлүгэрин, доҕоор, ама оннукка тириэттэхтэрэй?

Былатыан, убайын сирэйэ-хараҕа аһара суулбутун көрөн, аһыммыттыы мүчүк гыммыта. Кыйахаммытыгар тэптэрэн олус туруору саҥарбытын өйдөөбүтэ.

– Чэ, Никиитэ, ити өскүөрүтүн этэбин, сүрэххэр олус чугастык ылыныма. Барыбытын ытыалаан кэбистэхтэринэ, саҥа олохпутун ким тутуой, ким үлэлиэй-хамныай?

– Э-ээ, оттон оннук ээ, – убайын сирэйэ-хараҕа сырдыы түһэргэ дылы гыммыта. – Чэ, Былатыан, этэҥҥэ сылдьан көрөөхтөө, мин хаалан үлэлээтэхпинэ сатаныыһы.

Никиитэ, үтүлүктээх бэргэһэтин үрдүгэр түһэн, сорунуулаахтык хамсанан, таһырдьа тилир гынан хаалбыта. Былатыан, көөнньүбүт санаата уостан, хоһун иһигэр төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан, убайын хайгыы санаабыта. Эрэйдээх, эмиэ хаана тардан, кинини өйөөн нэһилиэгин бастаахтарын кытта тиниктэһэ төннөөхтөөтө эбээт.

Бары уларыйыы, саҥа олоҕу туругурдуу ревкомнар эрэ тыйыс, эрдээх үлэлэринэн ыытылла турдаҕа. Уостуу тахсыбатар, этэҥҥэ эрэ буоллар ханнык…

Омскайга Барахов, Фреерман буолан аргыстаһан кэлбиттэрэ. Саҥардыы олохторун булунан нам-нум буолан эрдэхтэринэ, Москваттан Ярославскай кэлбит, Ойуунускайы ыҥыттарар үһү диэн суһал сурах иһиллэн соһуппута. Былатыан ону үөрэ да, дьиксинэ да соҕус истибитэ. Маннааҕылар дьүүллэригэр мин туспар дурда-хахха буолар ини диэн эрэх-турах санаа үөскээбитэ. Иккис өттүнэн, алыс ордук-хоһу туттан, дьону-сэргэни түүрэйдээһин курдук көрүө, мөҕүө-этиэ диэн дьиксиммитэ.

Ярославскай, кинини дьэҥкир таас ачыкытын курдат эбии улааппыкка дылы буолбут киэҥ эрилкэй харахтарынан тонолуппакка супту одуулаабытынан, утары туран кэлбитэ. Хойуу хара бытыга ибирдиириттэн сылыктаатахха, биллэ-биллибэттик мүчүҥнээт, кини дьоҕус илиитин икки кэтит баппаҕайдарынан бобо тутан илигирэппэхтээн ылбытыгар, Былатыан ыйыллыбыт санаата өһүллэн, тута чэпчии түһэргэ дылы гыммыта.

– Туох айдаанын тартыҥ? Сиһилии кэпсээ, – Емельян Михайлович холку намыын куолаһынан ыйыппыта.

– Сир үллэһигин сөбүлээминэ, Амма улууһун баайдара бу ааспыт сайын Зедгенизов диэн милииссийэ начальнигын, уруккуттан бэйэлэрин кутурук киһилэрин кигэннэр, түөрт нэһилиэк ревкомнарын туттаран хаайыыга уктаран бараннар, кинилэр оннуларыгар бэйэлэрин дьоннорун туруортаабыттара уонна урукку бэйэлэрин сирдэрин охсуллубут оттору кытта төттөрү былдьаталаан ылбыттара. Ону тахсаммын миэстэлэрин буллартаатаҕым дии, – Былатыан туох буолбутун баарынан, кыһыытын-абатын кыатана соҕус да буоллар, омуннаах соҕустук тоҕо-хоро кэпсээн биэрбитэ.

– Ол миэстэлэрин буллараргар конкретно туох миэрэлэри тутуннуҥ?

