Текст книги "Биһиги Аан Дархаммыт"

Алмаас тула кэлин тахсыбыт айдааннар оччотооҕу дьиксиниини толору туоһулууллар. Оттон республика экономиката 1991 сыллаахха дойдуга ылыныллыбыт дьаһал түмүгэр «шоковай терапия» дэммит реформаттан быыһаммыта. Алмаас, чох, газ, кыһыл көмүс промышленноһа үбүлэнэр кыахтаммыта, алмааһы кырыылыыр саҥа салаа тэриллибитэ, социальнай-культурнай объектар тутуулара, транспорт, сибээс, тыа хаһаайыстыбатын салаалара үбүлэммиттэрэ. Республика салалтата ылыммыт хорсун дьаһалларын сыаната итинник этэ.

Кини дойдутун, дьонун-сэргэтин иннигэр быһаарыылаах күчүмэҕэй кэмҥэ таба суолу талан, сүктэриллибит итэҕэли чиэстээхтик толорбутун туһунан биир дойдулаахтарыгар, оҕолоругар, сиэттэригэр кэпсиир толору бырааптаах. Ол ханнык даҕаны бэйэни арбаныы көрүҥэ буолбатах, кинини бас-көс киһинэн билиммит, ол аата хорсун хардыылары оҥороругар толору быраап биэрэн бэйэтин итэҕэлин, эрэлин сүктэрбит бар дьонун иннигэр отчуота буолар.

Үрдүк трибунаттан

Сэбиэскэй былаас сылларыгар Россияҕа да, Саха сиригэр даҕаны аҕыйаҕа суох үчүгэй дьыала оҥоһуллубута. Ону барытын мэлдьэһэр табыгаһа, махтала суох быһыынан ааҕыллыан сөп. Михаил Ефимович бэйэтэ уһуннук ол систиэмэҕэ үлэлээбитэ, үлэтин түмүгүнэн астынар, киэн туттар түгэннэрэ элбэх этилэр. Ол гынан баран административнай-хамаандалыыр систиэмэ судаарыстыбаҕа оҥорбут хоромньута туохха да холооно суох улахан этэ. Саха сирэ, биллэн турар, онтон туора туран хаалбатаҕа. Хаһан даҕаны бэйэтин олоҕун, дьылҕатын көҥүллүк оҥостор бырааба суоҕунан ССРС үрдүнэн биир кыаммат-түгэммэт республиканан ааҕыллара. Кырдьыгынан эттэххэ, партия, баһылыыр-көһүлүүр күүс эрээри, олох, история хаамыытын билиммэт буолуута киһи сөҕүөн курдуга. Күн-дьыл ааһан истэҕин аайы дьон эрэ буолбакка, арааһа, партия программалара, идеология, салайар систиэмэлэр эмиэ кырдьан, эргэрэн иһэллэр быһыылаах. Ол да иһин 80-нус сыллар ортолоругар партияҕа даҕаны киэҥ далааһыннаах реформа ыытыллара тоҕоостоох олох ирдэбилэ буолбута. Уларыта тутуу чэбдик салгына өй-санаа бары өрүттэрин хабан, төһөлөөх үөртэ-көтүттэ, инникигэ кынаттаата этэй?..

Михаил Ефимович саҥалыы хайысхаҕа үктэнэн эрэр Сахатын сиригэр президенинэн талыллар дьылҕатыгар бастакы оҥорбут хардыытынан 1989 сыл ахсынньы 8 күнүгэр Саха АССР Верховнай Советын Президиумун председателинэн анаммыт күнүн ааҕар. Онно барыта 9 кандидат кыттыбыта, олор истэригэр кэлин 1991 уонна 1996 сылларга президеҥҥэ тура сылдьыбыт И.Д.Черов, А.Н.Алексеев, П.Д.Осипов бааллара. Ол кэмҥэ Верховнай Совет оруола бэрт дуона суоҕа. Республика олоҕор улахан суолталаах, боччумнаах боппуруостарга депутаттар ылынар уураахтарын партия обкомугар суруйаллара уонна бигэргэтэллэрэ.

Норуот талбыт депутаттарын былааһын хайдах гынан бөҕөргөтүөххэ, баар быһыыны-майгыны хайдах уларытыахха сөбүн туһунан Михаил Ефимович бэрт өр толкуйдаабыта. 1990 сыл кулун тутарга Саха АССР Верховнай Советыгар быыбардар ыытыллыахтаахтара. Маны туһанан, кини Парламеҥҥа төһө кыалларынан саҥалыы өйдөөх-санаалаах дьон киирэллэрин ситиһэ сатаабыта. Верховнай Совет инникитин компартия обкомуттан наһаа тутулуктамматын туһугар кини боломуочуйатын үрдэтэр, күүһүрдэр аналлаах сокуон бырайыагын бэлэмниир үлэни эрдэттэн ыытыллыахтааҕа. Республика парламенын бөҕөргөтөр сыалтан РСФСР парламенын быыбарыгар кыттыыны ыларга быһаарыммыта. Россия депутатын статуһа, олохтоох партноменклатура араас киириититтэн-тахсыытыттан көмүскэнэр кыаҕы биэрэр эрэ буолбакка, өссө Россиятааҕы, дьиҥинэн ыллахха, бүтүн Союзтааҕы да трибунаҕа тахсар суолу аһара. 1990 сыл саҥатыгар Михаил Ефимович Саха АССР уонна РСФСР парламеннарыгар талылларга баллотировкаламмыта.

