Текст книги "Кытта кырдьыбыт тэҥкэ тиит"

Киһи бэйэтин туһугар сэриилэһэр

Аҕа дойдубут көмүскэлигэр кыргыһыы хонуутугар геройдуу охтубут оҕолорум эһэлэрин Кулаковскай Трифон Иванович сырдык кэриэһигэр…

I

Биир бэртээхэй сайыҥҥы нуурал киэһэ Лаҥкылы сайылык ыала, туох да кыһалҕата суох, киэһээ чэйдэрин иһэ олордулар. Күнүскү ыгым куйаас ааһан, бу үтүө сөрүүҥҥэ ынахтар тото-хана аһаан хаайлыннар диэн, киэһээҥҥи ыамнарыгар ыксаабаттар.

Кураан сайын буолан, сүөһү да тэпсэриттэн буолуо, сайылык кууран-хатан турар. Тиит төбөтүгэр санньыйан эрэр күн кытарымтыйбыт уотун сайылык хардаҥ ньууругар кутар. Ол онтон тулалыыр тыа, хонуу дьүкээрбит эргэ өтөхтөр, ол-бу күрүө-хаһаа – бары барыта чачаран, алтан аалыыта дуйданан көстөр. Бүгүн бэйэтэ даҕаны уоскуйуохха, наҕылыйыахха айылаах күн үүнэн ааһан эрэр. Алаас илиҥҥи тамаҕар үрэх эҥээригэр үөһэ, тумул үрдүгэр, колхоз наймылаһан саҥа сайылык туттара сылдьар. Ыанньыксыттар икки мэндиэмэннээх бүтүннүү таас эҥээрдээх дьиэлэрэ бүтэн, арҕаалаабыт күн уотун күлүмнэтэ тэйитэр. Наймы үлэһиттэрэ туох эрэ наадаҕа колхоз киинигэр бараннар, бу уларыйаары турар эргэ сайылык алааска бэҕэһээҥҥиттэн ыла уу чуумпу наскыччы сатыылаан турар.

Хас да остуолунан олорор дьонтон ким эрэ саҥа аллайа түстэ:

– Хайа, ол кимнээхтэрбит күөрэлэҥнэһэн иһэллэрий?

Дьон, сонурҕаан, түннүккэ үөмэлэстилэр. Көөртөрө, илинтэн, сайылыгы таһынан ааһар айан суолун диэкиттэн, икки сатыы киһи эмдэй-сэмдэй түһэ, түөстэригэр уун-утары күн уотун түһэрэн иһэллэр эбит. Ол дьонтон биирдэстэрэ аҥаар атаҕа суох, мас баттыктаах, биирдэстэрэ дьарамай баҕайы буолан көстөр – оҕо буолуон сөп.

– Кимнээх буоллахтарай? Хантан истэхтэрэй?

Дьон, чугаһаан, олбуор иһигэр киирбиттэригэр, аан диэки остуолга чэй кута олорбут Балбаара соһуйан дьик гына түстэ:

– Тыый! Арамаанап дуу?!

Балбаара, тугу гыныан булбакка, таалан хаалла, сааһыгар сөбө суох ньалҕаархай, салгын сиэбит сирэйэ биллэ-биллибэттик кубарыйан ыларга дылы гынна. Аһаҕас көрүүлээх, холку, боччумнаах сэбэрэтин ордук тупсаран көрдөрөр кыырыктыйбыт аһын хос-хос былаатын анныгар симмэхтээтэ. Дьон ылы-чып бардылар.

Баттыктаах киһи дорооболоспутунан киирдэ, кэнниттэн аан сабааччынан – билэр ыалларын оҕото. Кини сирдьит буолан кэлсибит. Балбаара, холку-холкутук үктэнитэлээн, утары хааман тиийэн, баттыктаах киһилиин илии тутуста. Киһи сырдыы, үөрэ түстэ.

– Хайа, биллиҥ дуу, Варвара Платоновна? – Балбаара аатын нууччалыы ыраастык ааттаата.

Ким эрэ олоппос аҕалан биэрдэ. Киһи хомуһуолун устан, олорон баран, көлөһүнүн соттор былаатын таһааран, тириппит сирэйин, моонньун кичэйэн соттуммахтаата, туттуна сатыы-сатыы аҕылыырын аһарынна.

– Дьаакып Өлөксүөйэбис, хайа, бу хайа диэки айаннаатыгыт?

– Эһиэхэ кэллим, дойдубуттан, Үс Бүлүү түгэҕиттэн. Урукку фронтовой доҕорум кэриэһин санаан. Эһиги хайдах олороргутун, туох уларыйыыламмыккытын көрө, оҕолор хайдах ыал-дьон буолбуттарын билсэ. Күн-дьыл да уһаан, ыраатан иһэр, саас да ыган кэлэн эрдэҕэ.