– Кинилэр туруортаабыт дьонноруттан дьыалаларын былдьаан ылан урукку ревкомнарга төннөрбүтүм. Зедгенизовы тутан доппуруостаан баран Дьокуускайга утаарбытым. Бэйэм хаалан, баайдар сирдэрин дьадаҥыларга төттөрү үллэрбитим, күрээбит баайдары этиллибит болдьоххо кэлбэтэхтэринэ, сокуон тас өттүгэр биллэрбитим. Ревкомнарым кэтэр таҥаһа суох сылдьалларын көрөн, кыһыҥҥы итии таҥас хомуурун ыыталларын көҥүллээбитим.

– Да-а, крутые дела развернулись у вас, – Ярославскай эмиэ биллэ-биллибэттик мүчүҥнээн ылбыта.

Онтон Бараховы ыҥыттаран ыланнар, партия Сибиирдээҕи кэмитиэтин бюротун мунньаҕар Ойуунускай дьыалатын туһунан дакылааттатан баран Слепцов-Ойуунускайтан ЧК буруйдааһынын устарга, ууруулаах куоластаах делегат быһыытынан партия Сибиирдээҕи III конференциятыгар кыттар делегация састаабыгар киллэрэргэ уонна Бүтүн Россиятааҕы бассабыык партия Х съеһигэр сүбэ куоластаах делегатынан Москваҕа ыытарга диэн уураах ылыммыттара. Онон, алдьархайтан ас таһаарыммыт диэбиккэ дылы, эбиитин Москваҕа тиийэн съезкэ кыттан, Ленини илэ бэйэтин көрөн, тылын-өһүн, ордук национальнай политика туһунан этиитин олус биһирээн, онтон сиэттэрэн автономия боппуруоһун туруорса, бүтүн норуот дьылҕатын быһаарар дакылаат суруйан, ону туруулаһа бу кэлэн сыттаҕа. «Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, иккис күн ат уорҕатыгар» диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ.

Сибиир ревкомун бэрэссэдээтэлэ Смирнов Москваҕа сылдьар кэмэ этэ, оттон партия Сибиирдээҕи кэмитиэтин бюротун саҥа сэкирэтээрэ Яковлев үлэтигэр кэлэ илигэ. Онон Чуцкаевка сүбэлэһэ киирбиттэрэ. Былатыан Саха сирин олоҕо бүгүҥҥү күннээххэ хайдаҕын, дьоҥҥо-норуокка, үөрэхтээххэ-үөрэҕэ суохха туох быһыы-майгы баарын, сэбиэскэй былаас турбутун кэнниттэн туох туһуттан Оросин уонна тохсунньу саагыбардара үөскээбиттэрин сиһилии кэпсээн биэрбитэ. Сибнац үлэһитэ Плич уонна Барахов истэ олорон сөбүлэһэллэрин биллэрбиттэрэ.

– Мин урут даҕаны саха норуотугар автономия кэлэрэ сөп диэн этэр этим. Олорор сирдэрэ бэрт табыгастаах, Саха сирин большевик партията күүстээх, онон салалтата суох буолуо диэххэ, куттаныахха сатаммат, – Плич сахаларга эрэллээҕин, өйүүрүн аһаҕастык эппитэ.

Кини этиитин хаба тардан ылан, Барахов:

– Автономия билигин кэлэрэ наадалаах, кэмэ бэрт тоҕоостоох. Национальнай боппуруос атаҕар турбатаҕына, кэҥээн-уһаан хааллаҕына, саагыбардар үөскүү туруохтара. Баҕар, бүтүн норуот даҕаны өрө туруон сөп, – диэн эбэн биэрбитэ.

Барыларын санааларын истэн баран, Чуцкаев Саха сиригэр аналлаах паапканы арыйан, докумуоннары бэрийбитинэн барбыта. Ытыллыбыт уонна көскө анаммыт дьон бириигэбэрдэрин ааҕан билсиһэн баран, Дьокуускайтан кэлбит телеграмманы көрдөрбүтэ. Ону ааҕан билбиттэрэ, букатын даҕаны кинилэри утары ис хоһоонноох буолан соһуппута: автономия туһунан Сибнац боппуруоһу туруорарын бассабыык партия Саха сиринээҕи тэрилтэтэ сөбүлээбэт, күн-түүн аайы саагыбардар тахса тураллар, партия күүһэ мөлтөх, сэбиэскэй былаас дириҥник олохсуйа илик диэн. Дьэ «бабат» дии түспүттэрэ.