Оччолорго хайыы-үйэ уруккутааҕар чыҥха атын, ССРС народнай депутаттарын съезтэрэ административнай-хамаандалыыр систиэмэ режимэ төһө бигэтин бэрэбиэркэлээн көрөр бириэмэтэ этэ. Көҥүл этэр-тыынар, кэпсэтэр-ипсэтэр, кулгаах-харах аһыллар, өй-санаа уһуктар кэмэ туругуран эрэрэ. Дьон кинилэр күүс-көмө, тирэх буолар баҕа санааларыттан туох эрэ тутулуктанарын итэҕэйэр буолан барбыттара. Саха Республикатын Верховнай Советыгар үгүс хоодуот дьон талыллан киирбиттэрэ. Кинилэр истэригэр учуонайдар, улахан холбоһуктар, тэрилтэлэр салайааччылара, айар интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ бааллара. Үгүстэрэ, ол иһигэр «Саха омук», о. д.а. уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ, хамсааһыннарга кыттан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллибит дьон, дойдуга уонна республикаҕа буола турар уларыйыыларга актыыбынай кыттыыны ылар сыаллаах-соруктаах парламеҥҥа кэлбиттэрэ. Саҥалыы туттунуу-дьаһаныы уоҕа улахан этэ.

1990 сыл муус устарга Саха АССР Верховнай Совета маҥнайгы сессияҕа мустубута. Сессия иннинэ партия обкома Верховнай Совекка бэрэссэдээтэлинэн обком бастакы сэкирэтээрин талларар үлэни ыыта сатаабыта табыллымына, чугуйарга күһэллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Михаил Ефимовиһы талбыттара. Ити 1990 сыл муус устар 25 күнүгэр буолбута. Үрдүк дуоһунаска талыллыбытыттан үөрүүнү атын иэйии баһыйбыта. Ол түгэҥҥэ кини төрөөбүт сирин, дьонун-норуотун иннигэр олус эппиэттээх, ыарахан эбээһинэһи сүкпүтүн толору өйдөөн, бэйэтигэр олус үрдүк ирдэбиллээхтик сыһыаннаспыта. Хайдах эрэ омуга олорон кэлбит историятын сүрүн түгэннэрин төгүрүк сыыппаралара туолар кэмигэр үрдүкү былааска кэлиитэ көннөрү күн-дьыл хабааттаһыытын эрэ курдук сыаналамматын, туох эрэ үрдүктэн, үөһэттэн тутулуктааҕын санатар дьикти иэйии дьэбир күүһэ хам кууспута.

Ол курдук, икки сүүсчэкэ сыллааҕыта Сэһэн Ардьакыап Екатерина II ыраахтааҕыны кытта көрсүһэн «Сахалар тустарынан былаанын» туруорсан элэ-была тылын ылыннара сатаабыттааҕа. 350-ча сыллааҕыта номох буолбут Тыгын кырдьаҕас тумус дьоно, уолаттара өрө турууларын күүрээннээх кэмнэрин өрөгөйө этэ. Оччотооҕу кэмнэр мөккүөрдэрэ биир өйгө-санааҕа түмэллэрэ: көҥүлү күөмчүлэппэккэ эрэ, бэйэ кыаҕын, дьоҕурун туһанан, үүнүү-сайдыы, инники кэскили оҥостуу суолун тутуһуу буолуохтааҕа. «Билигин эмиэ оннук кэм тосхойбута буолуо дуо? Ама үс аҥаар үйэ тухары үрүҥ хараҕын өрө көрбөтөх саха омук муҥнаах үрдүккэ тардыстар көҥүл күнэ күөрэйэн эрдэҕэ буолуо дуо? Судаарыстыбаннас дьиҥнээх көрүҥэ Саха сирин бары омуктарыгар тиксэн, сирбитин-уоппутун, баайбытын-дуолбутун бэйэбит дьаһанарбытын, туһанарбытын ситиһэр кыах үөскээбитэ буолуо дуо? Дьылҕа Хаан ыйааҕа ону туруулаһар, олоххо киллэрэр сүдү сыалы-соругу ама миэхэ анаан сүктэрбитэ буолуо дуо?»

Михаил Ефимович маны барытын эргитэ санаан көрдөҕүнэ, киһи үөрүөҕэ, өрөгөйдүөҕэ суоҕа. Төттөрүтүн, инники күүтүллэр туга-ханныга биллибэт улаҕалаах уларыйыылар суо хаан арҕастарын сыысхала суох миинэ түһэр манан аҕай холонуу буолбатаҕа, бүтүн норуот дьылҕатын илиигэ ылан, олох долгунугар түөрэ оҕустарбат күүрээннээх мөккүөрүн нүһэр ирдэбилэ ала чуо киниэхэ туһуламмыта, биирдэ санаан көрдөххө, сүрдээх саллымар, ыарахан этэ. Иккис өттүнэн ыллахха, эмиэ даҕаны оҕо сааһыттан кыра-хара дьон-сэргэ эт-тирии быстар кыһалҕалаах олоҕо хараҕын ортотугар ааһан, эрэйи-муҥу эҥээринэн тэлэн, үлэ-олох миҥэтин үрдүк уорҕатыгар ыттыар диэри үктэлтэн үктэлгэ сыыйа дабайан төһөлөөх сыратын-сылбатын бараан, көлөһүнүн тоҕон, өйүн-санаатын иитиэхтээн кэлбитин санаатаҕына, бу кини хаһан да тохтоон, уурастаан хаалбат, олох кырдьыгын, омугун соргутун ирдэһэр үрдүк соругу, ыар эбээһинэһи санныгар ыларга дьулуспатах күнэ диэн баара дуо? Оччотугар буоллаҕына, киниэхэ сүктэриллибит үрдүк соло, күүстээх былаас диэн норуот иннигэр нүһэр ирдэбил, ытык иэс буолар. Кини ону кылгас да түгэҥҥэ умнар бырааба суоҕун бигэтик өйдөөбүтэ.