Балбаара бэрт өрдөөҕүтэ, олоҕор биирдэ көрөн, биирдэ ыалдьыттаан, күндүлээн-маанылаан аһарбыт киһитин сыныйан одуулаһар. Хайдах умнуой, ама оччотооҕу эрэйи-кыһалҕаны көрбүт эдэр дьахтар сүрэҕэр ол киһи хас биир тыла аһыы-аба, кутурҕан ньоҕоҕун кытары кэм үөрүү, кыракый да буоллар эрэл кыымын саҕан ааспытын. Арамаанап оччолорго кыһыл хааннаах, ыас хара баттахтаах, хатыҥыр киһи этэ.

– Биһиэхэ уларыйыы соччо суох, уруккубутунан олоробут, – Балбаара биллэ-биллибэттик үөһэ тыынан ылар. – Арай оҕолорум улаатан, киһи-хара буолуталаан эрэллэр. Уолум борукуруор буолта, хоту оройуоҥҥа баар. Кыыһым – ол олорор, уоппускатыгар. Быраас, оройуон киинигэр үлэлиир. Кэргэннээх. Ол оҕотун илдьэ сылдьар. Лаара-а, бу били Арамаанап кэллэ. Аҕаҕын кытары сэриигэ бииргэ сылдьыбыт киһи. Кэл, билсис!

Дьиэлээхтэр саҥалара-иҥэлэрэ аччаан, хомул-ньимил буоларга бардылар. Оҕолор үүрүллэ былаан, сорох-сорохторо кэтэххэ бэрдэрэ-бэрдэрэ, таһырдьа бытарыһан таҕыстылар. Улахаттар, суһал-суһаллык иһиттэрин-хомуостарын сайылаан, ибири-сибири хомунан, титииктэригэр, киэһээҥҥи ыамнарыгар тахсыталаатылар. Балбаара ынахтарын үллэстэн ыах буолан ботугурастылар.

Балбаара Ларисатынаан уот отуннулар, ыраах турар үүт астыыр дьиэ булууһуттан эт аҕалан буһардылар, алаадьы оҥордулар, чопчу курдук кыракый көмүс сылабаарга чэй оргуттулар. Элбэх дьукаахтан хайаларыттан эрэ кыһыл көһүннэ. Онон ыраахтан кэлбит ыалдьыты додо-бааччы аһатар, маанылыыр ыал буоллулар.

Кэлбит ыалдьыт сирдьит уолунаан сөрүүкээн, суунан-тараанан, ол быыһыгар быстах-остох дьиэ эргин сонуннарынан бырахсан, от, бурдук, сүөһү-ас туһунан ыйыталаһан, күө-дьаа буолан, остуолга кэлэн олордулар.

Аһыырыгар Яков Алексеевич тыла-өһө тахсыбата. Баттаҕын өҥүн курдук кыырыктыйбыт хойуу хааһын түрдэһиннэрэн, быллайбыт эттээх сирэйин тэриэлкэтиттэн оччо өндөппөккө, көхсүн этиппэхтии, ол-бу диэки көрбөхтүү олордо. Ортолуу аһаан иһэн, эмискэ көнөн кэллэ. Харахтара, туохтан эрэ долгуйалларын биллэрэн, сытыытык чаҕылыстылар.

– Варвара Платоновна уонна Лариса Тимофеевна! – диэтэ кини дьоһуннаах баҕайытык, мунньахха тыл этэр курдук оҥосто-оҥосто.

– Мин бэрт ыраах дойдуттан барыта сүүс отучча көс сири айаннаан кэллим. Үксүн самолетунан, сороҕор теплоходунан, атынан, массыынанан. Үс суукканы сүтэрдим мин ол айаммар. Ол тухары биир санааны санаан айаннаатым. Ийэ дойдубутугар немецкэй халабырдьыттартан босхолуур кырыктаах сэриигэ биир өлүүнү көрбүт, бииргэ аһыыны-ньулууну амсайбыт, оччотооҕу фронтовой доҕорум – эһиги паапаҕыт – Тимофей Кононович Кулунов сырдык кэриэһин ытыгылаан, кини фроннааҕы бойобуой суолун, тиһэх күннэрин эһиэхэ – кини кэргэнигэр уонна оҕолоругар – сиһилии тиэрдээри. Онон бойобуой доҕорум иннигэр биэрбит кэс тылбын букатыннаахтык толороору, өйбөр баар кини мөрсүөнүн иннигэр дууһабын, суобаспын ырааһырдаары.