– Саагыбардар тахса туралларын, сэбиэскэй былаас дьон санаатын өссө да тута илигин туһунан сөпкө этэллэр. Ол гынан баран автономия боппуруоһа онтон тутулуктаах курдук саныыллара сыыһа, онон автономияны биэриини кэпсэтиигэ ити этиилэр болҕомтоҕо ылыллыа суохтаахтар, – Былатыан туруорсар боппуруоһуттан харыс да халбаҥнаабат кытаанах санааны ылыммытын, сирэйэ-хараҕа тыйыһырбытын көрөн, Барахов кинини тута өйөөн тыл эппитэ.

– Автономияны өйөөбөт, норуот баҕатын утары санаалаах дьону Саха сириттэн атын дойдуларга ыытан үлэлэтэр сөп буолуох этэ. Ону эһиги өйдүүргүтүгэр баҕарабыт, – диэн түмүктээбитэ.

Эмискэ бүрүүкээбит тыҥааһыннаах түгэни балай да саҥата суох аһарбыттара. Чуцкаев, эр хааннарын ылыммыт саха дьонун чинчилиирдии эр-биир хардарыта одуулаан көрбөхтүү түһээт, эйэ дэмнээхтик хардарбыта:

– Чэ сөп, биһиги сорох дьону көрөн манна ыҥыртыахпыт. Ыам ыйын маҥнайгы күнүгэр манифест тахсарыгар сөбүлэһэбин.

Урутаан эттэххэ, ол дьыл манифест (амнистия) тахсыбатаҕа. Манифест автономия ылыныллыбытын кэннэ маҥнайгы бастаанньа дьонугар тахсыбыта. Онуоха таарыччы 1921 сыллаахха тохсунньутааҕы саагыбарга холбоспут дьон кытта амнистияҕа хабыллыбыттара.

Саха автономиятын боппуруоһун көрүүгэ аналлаах Сиббюро мунньаҕа 1921 сыллаахха муус устар 26 күнүгэр буолбута. Дакылааты Былатыан бэйэтэ оҥорбута.

– Сибиир ревкомун председателэ табаарыс Смирнов хайа да кыра омукка автономия кэлэрин сөбүлээбэтин истэ-истэбин, сахаҕа автономия кэлэрин туһунан дакылаат оҥорон эрэбин. Большевик партия ыйыытынан советскай былаас Октябрь өрөбөлүүссүйэтын маҥнайгы күннэригэр аан дойду кырахара омуктарын көмүскүүр, араҥаччылыыр, омук омугу баттаабат политикатын ылынна, онон хайа да омук көҥүлүн тутара, автономия ылара төрүт эбээһинэс буолуохтаах диэн эппитэ. Саха уобалаһа буоллаҕына, бырааба аччаан, Сибревкомун ууруутунан Иркутскай губернияҕа холбонон оройуон буолан хаалла. Онон советскай былаас национальнай политиката атаҕар турбакка саагыбардар үөскүү тураллар, – итинник, бэрэссэдээтэл аадырыһыгар хомуруйсуулаах соҕус киэҥ киирии тыллаан, дакылаатын чаас кэриҥэ ааҕан, Былатыан маннык баҕа санаанан түмүктээбитэ: – Саха автономиятын иһигэр Охотскай муора биһиги диэки биэрэгэ киириэхтээх. Оччоҕо сибээс баарын быһыытынан партия үлэтэ, советскай былаас ордук түргэнник атаҕар туран, салаллан-дьаһаллан иһиэх тустаах.

Олунньу ый саагыбарын дьонугар амнистия оҥоһуллара буоллар, партия да агитациятыгар, советскай былаас да үлэтигэр бэрт улахан көмөлөөх буолуох этэ. Онон манифест тахсыах тустаах.

Дакылаат бүтэрин кытта Хотимскай диэн киһи далбаатаммытынан ойон туран, харса-хабыра суох утары тыл этэн барбыта:

– Бу сахалар, син биир дьоппуоннар курдук, империалистическай өйдөөх-санаалаах, улахан кутталлаах норуот. Автономияланнахтарына, онно тирэҕирэн, советскай былааһы утары сэрии тэрийиэхтэрэ, Японияҕа холбоһуохтара. Автономия бэриллэрэ сөбө суох.