Политика курдук халбархай дьыалаҕа тиэтэйэр үчүгэйи аҕалбата биллэрэ, оттон кини улахан политикаҕа өссө ситэ уопутура илигэ. Бастатан туран, республика парламена кини ыытыахтаах үлэтин хайысхатын өйөөн биир санааҕа түмсүөх кэриҥнээҕэ. Оттон ол сыала-соруга диэн инники сайдыы, үүнүү туһугар экономика киинтэн тутулуга суох буолуутун ситиһии этэ. Онуоха ханнык даҕаны киинтэн туспа барыы туһунан боппуруос турбата. Бары депутаттар (үгүстэрэ нууччалар, украинецтар, онтон даҕаны атын омуктар этэ) Саха сирин экономиката тутулуга суох буолуутун ситиһэр туһугар түмсүөхтээхтэрэ. Кини омугун историятын үчүгэйдик үөрэтэн билбитинэн, Саха сирэ бэйэтин бэйэтэ дьаһанан үүнүү-сайдыы суолугар дьулуһуутун Россия прогрессивнай өйдөөх-санаалаах деятеллэрэ, интеллигенцията урут даҕаны таба өйдүүллэрэ. Кытыы кыраайдар, ол иһигэр Саха сирэ, сайдыылара Россияҕа туох да куһаҕаны оҥорботун, төттөрүтүн судаарыстыбаны күүһүрдэрин билэллэрэ. Биллэн турар, аҥаардастыы сабардыыр, баайы-дуолу барытын кииҥҥэ эрэ хоро таһар имперскэй өй-санаа, атын сыһыан эмиэ баара, ол гынан баран уларыйыы, саҥалыы өй-санаа үөскээн эрэр кэмигэр регионнары, республикалары өйдүөх, өйүөх кэриҥнээхтэрэ.

* * *

Итинник өйүнэн-санаанан салайтаран, 1990 сыл ыам ыйын 24 күнүгэр Михаил Николаев РСФСР народнай депутаттарын маҥнайгы съезтэрин үрдүк трибунатыгар тахсыбыта. Кремль Улахан Дыбарыаһын уораан уораҕайа, этэргэ дылы, улаҕаа эрээккэ олорор киһи улар саҕа буолан көстөр уһун синньигэс саалата ыга туолбут этэ. Хас депутат аайы иккилии-үстүү ыҥырыылаах ыалдьыт, олор истэригэр дойду салайааччылара кытта бааллара.

Михаил Ефимович, дойдутун, норуотун иннигэр ытык иэһин толорор маҥнайгы улахан суолталаах хардыыны оҥоруохтааҕын санаан, төһө да долгуйа быһыытыйдар, таһыгар ону биир да дубук хамсаныынан, кыратык эмэтик хаанын да хамсатан биллэрбэтэҕэ. Паапкатын арыйан, бэлэмнэммит тиэкиһин тэнитэн, чуолкай, холку куолаһынан баараҕай аудитория иннигэр урут бу саала иһигэр саха киһитэ эппэтэх хорсун, сиэрдээх этиитин саҕалаабыта:

– Биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар билиҥҥэ диэри республикалар уонна норуоттар чэлгийэ сайдыыларын, экономикаҕа уонна культураҕа кинилэр хаһааҥҥытааҕар да үрдүк кэрдиискэ тахсыбыттарын туһунан эҥин-эгэлгэ тыллар кэм да иһиллэргэ дылылар, – диэн этээтин кытта саала иһэ иһийэргэ дылы гыммыта. – Үрдүк өрөгөйдөөх тыл-өс бу саала килбиэннээх киэлитин иһигэр эмиэ дуораһыйара. Оттон Кремль истиэнэтин тас өттүгэр олох дьаалатынан устара. Национальнай республикалар бэрэстэбиитэллэрэ үрдүк ситиһиилэрин туһунан кэпсээтэллэр да, олорор дьиэ, балыыһа, кулууп, оскуола тутууларыгар үп умналаан Москва министерстволарын уонна ведомстволарын ааннарын саппакка, кинилэр уһун көрүдүөрдэринэн төттөрү-таары сыбыытаһаллара.

Съезкэ көрүллэр Россия суверенитетын туһунан боппуруос, бастатан туран, экономикаҕа, олох-дьаһах сайдыытыгар, национальнай боппуруоска уонна экология проблемаларыгар үөскээбит быһыыны-майгыны быһаарар Россия Федерациятын политикаҕа систиэмэтин төрдүттэн тупсарарга туһаайыллыахтаах. Итини этэн туран, мин маннык сорох түгэннэргэ тохтуохпун баҕарабын. ССРС Верховнай Совета кэлин ылыммыт сокуоннарыттан, союзнай уонна автономнай республикалар экономика, олох-дьаһах уонна культура сайдыыларыгар тэҥ бырааптаныыларыттан, биллэн турар, биһиги, автономнай республикалар олохтоохторо, астынабыт. Хас хардыы, ситиһии үгүс сыранан, туруорсуунан олоххо киирэрин биллэрбит даҕаны, бэйэбит боппуруостарбытын быһаарарбытыгар дьиҥнээх көҥүл туругурарыгар биһиги эрэлбит улаатар.