Күндү Варвара Платоновна! Мин эйигин, икки оҕолоох аҥаардас дьахтары, отут икки сыллааҕыта Якутскай куорат Колхознай уулуссатын 15 нүөмэригэр былыттаах, хаардаах нуһараҥ киэһэ көрсөн турабын. Хойукку күһүн этэ. Эн миигин туох бааргынан, сахалыы истиҥник, эйэҕэстик көрсүбүтүҥ. Оҕолоруҥ эмдэй-сэмдэй, кыра этилэр. Мин ол киэһэ Тимофей Кононовиһы кытары бииргэ атаарбыт тиһэх күннэрбин туох баарынан, биир да түгэни уларыппакка, чахчы хайдах буолбутунан кэпсээн биэрбитим.

Ол гынан баран, Варвара Платоновна, мин эн иннигэр саакка-суукка киириэм быатыгар барытын ситэ кэпсээбэккэ, сороҕун ордорон кэбиспит түгэннэрдээхпин. Соруйан… тулуйбаккабын… куттанан… Эн эдэриҥ бэрдэ, миигиттэн хайаан даҕаны туох эрэ уоскутуулааҕы, туох эрэ үчүгэйи-үөрүүлээҕи истээригин күүтэриҥ, сураҕа суох сүппүт киһиҥ көстүбүтүн курдук санаабытыҥ, миэхэ оннук эрэммитиҥ, оннук миигиттэн үөрбүтүҥ. Мин ону кэһэр күүһү ол түгэҥҥэ кыайан бэйэбэр булумматаҕым. Куттаммытым. Үгүс абаны-сатаны иҥэрбит, үгүс өлүүнү-сүтүүнү тирээн туран көрбүт, сэрии кыһатын уотугар уһаарыллыбыт, хатарыллыбыт саллаат сүрэҕэ уйарҕаабыта. Мин кыайан барытын ситэ кэпсээбэтэҕим. Оччотооҕу санаабар, мин санаабар эн эрэллээх хаалыаххын, таптыыр доҕоргун сааһыҥ тухары ахта, суохтуу, тиийэн кэлээрэй диэн күннэтэ күүтэ сылдьыаххын баҕарбытым…

– Мин оннук, билигин да күүтэбин эбээт! – диэтэ онуоха дорҕоонноох куолаһынан Балбаара, көнөтүк туттан, Романовы тонолуппакка көрөн олорон.

– Мин ол сырыыбар Тимофей Кононовиһы ыараханнык бааһырбытын кэннэ, сарсыарда сабыылаах массыынаҕа тиэйэн, үгүс дьону кытары илдьэ баартара диэбитим. Ол барыта кырдьык. Ол кэнниттэн, аҕыйах чаас буолан баран, кинини мин иккистээн, бу сырыыга тиһэх көрүүбүн көрбүппүн эппэтэҕим…

Уу-чуумпу буолта дьиэ иһэ. Бэл, биллибэтинэн-көстүбэтинэн таһыттан киирбит икки-үс кыра оҕолор оҥоччу көрбүтүнэн, ылы-чып баран, иһиллээн сэрбэһэн тураллара. Тимирэн эрэр күнтэн былыргы үүт күрүө, арыы тииттэр күлүктэрэ, алаас соботун курдук, кытархай хонууга субуруччу тардыллан көстөллөрө. Ыраах, титиик диэки, дьон ньамалаһар саҥатын, атыыр оҕус мөҥүрүүр лөҥкүнэс бүтэҥи куолаһын баһыйан, бэтэрээҥҥи тыаҕа соҕотох кэҕэ, сүрэҕэ-бэлэһэ киирэн, этэн чоргуйара иһиллэрэ.

Балбаара саҥата суох, хаанын хамсаппакка олорон, Яков Алексеевич тэриэлкэтигэр миин эбэн биэрбитэ. Лариса Тимофеевна, солотуохалаабыт сирэйдээх 6–7 ыйдаах кыра оҕотун ньилбэгэр ууран, саҥа таһаарбакка эрэ иһигэр ытаан, кытаран тахсыбыт муннун платогунан мускуйбахтыы олорбута.