Былатыаннаах Исиидэр сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиспиттэрэ. Дьыалалара бөрүкүтэ суох хайысхаланаары гыммытыгар Былатыан бэйэтин сэмэлэнэ санаабыта, дакылаатын олус толоостук саҕалаан кэбиһэн, тойотторун өһүргэттэ быһыылаах. Смирнов, ону бигэргэтэрдии, кумааҕыларын остуол улаҕатын диэки хаһыйа анньан баран, икки илиитин холбуу тутан олорон, холку эрээри кытаанах куолаһынан сыыйан саҥарбыта:

– Табаарыс Слепцов-Ойуунускайы саха диэммин убаастаан эрэ дакылаатын бүтэттэрдим. Итинник тыл-өс сатаммат, Дьокуускайга баар коммунистар автономия кэлэрин сөбүлээбэт эбиттэр. Мин да санаабар, автономия биэрэр эрдэ буолуо. Оттон бу Слепцов-Ойуунускай табаарыс, быһыыта, саха үөрэхтээхтэрин, саха баайдарын илиилэригэр билиэн тутуллан сылдьар киһи быһыылаах, – Смирнов, сөмүйэтинэн дьөлө үүттүүрдүү, Ойуунускайы түөһүн тылынан супту ыйбахтаабыта.

Былатыан өһүргэнэн ойон турбутун бэйэтэ даҕаны билиминэ хаалбыта:

– Табаарыс Смирнов, дьыала ис дьиҥин билбэт эрээри, бас-баттах киһини буруйдуургун эрэ билэҕин. Саха баайдарын сокуон таһыгар этэн буруйдана сылдьаммын аны кинилэр билиэн илдьэ сылдьар киһилэрэ аатырдаҕым. Дьыалабын, бэйэбин быгыһын ыҥыттаран ылан, соторутааҕыта дьүүллээбиккитин умна оҕустугут дуо?

Этиһии аҥаардаах мөккүөр өрө күөдьүйбүтүн намырата сатаан, Барахов, Агеев тыл этэн көрбүттэрэ туһалаабатаҕа. Куоласка туруорууга икки киһи автономия бэриллэрэ сөп диэбиттэрэ, иккитэ сөбө суох диэннэр, куоластара тэҥнэһэн хаалбыта. Онон автономия боппуруоһа аһаҕас Москваҕа барбыта.

Мунньах кэнниттэн уку-сакы тарҕаһан, Плич кабинетыгар киирэн сүбэлэһии буолбута. Онно кэнники арай Дьокуускайга тиийэн, автономия боппуруоһун сөп дэттэххэ эрэ бу боппуруос атаҕар турууһу диэн түмүккэ кэлбиттэрэ…

Саха сиригэр судаарыстыбаннас олохтонуутун туоһулуур бу сүдү докумуон кэлин хайдах олоххо киирбитин Ойуунускай бэйэтин ахтыытыгар маннык суруйбут: «Ол бириэмэлэргэ Максим Аммосов Москваҕа сылдьан автономия барарын сөбүлүүбүт, онон Якутскайга олохтооҥ диэн ыйдарбыт. Онон бу боппуруос Якутскайга партия маҥнайгы конференциятыгар туруоруллан, онно бэрт аҕыйах куолаһынан автономия кэлэрэ сөп дэммитэ.

Браташ онуоха диэри сөбүлээбэккэ, Степан Васильевы кытта бииргэ сылдьан баран, конференция саҕана тиийэн төттөрү агитация оҥорон, автономия кэлэрэ сөп диэн куоластаата. Ол сайын мин Өлүөхүмэҕэ үлэлээбитим, онон автономия туһугар бэрт күүстээхтик норуокка даҕаны, партия да иһигэр үлэлээбитим. Онон Өлүөхүмэ делегацията бука барылара автономия кэлэрэ сөп диэн куоластаабыта».