Кырдьыгынан эттэххэ, түөрт сүүсчэкэ эрэ сылы кыайбат кэм анараа өттүгэр Россияны, нуучча норуотун кытта бэйэлэрин дьылҕаларын холбообут Саха сирин норуоттара итинник көҥүлгэ эрэллэрин хаһан да сүтэрбэтэхтэрэ. Итиччэ уһун кэм устата биһиги Россияны кытта бары үөрүүбүтүн-хомолтобутун бииргэ үллэстэн кэллибит. Ол иһин бүгүн Россияны холбуур история төрүттэрин түөрэҥнэтиини биһиги сүрэхпитигэр-быарбытыгар олус ыарыылаахтык ылынабыт. Россия, нуучча норуота государственнай тутул унитарнай моделын сиэртибэтэ буолууга атыттартан итэҕэһэ суох, өссө ордук эмсэҕэлээбитэ. Ол гынан баран бүгүн онуоха бэйэ-бэйэбитин хардарыта хомуруйсар кэм буолбатах. Биһигини холбооттообут уһун кэмнээх историябытын харыстыахха наада уонна Россиятааҕы уопсай дьиэбитин бөҕөргөтөр суолу-ииһи салгыы көрдүөххэ. Бастатан туран, дьиҥнээх тэҥ олоҕу уонна тэҥ бырааптаныы өйдөбүллэрин кэһэр, дьүдьэтэр, олохсуйан хаалбыт хал буолбут халыыптан босхолонуохха наада. Административнай-хамаандалыыр систиэмэ көҥүл түүрэйдиир кэмигэр кини «үтүөлэрин» Саха сирэ, баҕар, кимнээҕэр да ордук билбитэ буолуо уонна ол содулун өссө билиэ да турдаҕа. Биһиги республикабыт киниэхэ соҥноммут сырьевой самалык синдромуттан босхолоноро наада. Бу сиэри таһынан быһыыны-майгыны биһиги сорунуулаахтык утарабыт…

Үс аҥаар үйэттэн ордук кэм усталаах туоратыгар аҕыйах ахсааннаах дьоҕус омук бас-көс киһитин улуу Россия уонна бэйэтин олохтоох сирин, дьонун-сэргэтин туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьан, улахан омуктар бастаахтарын сабырыйар сиэрдээх тыллара, олох кыларыйар кырдьыгын ылыннарыылаахтык саралыы тардан этиитэ кырдьаҕас Кремль улахан саалатыгар ити күн аан маҥнай дуораһыйбыта. Тыһыынчанан депутат халыҥ кэккэтэ, хаһан да истибэтэҕин истэн, биир тылы көтүппэккэ иһиллээн иһийэн олорбута.

Тыл этиитин бэлэмниир кэмигэр Михаил Ефимович Россия автономияларын салайааччыларын кытта, тоҕоостоох кэмнэргэ түбэһиннэрэн, кэпсэтии таһаартыы сылдьыбыта. Онно бары даҕаны кыра буолан баран ССРС иһигэр киирсэр союзнай статустаах республика РСФСР-га киирсэр автономиятааҕар быдан киэҥ, көҥүл бырааптааҕын бэлиэтээн, олус кыһыйан-абаран, бэркиһээн кэпсэтэллэрэ. Ити курдук кини биир санаалаахтары бэйэтин диэки тардары, түмэри ситиспитэ уонна ити санаатын ким да иннинэ аан бастакынан, чаҕылхай сыыппараларынан холобурдаталаан туран, союзнай масштабтаах улахан аудиторияҕа салгыы иһитиннэриитэ киэҥ сэҥээриини ылбыта.

– Общественнай бородууксуйаны оҥорон таһаарар кээмэйинэн Саха сирэ Прибалтика, Орто Азия союзнай республикаларын эрэ буолбакка, бэл оннооҕор сорох сайдыылаах капитализм дойдуларын кытта биир таһымҥа турар. Ол эрээри, республика политикаҕа, экономикаҕа дьиҥнээх сувереннай көҥүлэ суоҕунан, бэйэтин төрүт сирин-уотун, сирин баайын, онтон да атын айылҕатын ресурсаларын бас билиигэ, дьаһаныыга уонна туһаныыга Конституциянан көрүллүөхтээх быраабын күөмчүлээһин түмүгэр онно сөптөөх былааһа да, экономическай боломуочуйата да суох. Ити маннык холобуртан көстөр: Союз уонна Федерация бас билэр тэрилтэлэрэ Саха республикатын бюджетын үбүттэн 16 % ылар буоллахтарына, кинилэр оҥорбут барыстарыттан 4,5 % эрэ киирэр. Союз предприятиелара оҥорор барыстарыттан киирэр үп үгүс республикаларга 20 % тэҥнэһэр, оттон Эстонияҕа – 84 %. Саха сиригэр промышленнай бородууксуйа 90 %-нын Союзка уонна Федерацияҕа бас бэринэр тэрилтэлэр сырье быһыытынан оҥороллор. Кинилэр дойду кииниттэн салаллаллар уонна олохтоох территория сайдыытыгар туох да көмөнү оҥорботтор. Агропромышленнай комплекс тэрилтэлэрин тэрээһинигэр, олохтоох промышленность, суол-иис ситимин сайдыытыгар кыттыыны ылбаттар, онон миэстэтигэр олох-дьаһах балаһыанньатыгар сөбө суох тыҥааһыны үөскэтэллэр. Соҕотох мантан эрэ, республика политикаҕа уонна экономикаҕа туох да бырааба суоҕуттан, саха омуга, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар, нууччалыы тыллаах нэһилиэнньэ национальнай сайдыыларыгар хаалыы таҕыста…