– Эһиги ону билбэккит. Эһиги билбэккит: ол иннинэ биһиги Тимофей Кононовичтыын билиэҥҥэ түбэһэ сылдьыбыппыт… Ону мин урут кэпсээбэтэҕим. Тимофей Кононович кэпсээйэҕин диэбитэ. Кини билиэҥҥэ түбэспититтэн наһаа хомойбута, бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэнэрэ. Биирдэ: «Тоҕо маннык алыс муҥатыйаҕын, ханна да өлөр син биир буолбат дуо», – диэбиппэр этэн аһарбыта: «Доҕоччуок, бары-барыта саныыр курдук судургу буолбатах… Барыта оҕонньортон… Кыргыһыыга, атаакаҕа өлүөх баар этэ, өлөр буоллахха», – диэн. Кини тугу эппитин мин оччолорго кыайан өйдөөбөтөҕүм, билигин да өйдөөбөппүн. Арай кини ити тылларыттан мин тоҕо эрэ куттана, дьиксинэ санаабытым. Этим аһыйбыта, абааһы көрбүтүм. Өлүөхпүн олох да баҕарбат этим мин оччолорго, бэйи, күн сирэ күндү. Онтон салгыы Тимофей Кононович эппитэ: «Кэнэҕэс, от атах тэбэн, дьоммор-сэргэбэр эргиллэр күннээх буоллахпына, бэйэм кэпсиэм бу сырыыбыт, бу муҥмут-таҥмыт туһунан. Оттон эн эргиллэн тиийэҥҥин мин туспунан кэпсиир күннээх буоллаххына, дьонум билбэтиннэр, ким да билбэтин, наадата суох», – диэн.

Тимофей Кононович оччолорго миигиттэн уонча сыл кэриҥэ аҕа быһыылааҕа. Мин оҕочоос этим, олоҕу билиҥҥи курдук, мээрэйдээн, тургутан көрөр суоҕа. «Ураа» эрэ хаһыытыырбын билэбин. Тимофей Кононович оччолорго миигин толкуйдуурга үөрэппитэ. Кини өйдөөн, олоҕун сыаната туохха турарын билэн туран, сэриигэ кэлбит курдуга. Кини бары тылыгар-өһүгэр, туттарыгар-хаптарыгар, тугу оҥороругар барытыгар ханнык эрэ ис итэҕэллээх буолуу баара. Кини бары дьайыытын ол итэҕэл салайарга дылыта. Итэҕэл оччолорго биһиэхэ да баара гынан баран, биһиэнэ үрдүнэн, кинигэттэн ылыллыбыт буолара. Тимофей Кононович сэриилэһэр ис итэҕэлэ – ол аата нууччалыы эттэххэ, убеждениета буолара дуу – олохтон бэйэтиттэн силистээх-мутуктаах курдуга. Ол иһин кини ыарахаттартан ымыттыбат этэ.

Мин бу туһунан, кини бэйэтин көрдөһүүтүнэн буоллаҕына, кэпсиэ суохтаах этим. Ону хайдах да суобаһым буолуммата. Эһиги маны билбэккэ хааллаххытына, баҕар, аҕаҕыт туох туһугар, туох ис санаалаах сэриилэспитин өйдүөххүт суоҕа. Кинини сааскыт тухары, ол эһиэхэ кэлбит иһитиннэриигэ суруллубутун курдук, сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕыаххыт. Дьиҥинэн, кини сурахтаах сүтэн турар. Ол сураҕын бу мин эһиэхэ тириэрдэ олоробун.

Сайыҥҥы күн киирэн, күөх торҕо салгыны бүрүннэ сайылык иһэ. Сибилигин тарҕаспыт сүөһүлэр сылаастарынан тыынан, ыаммытынан үүт сытын санатан, түптэ буруота титиик тулатыгар эндэйэ тарҕанан хаалла. Күнүскү түбүктэн күрэнэн, сайылык ыала сөрү-сөптүк, орун-оннуларын булан, тиэтэйэ-саарайа утуйталаан бардылар. Арай аһыыр дьиэҕэ эмтэрийбит таастаах кыраһыын лаампатын уотугар сойон хаалбыт сылабаар тула түөрт киһи утуйбакка өр кэпсэтэ олордулар.

II

– …Биһиги ол аргыардаах кэмҥэ Тимофей Кононовичтыын Калининскай фроҥҥа биир батальоҥҥа, биир ротаҕа түбэспиппит, взводпут эрэ аҥыы-аҥыы. Кини кэлбитэ балачча буолбут этэ. Хаста да кыргыһыыга киирсибит, кэм буспут-хаппыт.

Сылдьыбыт сирбит Москва туһаайыытынан арҕаа, итиннэ ханан эрэ Смоленскай уобалас сиригэр, ол эргин буолуохтаах.

42‑с сыл күһүнэ ити туһаайыыга олус ыар кэм этэ. Быһата икки тэҥ күүс, тэбис-тэҥҥэ ылсан баран, хайалара да кыайсыбакка, сэниэлэрэ эстэн, ырыҥалара быстан, баардарынан-суохтарынан хардары-таары тиниктэһэ, хадьыктаһа сатыыр кэмнэрэ.