…Михаил Ефимович ирдэһэн, хасыһан туран саха норуотун историятын дьаныһан үөрэтэн үөйбэтэх өттүттэн үгүс өйгө-санааҕа кэлбитэ. Төрөөбүт омуга түҥ былыргыттан күн бүгүнүгэр диэри олорон кэлбит историятыгар буолан ааспыт сүрүн сабыытыйалары, олорго сыһыаннаах биллэр-көстөр дьонун олохторун, үлэлэрин-хамнастарын, мөккүөрдэрин-туруулаһыыларын үөрэтэн, ырытан билэн баран биири бигэтик өйдөөбүтэ: саха дьоно көҥүлгэ тардыһыылара, бэйэни салайыныыга дьулуһуулара, государстволаах буолар туһугар турунуулара барыта үүнүү-сайдыы иһин, инники кэскилгэ дьулуһууттан тахсар эбит диэн. Өбүгэлэрбит бэйэлэрин айар-тутар дьоҕурдарын, кыахтарын толору туһаныахтарын, олоххо киллэриэхтэрин куруук баҕараллара. Ол инниттэн, үс үйэ тухары саба үктээн турбут колониальнай батталтан төлөрүйэр санааттан, национальнай босхолонуулаах хамсааһыҥҥа саха норуота кыттыбыта. Маныаха ханнык даҕаны сепаратизм төрүөтэ суоҕа. Биир эрэ баҕа санаа баара – көҥүллүк тыыныы, көҥүл сайдыы суолун тобулуу. Ол иһин Саха сиригэр автономияны ылыныы Ойуунускайга, Аммосовка уонна кинилэр соратниктарыгар суолтата олус улахан этэ. Бу иннинэ ханнык быһыыга-майгыга олорон кэлбиппитин умнуохха сатаммат. Дьиҥинэн бу иннинэ Александр I туора урдустарга аналлаах устаабынан ыраахтааҕы чиновниктара салайан кэлбиттэрэ. Оннооҕор, сахалары көс омуктарынан ааҕан, Степной Дууманы тэринэллэрин боппуттара.

М.К.Аммосов «Саха автономиятын тутуу тезистэрэ» диэн үлэтигэр автономия сүрүн сыалынан көҥүл сайдыылаах экономика буолар диэн суруйбута… Олохтоох усулуобуйа уратыларын учуоттаан, култуураны былааннаахтык сайыннарыы буолуохтааҕа. Бэйэ государстволаах буолуута, төһө да төрүт силиһэ-мутуга кэрдилиннэр, норуот хараҕа аһыллыытыгар, уһуктуутугар улахан суолталаммыта. Саҥа үөскээбит республика салайааччылара маны таба көрбүттэрэ. «Норуот иһигэр хаатыйаламмыт кута-сүрэ, өйө-санаата төлө көтөн саҥа олоххо тардыспыта. Саха сирэ экономика, культура балысхан сайдыытын иннигэр турар. Саха автономиятын иннигэр норуот материальнай, духовнай күүһүн сайдыы, барҕарыы суолунан салайыы соруга турар», – диэн М.К.Аммосов бэйэтин ахтыытыгар эппитэ. Саха сирин салалтата, автономияны ылаат, 1922 сыллаахха саҥа бырааптары, кыахтары туһанан, РСФСР тас эргиэҥҥэ народнай комиссариатын нөҥүө Лондоҥҥа кыһыл көмүһүнэн үс мөлүйүөн солкуобайга түүлээҕин батарбыта уонна аҥаарын бэйэтигэр ылары ситиспитэ. Инньэ гынан ылбыт харчытыгар Россияттан уонна омук сириттэн араас табаар, эмп-томп, үөрэх тэрилэ, инструмент атыылаһар кыахтаммыта. Бу холобур Саха сирин баайа республика бэйэтин бас билиитэ буолбутун туоһулуур. Маны таһынан, республика статуһунан туһанан, олохтоох салалта Москва былааһын структураларыгар, урукку курдук Иркутскай, Сибревком, Сиббюро нөҥүө буолбакка, быһа тахсар кыахтаммыта. Кредити, харчынан көмөнү Москваттан быһа ылар буолбута. Ол эрээри үүнүү-сайдыы бэйэ кыаҕар, норуот күүһүгэр эрэ тирэҕирдэххэ ситиһиллиэхтээҕин республика салалтата үчүгэйдик өйдүүрэ. Ону туохтан саҕалыахха сөбүй? Маныаха эдэр салайааччылар инникини өтө көрүүлэрэ киһини сөхтөрөр.