Маннык эридьиэстээн этэн баран, Михаил Ефимович чочумча тохтоон саала иһин кэриччи анааран көрөн аһарбыта, дьон үксэ сэргээн истэ, бэйэ-бэйэлэрин кытта санааларын үллэстэ олороллоро. Киһини бэркиһэтэр сыыппаралары аҕалтыыр кэмигэр сорохтор өссө саалаттан кинини өйөөн, реплика быраҕар саҥалара иһиллитэлээн ылбыта. Дьон болҕомтотун тардыбытын, сааланы сөптөөх соҕус тыҥааһыннаах турукка киллэрбитин өйдөөн, этиитин саамай суолталаах өттүн салгыы саҥаран барбыта:

– «Автономнай республика» диэн икки өрүттээх утарсыылаах термин, республика статуһун быһаарарга уонна Союһу кытта боломуочуйалары тыырсыыга сөп түбэһиспэт өйдөбүлү үөскэтэр. Маны Ленин билинэн турар. Кини 1922 сыл ахсынньы 30 күнүгэр, ССРС тэриллиитинэн сибээстээн, кэмсинэн маннык суруйбуттаах: «Автономизация туһунан хал буолбут боппуруоска сорунуулаахтык орооспотохпунан мин, арааһа, Россия рабочайдарын иннигэр улахан буруйдаахпын быһыылаах…»

Теория өттүнэн сөбө суох «автономнай республика» диэн өйдөбүл сыыһата ВЦИК анал комиссиятынан өссө 1926 сыллаахха билиниллибитэ. Өскөтүн «республика» диэн быһаарыы национальнай-территориальнай тэриллии государство быһыытынан өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр буоллаҕына, олохтоох бэйэни салайыныыны туоһулуур «автономия» государство диэн тылы төрдүттэн сотон таһаарар.

Государство олоҕун форматын быһыытынан норуоттар сувереннай бырааптара билиниллиэхтээх. Онон сибээстээн, Саха АССР-га саҥардыллыбыт Россия Федерациятын иһинэн ураты формалаах Советскай Социалистическай Республика быраабын биэрэр боппуруос турарын булгуччулааҕынан ааҕабыт…

Саала иһигэр тыал түспүтүн курдук, олорор дьон халыҥ кэккэтэ суугунуу хамсаан ылбыта. Бу сырыыга биһириир да, сөбүлээбэт да саҥалар тэҥҥэ иһиллибиттэрэ. Михаил Ефимович, ону истибэтэх курдук, салгыы этэ турбута:

– Билиҥҥи кэмҥэ РСФСР национальнай государственнай тутулун системата уларыйыах тустаах. Биһиги көрүүбүтүгэр, бастатан туран, Федерация төрүт укулаата – норуоттар тэҥ буолууларын уонна тэҥ бырааптаныыларын дьиҥнээх өйдөбүлэ төннүөхтээх. Федерацияны саҥардыыны Российскай Федерация бэйэтин балаһыанньатын бэрээдэктээһинтэн саҕалыахха наада, ол эбэтэр федеральнай государство дуогабар нөҥүө сыһыаҥҥа олоҕурар. Оттон билигин РСФСР-га киирэр бары автономнай республикалар үөһэттэн ыйыы-кэрдии күүһүнэн, Декретинэн тэриллибиттэрэ. Өскөтүн биһиги Федерациябытын саҥардыахпытын уонна кини субъектара күүстээх буолуохтарын баҕарар буоллахпытына – оттон биһиги ону чахчы баҕарабыт – народнай депутаттар съезтэринэн, Российскай Федерация Верховнай Советын сессияларынан бигэргэтиллэр сокуоннарга уонна сокуоннар акталарыгар национальнай республикалар бырааптара, Федерация тэҥ бырааптаах субъектарын быһыытынан, билиниллэллэрэ наада.

Соторутааҕыта ылыныллыбыт ССРС бас билиитин туһунан сокуон 20-с ыстатыйатыгар автономнай республика РСФСР сокуонун иһинэн сиригэр-уотугар киирэр сири уонна айылҕа ресурсаларын бэйэтин уонна ССРС интэриэһигэр бас билэр, дьаһайар, туһанар бырааптааҕа ыйыллар. Оттон ССРС, союзнай уонна автономнай республикалар экономикаҕа сыһыаннаһыыларын туһунан сокуон 5-с ыстатыйатын быһыытынан, бу боппуруостар ССРС, РСФСР уонна автономнай республикалар икки ардыларынааҕы элбэх өрүттээх Сөбүлэһиилэринэн быһаарыллаллар. Онон ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ алмааһы уонна кыһыл көмүһү хостооһунунан дьарыгырар Саха АССР валютаҕа бородууксуйатын күн бүгүнүгэр диэри бүүс-бүтүннүүтүн ССРС бас билиитинэн ааҕар. Ол түмүгэр Саха АССР бэйэтин айылҕатын ресурсаларыттан кыратык эмэтик да буоллар өлүүлэһэн дьаһанар сувереннай быраабыттан эмиэ матар. Бу балаһыанньаны ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ, ылыныллыбыт сокуоннарга олоҕуран, саҥаттан көрөрүн модьуйабыт!