Кэлин, ити сэрии историятын ааҕан баран өйдөөтөххө, биһиги ол онно сылдьаммыт Сталинград туһугар сэриилэспит эбиппит. Оччолорго ону хантан билиэххиний! Өстөөх, ол иннинэ Москваны ыла сатаан баран, кыайбакка аны бары күүһүн Сталинградка туһаайар. Биһиэннэрэ таайаннар, Москва туһаайыытынааҕы күүстэрин көҕүрэтэн, Сталинградка быраҕаллар. Биһигини буоллаҕына, бэрт кыратык сэлбийэ-сэлбийэ, харах баайыытыгар кимэн киирии маневрун оҥорторо сатыыллар эбит – ол дьиҥнээх санааларын өстөөхтөн кистээннэр.

Дьэ ол иһин Смоленскай туһаайыытыгар ылбат-биэрбэт икки ардынан, сороҕор немец чугуйар, сороҕор биһиги чугуйабыт, хардары-таары уһулуччу чорбойон кимэн киирсии, эргийэ көтүһүү, төгүрүйсүү, чэ, быһата, булкуллуу киэнэ кытаанаҕа этэ оччолорго.

Ол гынан Тимофей Кононовичтыын көрсүстэхпит өйүүнүгэр этэ дуу, бадаҕа, сарсыныгар эбитэ дуу, өстөөх оборонатын тоҕо көтөр сыаллаах улахан атаакаҕа киирсэбит. Никитин диэн дэриэбинэ аттыгар алта чаас усталаах алдьархайдаах кыдыйсыы кэнниттэн биһиги сыалбытын кыайан сиппэккэбит, күүспүт тобоҕун хомунан, чугуйарга барабыт. Ол чугуйан, түүн хараҥаҕа ылларан, хонон баран, сарсыныгар төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиппитин билэбин. Сибээс быстан хаалар, ас-таҥас татымсыйар, сэппит-сэбиргэлбит баранан барар. Аны тура-тура, хас күн аайы «Мессершмиттэр» кэлэн бомбалаан сордууллар. Ол курдук уонча хонукка сыппыппыт кэнниттэн, «По‑2» самолетунан сибээс тиийэн кэлэр. Онно төгүрүктээһинтэн бэйэбит күүспүтүнэн Цицино дэриэбинэ диэки талаһан тахсарбытыгар эппиттэрэ.

Быстарыы буолла, сүтүк да элбэҕэ бэрт. Биһиги батальоммутуттан тарбахха баттыыр, бэрт ахсааннаах киһи хаалла. Тахсыахтаах сирбит диэки баран көр – дьон бары манна мустубуттар, киһи үллэҥнэс. Кыра-кыра бөлөҕүнэн саһан тахса сатыырга этилэр. Дьон, баҕа өттүлэринэн холбоһон, отуттуу-түөрт уоннуу буола-буола барыталаан бардылар.

Сарсыҥны түүнүгэр биһиги ирээппит кэллэ. Сүүрбэччэ буоллубут. Биир лейтенаны старшайынан анаатыбыт. Биэс-алта бинтиэпкэлээхпитигэр аны ботуруоммут суох буолан хаалла. Хата, балачча элбэх гранаталаахпыт. «Чэ, ботуруону төһө баарынан үллэстиэҕиҥ!» – диэн буолла. Онуоха туран Земсков диэн Тимофей Кононович взводун командира, старшай сержант баара, чуо киниэхэ тиийдэ: «Кулунов, ботуруоннаргын аҕал! Түҥэттэбит!»

Бэйэтэ да биэрээри турар киһи биэрдэҕэ дии, хайыай. Кырдьык, элбэх эбит барыбытынааҕар.

– Ты, Земсков, своего тебе не жалко, а чужой все-таки пригодился да? – диэн баран, Тимофей Кононович кутаа уотун сарыалыгар дьээбэлээх баҕайытык харахтара оонньоон, кылгастык күлэн ылла.

Дьон үксэ өйдөөбөккө, саҥата суох тымныы харахтарынан Тимофей Кононовиһы көрбөхтөөтүлэр. Мин эмиэ өйдөөбөтүм.

Арай икки-үс киһи (биһиги лейтенаннарбыт) Тимофей Кононович тылыттан дуу, мичээриттэн дуу көхтөөх баҕайытык күлсэн ыллылар.

– У него много! Я знаю! – диэтэ Земсков туора дьоҥҥо хараҕынан имнэнэ-имнэнэ. Бэргэһэ түгэҕэр кутан аҕалбыт ботуруоннарын кутаа кытыытыгар аҕалан туох эрэ таҥас үрдүгэр сүөкээтэ.

Тимофей Кононович наадатын нууччалыы үчүгэйдик быһаарсара. Даарым мин учуутал этим да, кэпсэтэрбинэн киниэхэ тиийбэт этим. Хата, ол оннугар аҕыйахта саҥарара.