«…Бастатан туран, Саха сирэ бэйэтин ис кыаҕын билиэхтээх, – диирэ М.К.Аммосов, – кини айылҕатын баайын, дьонун кыаҕын, бэйэтин историятын, культуратын билиэхтээх. Саҥа олоҕу тутарга, инники кэскили оҥосторго, таһаарыылаах күүстэри сайыннарыыга суолу буларга Саха сирэ бэйэтин урукку олоҕун уонна билиҥҥитин үчүгэйдик билиэхтээх, үөрэтиэхтээх».

Киһи сөҕөрө баар, саха салайааччылара Саха сирин оҥорумтуолаах күүстэрин, айылҕатын баайын киэҥ далааһыннаахтык чинчийиигэ Москваны тылларыгар киллэрбиттэрэ буолар. Наукалар академияларын Дьокуускайдааҕы анал комиссията тэриллибитэ. Чинчийэр үлэҕэ ССРС икки сүүстэн тахса бөдөҥ учуонайдара кыттыыны ылбыттара. Кинилэри биллиилээх специалистар, академиктар С.Ф.Ольденбург, В.Л.Комаров, А.Е.Ферсман, Ф.Ю.Левинсон-Лессинг, В.В.Радлов, В.В.Бертольд уонна да атыттар салайбыттара. Саха сиригэр наука тэрилтэлэрэ баар буолбуттара. Республика музейа, библиотеката саҥардыллан үлэҕэ киирбиттэрэ. Холбоһуктаах киэҥ чинчийии түмүгүнэн айылҕа баайын уонна оҥорумтуолаах күүстэри туһаҕа таһаарыыга быһаччы сүбэлэрдээх наука үлэлэрин уонна чинчийиилэрин 58 тома суруллубута.

Бастатан туран, үөрэхтээһин таһымын үрдэтии соруга турбута. Аммосов өссө 1919 сыллаахха бэлиэтээн турардаах: «…норуоту үөрэхтээһиҥҥэ үп кэмчилэниэ суохтаах, уобаластааҕы нэһилиэнньэ оскуола уонна оскуола таһынааҕы үөрэхтээһин ситиминэн эргиччи хабыллыахтаах». Биһиги дьолбутугар, оччотооҕу салайааччылар үөрэҕи өрө тутуулара саамай сөптөөх хайысха этэ. Оннооҕор саамай ыарахан 20-с сыллардаахха сүүһүнэн саха ыччата киин университеттарга, институттарга үөрэммитэ. Ол түмүгэр бэрт сотору култуура таһыма үрдүк кэрдиискэ тахсыбыта. Былыр-былыргыттан биллэринэн, үтүө үгэстэрдээх, айар дьоҕурдаах, үрдүк духовнай баайдаах норуот табыгастаах усулуобуйаҕа үгүс талааннаах дьону таһаарар. Ол курдук, кылгас кэм иһигэр чаҕылхай талааннаах суруйааччылар, артыыстар, художниктар, музыканнар, наука, норуот хаһаайыстыбатын араас салааларын үлэһиттэрэ баар буолбуттара.

Эмиэ онуоха маарынныыр хартыына биһиги бүгүҥҥү күннээх олохпутугар көстөр. Музыка үрдүкү оскуолата аҕыйах сыллааҕыта аһыллыбыта эрээри, кини үөрэнээччилэрэ хайыы-үйэҕэ аан дойду, Россия таһымнаах бириистэргэ, дипломнарга тикситэлиир буоллулар. Ол эрэ буолбатах, үөрэх, искусство, наука араас көрүҥнэригэр ыытыллар олимпиадалар, конкурстар, күрэхтэһиилэр кыайыылаахтара аҕыйаҕа суохтар. Онон этиллиэх тустаах: өскөтүн 20-с сыллардаахха биһиги салайааччыларбыт сайдыы үөһүгэр үөрэхтээһини туруорбатахтара буоллар, саха норуота атын дьылҕаланан, билигин атын таһымҥа турар буолуо этэ. Кинилэр саамай сөптөөх хайысханы талбыттара, ол иһин биһиги кинилэргэ махталбыт муҥура суох.

1923 сылтан ыла Алдан кыһыл көмүһүн туһаҕа таһаарыы үлэтэ саҕаламмыта. Бу иннинэ Алдан уонна Төмтөөн кыһыл көмүһүн Амур уобалаһын дьоно хостууллара. Кинилэр 1895–1923 сыллардаахха 16 тонна кыһыл көмүһү хостообуттара. Сахалар бу үлэҕэ ылсаннар, 1923–1924 сылларга 4,5 тоннаны, оттон 1925 сыллаахха 9,5 тоннаны сууйбуттара.