Саала иһэ ытыс тыаһынан хабылла түспүтэ. Трибунаттан түһэн миэстэтигэр тиийиэр диэри аара араас дьон кини илиитин тутан эҕэрдэлээн хаалбыттара. Оттон бэйэтин дьонун үөрүүлэрэ, өрөгөйдөрө муҥура суоҕа.

ССРС тиҺэх салалтата

РСФСР Верховнай Советын маҥнайгы сессията хас да түһүмэхтэрдээх бэрт уһуннук барбыта. Сессия кэнниттэн Михаил Ефимович ССРС президенигэр, ССКП КК Генеральнай секретарыгар М.С.Горбачевка приемҥа киирэргэ сорунан туран дьулуспута. Бэрт өр кэтэһиннэрэн, болдьохтоох кэмэ – от ыйын 20 күнэ үүммүтэ. Эрдэттэн бэлэмнэммит матырыйаалларын барытын саас-сааһынан паапкатыгар уган, Кремльгэ барбыта.

Дойдутугар курдук, манна эмиэ от ыйын өҥүрүк куйааһа таҥнары сатыылаан турара. Ол эрээри күн сыралҕанын, тууйуллаҕас салгыны баардылаабакка, бу аҕыйах мүнүүтэнэн дойду баһылыгын кытта көрсүөхтээх сүдү соруга атын кыһалҕаны барытын үтүрүйэн, өйүн-санаатын кынаттаах ыратыгар уйдаран, эбии эрчимирбиккэ, чэпчээбиккэ дылы буолан, Кремль ис тиэргэнин киэҥ уораҕайыгар эрэллээхтик үктэммитэ. Республикатын, дьонун-сэргэтин туһугар туруорсуохтаах сүрүн боппуруостарын, икки өрүккэ хардарыта туһалаах этиилэрин өйүгэр өссө төгүл бэрийэн, хат-хат тургута санаан көрдөҕүнэ, барыта өйдөнөр, оруннаах курдук. Ол хайдах ылыныллара, төһө сөпкө өйдөнөрө биллибэт. Бу иһэн кини былыргы өбүгэлэрин, Маһары Бөдьөкөбү, Соппуруон Сыраанабы, Сэһэн Ардьакыабы, санаталаан кэллэ. Ол барахсаттар дьоммут, омукпут туһа диэн быраман мындаа дойдуттан сыарҕа атынан айаннаан, сылы-сылынан кэтэһэн-манаһан, Федор Алексеевич, Екатерина II ыраахтааҕылары көрсөр чиэскэ тиксэн, син тылларын-өстөрүн иһитиннэрэн, аҕыйах да буоллар сорох өрүттэрин ылыннаран, сылдьыбыт сырыыларын, сыалларын-соруктарын ситиспит курдук сананан төнүннэхтэрэ. Онно холоотоххо, кини, аныгы цивилизованнай үйэ киһитэ, балаһыанньата чыҥха атына, ордуга биллэн турдаҕа. Үнүр съезд трибунатыттан тыл этэригэр правительство баһылыктара, Михаил Сергеевич бэйэтэ эмиэ бааллара. Кини тылын-өһүн хайдах ылынан, туох өйгө-санааҕа кэлбитэ билигин биллиэ буоллаҕа…

Итинник иэрэҥ-саараҥ санаалаах приемнай аанын аспыта. Михаил Сергеевич болдьоммут бириэмэттэн балтараа чаас хойутаан приемнаабыта. Илии тутуспутугар кубаҕай ытыһа сэниэтэ суох сымнаҕас баҕайы этэ. Сирэйэ-хараҕа туох да быһаарыыта суох, ылбат-биэрбэт көрүҥнээҕэ.

– Ну, как там у вас в Якутии? – сиэр быһыытынан, дьону көрсө үөрэммитинэн илиитин нэлэҥнэтэн, остуолун иннинээҕи кириэһилэни ыйбыта.

Михаил Ефимович эрдэттэн иһигэр иитийэхтээн сылдьыбыт санаатын, төрөөбүт Сахатын сирэ, кини дьоно-сэргэтэ былыргыттан быйылгыга диэри Россияны кытта биир дьылҕаны үллэстэн кэлбитин, дойдутун сирин-уотун, айылҕатын баайын туһунан балай да киэҥник хабан, үнүргү этиитин хатылаабат курдук кыһаллан, сиһилии соҕус кэпсээбитэ. Манна кэлиэн иннинэ, иллэрээ күннээҕитэ эрэ, республика суверенитетын туһунан Декларация бырайыагын бүтүн норуот дьүүлүгэр таһаарбыттарын иһитиннэрбитигэр киһитэ, соччо сэҥээрбэтэх быһыынан, үрдүнэн көрөн олорбута. Болҕойон истибэтэ, төрүт атыны саныы олороро харахха тута быраҕыллара. Хаһан эмэ, суолтатыгар эрэ, биирдии-иккилии тылы кыбытан сэҥээрбитэ буолан ылара. Михаил Ефимович дойду президенин аахайбат, дьалайбат сыһыаныттан курус гына түспүтэ, аара кэлэн иһэн элбэҕи күүппүтэ, инникигэ эрэлин ыра санаата сыыйа өһөн, симэлийэн хаалбыта. Хайдах эрэ өйө-санаата кураанахсыйан, тугун эрэ албыннаппыт, сэнэбилгэ түбэспит курдук санаммыта. Оннукка да холооннооҕо, былыр бэл орто үйэлэр саҕанааҕы ыраахтааҕылар Маһары курдук үөрэҕэ суох саханы болҕойон истибиттэрэ. Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап туһунан этэ да барыллыбат, туруорсууларын, этиилэрин көрөн-дьүүллэһэн кэпсэппиттэрэ. Оттон бу сүүрбэһис үйэ бүтэһигинээҕи цивилизованнай государство президенэ ааттаах киһи элбэх араас норуот олорор улахан республикатын кыһалҕатын, инники дьылҕатын туһунан аҕыйах мүнүүтэ болҕомтотун ууран истибэтин хайдах сыаналыахха сөбүй? Михаил Ефимович бэркиһээн бэйэтэ да билбэтинэн кылгас түгэҥҥэ тохтоон ылбытыгар Горбачев, тугу эрэ саныы олорон, эмискэ уһуктубуттуу, кэҕиҥнии түспүтэ.