Хойут, арыый холку кэммит ааттаахха, Тимофей Коновичтан бэйэтиттэн ыйытан билбитим, маннык түбэлтэ буолбут эбит өстөөхтүүн кини аан бастаан ытыалаһарыгар. Биһиэннэрэ оборонаҕа сыппыттар. Өстөөх, бомбалаамахтаан баран, хойуу баҕайы киһинэн атаакалаан киирбит. Биһиэннэрэ утары уоту аспыттар. «Тоҕо ырааҕай ытыалаатахтара», – дии санаабыт Тимофей Кононович уонна, хайыай, сөбүлээбэтэр да, прицелин ыраатыннаран биэрэн баран, икки киһини хоһулаан, ытан саайбыт. Дьоно кумаардаабатахтар даҕаны. Биһиэннэрэ ытан тигинэт да тигинэт үһүлэр да, сэлэлээн иһэр дьонтон биир эмэ киһи охтор үһү.

Прицелин өссө биирдэ сыҕарытаат, биир түбэһиэхчэ киһини кыҥаан, миннээн-миннээн баран, чыыбыһын тардан кэбиспитэ, киһитэ илэ-чахчы адаарыс гына түспүт. «Арааһа мин охтордум ээ», – диэт, прицелин булбучча иккиһин ыта охсубут – сыаллаабыт киһитэ ат буола түспүт. Ол икки ардыгар өстөөх, аны сытынан кэбиһэн баран, ытыалаһан барбыт. Холкутуйуу буола түспүт. «Дьэ-дьэ!» – дьэ наҕылыйан, ким эрэ, кытаанах баҕайытык куруттан харбаат, ячейкаттан сулбу тардан таһаарбыт.

Соһуйан эргиллэ биэртэ, сержана – отделениетын командира – маатырылаан куугуната турар үһү:

– Боец, тоҕо эн ытыалаабаккыный, бу? Эбэтэр өстөөх тиийэн кэлэрин күүтэ сытаҕын дуу?

– Киэр буол! Ытыалыы сытабын, – диэн ячейкатыгар эргиллэн истэҕинэ, сержана төттөрү тарпыт.

– Хаһыс обоймаҕыный бу?

– Бастакым.

– Сорохтор үһүстэрин бүтэрдилэр, – диэбит да, командира магазинын хаппаҕын төлө тарпыт. Хайыай, икки ботуруон «сарк» гына түһэн тиийэн кээлтэр.

– Үстэ эрэ ыттыҥ дуо бу?

– Үстэ! Тоҕо эн доппуруостаан хааллыҥ, иккитин таптым ээ, – диэн буолбут.

– Көлөөк! Бэрт түргэнник өстөөхтөрү ытыалаа, тыл аахса туруоҥ дуо?!

Ячейкатыгар турунан, Тимофей Кононович прицелин чугаһатаары гыммыт, командира «ыт» да «ыт» дии турар үһү, кыҥаары гынар үһү, киһитэ кыҥаттарар бокуой биэрбэт үһү:

– Түс! Быгыма! Буулдьаҕа соруйан туран биэрэҕин дуу?

– Көстүбэт эбээт, хайдах кыҥаттарбакка эрэ ыттараары гынаҕын, – дии-дии, биирдэһэ өндөйөн иһэр үһү, ол быыһыгар үөхсүү былаастаах «ыт» да «ыт» диэн дьаҕырыйыы үһү.

Тиһэҕэр Тимофей Кононович: «Хайдах эн киһини сүгүн сэриилэһиннэрбэккин!» – диэбит да, командирын уолугуттан харбаан ылбыт. Сержана эмиэ улахан, туоллубут киһи, утары уолуктаабыт. Икки бөдөҥ баҕайы дьон охсуһаары чинэккэлэһэ сырыттахтарына, Земсков тиийэн кэлбит, хас да атын командирдары кытары. Штаб үлэһиттэрэ дуу, политруктар дуу үһү. Олор туран быыһаталаабыттар.

Ону Земсков рота командирынаан, кэлин иккиэннэриттэн хат-хат кэпсэтиннэрэ-кэпсэтиннэрэ дэлби күлсэллэрэ үһү. Били ол иһин Земсковуҥ Тимофей Кононовичтан элбэх ботуруону көрдүүр эбит.

Ол Тимофей Кононовиһыҥ, саха киһи, дьиҥинэн сөпкө гынар. Сахалыы өйдүүр буоллаҕа дии ытар диэни. Дьиҥинэн, сэриигэ ботуруоҥҥун аахтара сатаабакка харса суох уоту аһарыҥ наада.