Саха АССР правительствота республика норуотун хаһаайыстыбатын төрдүттэн уларытар генеральнай былаан оҥостубута. Хайа промышленноһын олохтооһун, суолу тутуу, сибээһи сайыннарыы, тыа хаһаайыстыбатын механизациялааһын, массыына-трактор пааркаларын элбэтии боппуруостара турбуттара. Үп-харчы олохтоох тэрилтэлэртэн, киинтэн, бэл омук инвестициятынан даҕаны киирэр этэ. Саха сирэ, оччотооҕу кэм сыанабылынан, элбэх үбү кыһыл көмүһү хостооһунтан уонна түүлээхтэн киллэрэрэ. Көмүһү таһынан платинаны уонна исландскай шпаты хостооһун, тимир рудатын промышленноһын сайыннарыы саҕаламмыта. Тимири Японияҕа уонна Дальнай Востокка таһаарар былааннаахтара. Дальнай Восток Крымтан тиэллэр тууһунан хааччыллара, ол иһин ону Кэмпэндээйи тууһунан толору хааччыйар былааннаахтара. Япония эмиэ бэйэтин мөлтөх хаачыстыбалаах тууһун оннугар атын дойдулартан үчүгэй тууһу аҕалар ханаалы көрдүүрэ. Саха сирин тас өттүгэр балыгы, тутуу маһын таһаарар санаалаахтара, Американы кытта оннук кэпсэтии ыытылла сылдьара. М.К.Аммосов Саха сиригэр тимир суолу аҕалар туһунан боппуруоһу көтөҕө сылдьара.

Билиҥҥи кэминэн сыаналаатахха, сүдү былааннар туруоруллубуттара уонна утуу-субуу олоххо киирэн испиттэрэ. Республика көҥүл сайдыытын далааһына күүһүрэн, кэҥээн иһиитин соҕуруу тоталитарнай систиэмэ киин былааһын барыны бары бас билэр, талбытынан дьаһайар, былаанныыр политикатыгар баппатын, сөп түбэспэтин курдук ылыммыттара.

Саха интеллигенцията, өлүөх-быстыах быатыгар, киин былаас политикатын сөбүлээбэтин олус аһаҕастык биллэрбитэ. БСК(б)П НЭП утары ыытар дьайыыларын, демократия көҥүлүн хааччахтааһыны, национальнай политикаҕа сыһыаны уларытыыны, тоталитарнай режим олус күүһүрүүтүн бырачыастыыр бөлөх тэриллибитэ. П. В. Ксенофонтовтаах «Младо-якутская национальная советская социалистическая партия середняцко-бедняцкого крестьянства (конфедералистов)» диэн ааттаналлара. Кинилэр Конституцияҕа этиллэр быраабы көмүскээһини, демократия дьиҥнээхтик сайдыытын, уопсастыба, политика, экономика уонна норуот маассатын актыыбынаһа үрдүүрүн турууласпыттара. Сүрүн сыалларынан Саха АССР суверенитетын, көҥүллүк сайдыы быраабын кэҥэтии этэ. Бу хамсааһын салайааччыта П.В.Ксенофонтов хаан тохтуулаах саба баттааһын иннинэ киэҥ тайҕа түҥкэтэх ыырын иһигэр эппит тиһэх тылларын маннык түмүктээбитэ: «История биһиги дьыалабыт кырдьыгын бигэргэтиэ…» Павел Васильевич этиитин история кырдьык, олус хойутаан да буоллар, бигэргэппитэ. Оччотооҕу 1927–1928 сыллардааҕы Саха сирин салалтата уонна интеллигенцията хабырдык, киэҥ далааһыннаахтык репрессияламмыта. Уон сыл буолан баран, 1937–1939 сылларга, тутулуга суох көҥүл өйү-санааны репрессия катога өссө төгүл үлтү мэлийэн ааспыта…