– Да-да, Михаил Ефимович, продолжайте, пожалуйста. Я вас слушаю.

– Михаил Сергеевич, я и в своем выступлении на первом съезде российских депутатов сказал и сейчас хочу напомнить вопрос о предоставлении Якутской АССР прав Советской Социалистической Республики как особой формы государства в составе обновленной России.

– Это сложный вопрос, Михаил Ефимович, надо тщательно обосновать, подготовить все законодательные, нормативные акты.

– Я все это изложил в своем выступлении на съезде депутатов, могу оставить текст выступления.

– Да-да, помню, как же, очень неординарное было выступление, – Горбачев, болҕойорун биллэрэн, үрүт-үөһэ кэҕиҥнээн, ымаҥнаан ылбыта.

Бэрт кылгас түгэҥҥэ тугу да эппэт, түбүк-садьык күлүгэ түспүт күөхтүҥү араҥас харахтарынан халты көрөн аһарбыта. Михаил Ефимович иннигэр улуу судаарыстыба кыахтаах, эрэллээх баһылыга буолбакка, охтоору мөхсөр кырдьаҕас миҥэ үөһэ үүнүн-тэһиинин ыһыктан салайар кыаҕыттан тахсыбыт, санаа-оноо баттыгар ылларбыт улуктуйбут киһи олороро.

Горбачевка 45 мүнүүтэ олорон, санаата түһэн, дууһата кураанахсыйан тахсыбыта. Ити аата, дойду салалтатын, партия өттүттэн туох да өйөбүлү киһи кэтэһиэ суох. Ити санаатын ССРС Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлэ А.И.Лукьяновы, ССРС Миниистирдэрин Советын бэрэссэдээтэлэ Н.И.Рыжкову, ССРС Верховнай Советын Национальностарын Советын бэрэссэдээтэлэ Р.Н.Нишановы, РСФСР Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Р.И.Хасбулатовы кытта көрсүһүүлэрэ эмиэ бигэргэппиттэрэ. Кинилэртэн сорохторо син интэриэһиргээбит, өйдөөбүт курдук тутунналлар да, дьыалатыгар өйөөбөтөхтөрө. Арааһа, маннык туһата суох тоҥуй көрсүһүүлэр кэннилэриттэн республика бэйэтин баһын бэйэтэ бас билиннэҕинэ эрэ балаһыанньатын көннөрүнэр кыахтааҕын Михаил Ефимович бигэтик өйдөөбүт буолуохтаах.

* * *

Союз таһымыгар Михаил Ефимович Россияны кытта курдук өйдөһүүнү көрсүбэтэҕэ. Ол да буоллар бу хайысхаҕа даҕаны таах олорон биэрбэтэҕэ. Ол туоһутунан 1991 сыл от ыйыгар ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентин Павлов Саха сиригэр кэлэ сылдьыыта буолбута.

Ол сыл сүрдээх куйаас, кураан сайын этэ. Онон буоллаҕа, өй-санаа күүһэ сүнньүнэн курааны утары охсуһууга түмүллүбүтэ. Онно ханнык аныгылыы күүстээх дьаһалы ылыныы, олоххо киллэрии ньымаларын туһаныы боппуруоһа республика салалтатын долгутара. Павлов чопчу ол кэмҥэ кэлбитэ.

Бороҕоҥҥо таһааран, хара буорунан оргуйа турар уулуссаларынан, аһыҥа үөрэ сырдьыгыныы көтөр ходуһаларынан сырытыннаран, иһэр уу суоҕуттан дьон бары мууһу хаһаанан аһыы олорор усулуобуйаларын көрдөрөн, Өлүөнэттэн ууну хачайдыыр установкалары, турба тардыытын күүскэ туруорсубуттара. Павлов барытын илэ хараҕынан көрөн итэҕэйбитэ, водовод идеятын өйөөбүтэ.

Уу өлбөт мэҥэ уутугар тэҥнээх. Уу – олох төрдө. Уута суох сиргэ олох суох. Ол иһин былыргы сахалар: «Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук», – диэн мээнэҕэ эппэтэхтэр. Сир шарын үс гыммыттан иккитэ уу. Ол эрээри аан дойдуга икки миллиард кэриҥэ киһи иһэр уута суох тэҥэ усулуобуйаҕа олорор. Уу суоҕуттан хас аҕыстыы мүнүүтэ аайы биирдии оҕо өлөр. Сорох дойдуларга ыарыы, өлүү-сүтүү 80 %-на ыраас иһэр уу тиийбэтиттэн тахсар.