Чэ, биһиги кыратык халыйан ыллыбыт. Түүн да ыраатан эрэр. Онон аны халыйбакка сүрүн-сүрүн өттүн кэпсииргэ кыһаллан көрүөм…

Дьэ ол курдук оҥостуммута, тэриммитэ буолан, ботуруоммут элээмэтин, гранатабытын түҥэттэн, тэҥнэһиэхпит дуо, бардыбыт.

Хабыс-хараҥа. Хаарга биир киһи үктээбит суолунан суксуруһа хааман иһэбит. Бастакы киһигэр кэтилиннэххинэ – тохтуугун, бардаҕына – бараҕын. Өр хаамтарбатылар, инникилэрбит утары иһэр дьоҥҥо кэтиллэ биэртэр. Биһиги саллааттарбыт эбит. Иннибитигэр немецтэр үһү! Кинилэр ол иһин төннөн иһэллэр эбит. Биһиги хаҥас диэки халый. Сотору буолаат, эмиэ саллааттар: «Иннибитигэр – немецтэр!» Ол курдук түүнү быһа эргийэ сырыттыбыт. Эргийдэрбит да син биир бара сатыыбыт. Хайдах эмэ гынан саатар фронт ыпсыытыгар тиийэн хаалыа этибит буоллаҕа.

Халлааммыт сырдыы бадахсыйда. Мастар барыһан көстүтэлиир буолан бардылар. Тимофей Кононовичтыын биир өкөгөр мас анныгар чугас баҕайы туохтар эрэ күөдэл курдук хараара сыталларын көрдүбүт. Биһиги икки колоннабыт кэлин соҕус өттүгэр иһэр этибит. «Оо, хаарыаны! Биһиэннэрэ аастылар!» – диэн ботугураһаахтыыллар ол бааһыран сытар муҥнаахтар. Аһыммытыҥ иһин хайыаххыный. Айан көтөрүн курдук ааһан хааллахпыт да, ханна тиийэммит бэйэбит дабыдалбытын тоһуттарарбыт биллибэт.

Сотору буолаат, уҥа өттүбүтүттэн мастар быыстарынан, сарсыарда буолбутун биллэрэр бастакы чыычаах саҥатын санатардыы, эһиги күҥҥүт эмиэ саҕаланна диирдии мэник буулдьалар ыйылаһан ааһыталаатылар. Тимофей Кононович биһикки ол диэки көрө биэрдибит, арай оол курдук, ыраах, уҥа өттүбүтүттэн иннибитин күөйэ соҕус, сэндэҥэ бэстэр төрүттэрин быыһынан, уп-уһун синиэллээх дьон тараахтыы хаамсан налыҥнаһан иһэллэр. «Биһиэннэрэ тоҕо тараахтыахтарай», – дии санаат, этим сааһа аһыллан «дьар» гына түстэ, куйахам үмүрүтэ тарпахтаата. Тимофей Кононович туох буолта биллибэт, синигэр түспүт курдук көрөн кэбистэ. «О дьэ, сор эбит доҕоор, фронт ыпсыытын көрбөккө, манна, бу тыа быыһыгар охтор күммүт үүммүт эбит буоллаҕа», – диэн курдук наһаа хомолтолоох, тымныы санаа салаамахтаан ылла.

Дьоммутугар этиэхпит икки ардыгар инникилэрбит көрдүлэр быһыылаах – тосту хаҥас диэки өҕүлүннүбүт. Хойуу баҕайы мастаах, талахтардаах аппаҕа киирэн бардыбыт…

Чэ, быһатын эттэххэ – эмиэ наһаа тэнийэн бараары гынным – биһиги бу сылдьан бэйэбит да аанньа өйдөөбөккө билиэн түбэһэн хааллыбыт, сууласпытынан бары бииргэ. Кыбыстабыт-саатабыт даҕаны – дьоммутун, дойдубутун санаатахпытына; куттанабыт даҕаны – өлөр өлүү иннигэр тыыннаахтыы киирэн биэрдэхпит, бэйэбитинэн көҥүл өттүбүтүттэн курдук арай; хаһан, ханна илдьэн дьууктууллара биллибэт, хас биирдии күн-чаас эйиэнэ бу бүтэһик күнүҥ-чааһыҥ буоллаҕына көҥүлэ. Ол быыһыгар эмиэ да санаабытын аралдьытынабыт: хайыахпытый, биэстии-алталыы ботуруоннаах бачча кыра, бачча сатаҕай бөлөх өстөөх саамай үөһүгэр ити сүүһүнэн дьонтон төһөтүн хотутуой, хотуттун даҕаны, аны өссө да сүүс киһи кинилэр тастарыгар баар эбээт. Фронт, инники кирбии эбитэ буоллар син да этэ – аҕыйахтан, баҕар, аҕыйах эмиэ ордон, бэйэтин дьонугар куотуо этэ; оттон манна утарылаһыы диэн бэйэҕэ тиийиниигэ тэҥнээх уонна билиэннэй барыта таҥнарааччы буолбатах, ити түбэспит нуучча дьонноро немеһи, бука, биһигиннээҕэр ордук абааһы көрөллөрө буолуо, дойдуларын, ийэлэрин-аҕаларын, кэргэннэрин, оҕолорун, бука, биһигиттэн итэҕэс таптаабаттара буолуо диэн.