Саха чулуу уолаттарын хорсун турунууларын өйдөөн-санаан кэллэр эрэ, Михаил Ефимович туох да буолбутун иһин, хайдахтаах да эрэй-муҥ, быстах кэмнээх былаас түүрэйдээбитин иһин норуот ортотуттан төрөөбүт дойдуларын дьылҕатын туһугар эттэринэн-хааннарынан, сүрэхтэринэн-быардарынан дьиҥнээхтик ыалдьар, саҥаттан-саҥа бас-көс дьон үүнэн тахса туралларынан киэн туттар. Кинилэр олус уустук кэмҥэ Саха сирин экономическай, социальнай-духовнай сайдыыта, төһө да Максим Кирович Аммосов саҕанааҕы курдук түргэн тэтиминэн барбатар, кэм иннин диэки тохтообокко сыҕарыйа туруохтааҕын туруулаһа сатаабыттара. Михаил Ефимовичка өссө атын ыйытар санаа киирээччи… «Конфедералистар тыыннаах хаалар уонна бэйэлэрин идеяларын көмүскүүр кыахтаахтара дуо? Таба суолу талар кыах баара дуо?» Биллэн турар, баара. Тыыннаах хааларга саамай эрэллээҕинэн күүһүн-кыаҕын ылынан эрэр систиэмэни билинии, кини ирдэбиллэригэр бас бэринии этэ. Оттон кинилэр атын суолу тутуспуттара. Ол гынан баран репрессия көлүөһэтэ син биир интеллигенция үрдүнэн барыахтаах этэ. Ол эрээри көдьүүһэ суох охтубуттара диир сыыһа. Төһө да уонунан сыллар ааспыттарын иһин, кинилэр ыспыт сиэмэлэрэ таах хаалбатаҕа. Аҕа көлүөнэ баҕа санаата олоххо киирбитэ.

Таба суолу талыы хаһан да судургу буолбат. Михаил Ефимович ССРС Минфинигэр уонна Гохраныгар алмааһы ыытыыттан аккаастанар суолу тоҕо талбытай? Барытын уруккутунан хаалларан, моонньоох баһын уган биэрбэт хайысханы тутуһара киниэхэ тус бэйэтигэр быдан ордук буолуо этэ дии. Ол эрээри кини төрөөбүт Сахатын сиригэр, норуотугар суоһаабыт тыыннаах хаалар эбэтэр эстэр күчүмэҕэй кэм тирээн кэлбит быһаарыылаах түгэнигэр кэннин хайыһан, норуотун чулуу уолаттара маннык ыар кэмҥэ туох өйү-санааны ылынан быһаарыылаах хардыыны оҥорбуттарын, кинилэр чиэстэрин-суобастарын санаан, бэйэтэ быһаарыммыт хорсун хардыытын, чиэһин-суобаһын кинилэри кытта тэҥнии тутар өй-санаа киириитэ киниэхэ күүс-күдэх эппитэ саарбаҕа суох. Кини норуотун, дьонун-сэргэтин туһугар быһаарыылаах хардыыны оҥоруон иннинэ бэрт элбэҕи толкуйдаабыта. Бу иһин кини улахан буруйдааһыҥҥа, туоратыллыыга түбэһиэн сөп этэ. Ол гынан баран, бииринэн, кэмэ атын этэ, киин былааска бэйэлэрин истэригэр кыайан быһаарсыбакка сылдьаннар, Саха сиригэр куруубайдык орооһор кыахтара суоҕа.

Иккиһинэн, дуона суох төлөбүр иһин 50 кыраадыстаах тымныыга тоҥ буору кытта хатыһар дьон хара көлөһүннэринэн хостоммут караттар ханна, туох сыалга-сорукка туттуллаллара биллибэккэ сэттэ бэчээт нөҥүө кистэлэҥҥэ сыталлара сиэрдээх быһыынан ааҕыллыан сөп этэ дуо? Алмааска сыһыаннаах кистэлэҥи, бука, генсектэн уонна правительство бэрэссэдээтэлиттэн ураты ким да билбэтэ эбитэ буолуо. 1991 сыл бүтэһигэр генсек да, правительство бэрэссэдээтэлэ даҕаны иккиэн туораабыттара. Онон республика бэйэтин сиригэр-уотугар хостонор бородууксуйаны мүччү туттарарыгар тоҕоостоох кэм үүммүтэ. Ону туһаныыга саамай таба суолу талбытыттан билигин астыммат буолуон сатаммат.