Саха сирэ уутун саппааһынан Россияҕа бастакы миэстэни ылар. Онон уу баайдаах республика буолабыт эрээри, иһэр уубут хаачыстыбата мөлтөх, санитарнай ирдэбилгэ эппиэттээбэт. Нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйыы билигин даҕаны кыаллыбакка турар. Уунан тарҕанар сыстыганнаах ыарыылар элбээн иһэллэр. Тыа сиригэр «А» гепатитынан ыалдьааһын республика орто көрдөрүүтүнээҕэр 1,7 төгүл, промышленнай оройуоннардааҕар 2,5 төгүл үрдүк. Алдан улууһугар 2002 сыллаахха ис тиибэ, Ленскэйгэ 2001 сыллаахха дизентерия өрө туруулара эмиэ иһэр ууну кытта сибээстээхтэр. Иһэр уубутугар фтор аҕыйах буолан нэһилиэнньэ 90 %-на кариестаах, оттон дьуот тиийбэтиттэн щитовиднай былчархай ыарыыта элбэх.

Соҕуруулуу Илиҥҥи уонна Соҕуруу Азия дойдуларыгар уонунан тыһыынча киһини сотон барбыт улахан алдьатыы-лаах цунами кэнниттэн мародердаабыт дьон үксүлэрэ, харчыга, күндү малларга кыһаллыбакка, наар иһэр уу эрэ инниттэн маҕаһыыннары алдьаталаабыттарын билиммиттэр. Онон уу диэн аан дойду үрдүнэн тыын боппуруос буолар.

Уу сүҥкэн стратегическай суолталааҕын эрдэттэн өйдөөн, Михаил Николаев Россияҕа экономическай кризис бүрүүкээн турар кэмигэр турбанан хааччыйар завод сакаас киирбэт буолан үлэтэ суох олорорунан сибээстээн турба сыаната чэпчэки кэмин туһанан, үтүмэн үйэлэр усталарыгар олоххо киириитэ хорсунунан, далааһыннааҕынан тэҥнээҕэ суох улуу тутууну ыыппыта. Ол туһунан оччотооҕуга «Ленаводстрой» бырайыак генеральнай дириэктэрэ И. Г. Гаврильев маннык ахтыбыта:

«Михаил Ефимович сүҥкэн өҥөтө, табыгастаах бириэмэни туһанан, үөскээбит тоҕоостоох түгэни мүччү туппакка, норуотун туһугар үйэлээх тутууну ыыппытыгар буолар. Санаан көр, 1 м 22 см диаметрдаах 95 км турба, носуостар барылара биир сыл иһинэн–1992 сыллаахха кэлбиттэрэ. Ол иһин ити тутуу бүппүтэ, матырыйаал, оборудование кэлиитэ кыратык эмэ хойутаабыта буоллар, олоххо киириэ суох этэ. 1 тонна турба сыаната оччолорго 38 тыһ. солкуобай эбит буоллаҕына, онтуҥ 1997 сыллаахха тыһыынчанан төгүл ыараабыта. Билигин биир задвижка сыаната 600 тыһыынча солкуобайга тэҥнэһэр. Барытын түргэн быһаарыныы уонна чуолкай суоттаныы быһаарбыта». Онон билиҥҥи миэркэнэн бу водовод буор босхо тутуллубутун тэҥэ сыаналаныах тустаах. Оттон инники кэскилэ, стратегическай өттө тугунан да кэмнэммэт сүдү суолталаах.

Валентин Павловы республика устун балай да киэҥ сиринэн сырытыннарбыттара. Кинини Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ М. Е. Николаев уонна республика Совминын бэрэссэдээтэлэ К. Е. Иванов арыаллаабыттара. Республика бары кыһалҕатын, ууттан ураты туохха ордук наадыйарын барытын сиһилии кэпсээн билиһиннэрбиттэрэ. Республиканы материальнай өттүнэн уонна аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга быһаччы суолталаах кэккэ этиилэри киллэрбиттэрэ. Сөҕүөхтэрин иһин, сорох туруорсубут боппуруостара тутатына быһаарыллыбыттара.

В. С. Павловы кытары Михаил Ефимович уочараттаах көрсүһүүтүн кэнниттэн, ити сыл атырдьах ыйын саҥатыгар, ССРС Совминын бэрэссэдээтэлин республика омук сириттэн кредит ыларыгар толук быһыытынан туттарыгар биэс тонна кыһыл көмүһү биэс сылынан төннөрөр болдьоххо иэс биэрэр туһунан дириҥ ис хоһоонноох дьаһала тахсыбыта. Итини сотору кэминэн Павловы солбуйбут Е. Т. Гайдар кытта бигэргэппитэ. Ол эрээри биһиги специалистарбыт уопуттара суоҕуттан уонна бааннар чиновниктарын туорайдаһыыларыттан биһиги республикабытыгар олус барыстаах ССРС правительствотын тиһэх үтүө баҕатынан көмөтө туһаныллыбакка хаалбыта. Хайдах туһанары сатаан тобулбакка, уһатан-кэҥэтэн иэрэҥ-саараҥ сырыттахпытына, Гайдар бэйэтин дьаһалын көтүрэн кэбиспитэ.

Мэлийдэхпит ол…