Иккиэйэх буоллахпытына, бэйэбит итинник ботугураһабыт. Ити гынан баран, үксүн мин саҥарабын. Тимофей Кононович улам саҥатыттан-иҥэтиттэн матан, дьиппиэрэн испитэ, кинини кытары тугу эмэ кэпсэтэр бэрт ыарахан буолбута.

Биирдэ эмиэ тутуллуубут туһунан кэпсэтиигэ кини бэйэтии туһунан бу курдук эппитин өйдүүбүн:

– Мин билиэҥҥэ бэриниэм эрэ диэбэт этим… Эйигин да санаан ыллым быһыылааҕа. Хайа, баҕар, дьоло тардан, дойдубутугар аны эн эргиллээйэҕин. Онон, баҕар, этэҥҥэ ааспыта да син буолуо, – диэн.

Биһигини стройдатан баран конвойдаан тыабыт устун илдьэ бардылар. Аара биир аппа үрдүнэн ааһан иһэн көрбүппүт, түгэҕэр быыкайкаан тымыр саҕа уу сүүрүгүрэн кылахачыйа сытар. Ону көрөн, утаппыппытын дьэ өйдөөтүбүт. Тулабыт бүтүннүү хаар даҕаны, киһи биир оймооһуну булан айаҕар угуох буолбатах – бүтүннүү, сүөһү тиэргэнин курдук, илдьи тэпсиллибит, илдьи булкуллубут, бомбалар, снарядтар да дэлбэритэ тэбэн күөрэлээбиттэрэ, араас куһаҕан таҥас-сап, бөх-сах, ол-бу тимир, техника быраҕыллыбыта, танкалар кэриэрбит уҥуохтара, киһи да хаана, дьон да өлүгэ – быһата олоҥхоҕо суруллар кыргыс дойдутун курдук дойдуга сылдьар эбиппит, халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ өйдөөн көрдөхпүтүнэ.

Биһигиттэн ким эмит көрдөспүтэ дуу, хайаабыттара дуу – биһигини, сүөһү курдук, ол үрүйэҕэ үүрэн киллэрэн, уулаттылар. Чээн, бу барахсан ырааһын, тымныытын. Кытыытынааҕы хаара адьас тыытыллыбакка турар, мөп-мөлбөөркөй, сып-сырдык, кырынаас курдук бэйэлээх. Сүүрүгэ буоллаҕына, оччотооҕу санаабар, тэбэнэттээх кыыс оҕо хараҕын курдук чаҕылыҥныырга дылы. Бу өлүү тыынынан уһуутуур, кири-хаҕы бүрүммүт лиҥкир мастар ортолоругар хайдахтаах бачча, сирдээҕи олох тыына тыытыллыбакка, бэйэтэ-бэйэтинэн хамсыы, тырымныы сытарыттан киһи уйулҕата көтүөх курдук.

Өр иһэрдиэхтэрэ, саатата туруохтара баар дуо, үүртэлээн, эмиэ стройдаан, илдьэ бардылар. Тыабыт баранан, ыраас хонууга таҕыстыбыт. Онно көрбүппүт: үрдүбүтүнэн тоҕус «Мессершмит» намыһах баҕайынан көтөн эҥсэн аастылар. Утаакы буолбата, Цицино дэриэбинэ анараа өттүнээҕи тыаны бомбалаан кибиргэттилэр. Ол аата онно биһиги чаастарбыт баар буолуохтаахтар, биһиги муҥнаахтар син сөпкө баран испит эбиппит.

Сотору хонуубутун ааһабыт, эмиэ тыаҕа киирдибит. Лаппа соҕус иһирдьэ киирпит – саллаат бөҕө үллэҥнэс. Арай көөрпүт, таҥас чөмөхтөрө үллэ сыталлар: араас плащпалатка диэн, синиэл диэн, тэлигириэйкэ диэн, сылаас ис таҥас, хаатыҥка диэн бөҕө. Дьонтон устан ылан сытыараллар эбит, бу ыттарыҥ баара. Биһигиттэн эмиэ суйдаан бардылар. Тимофейтан саҥа баҕайы гимнастеркалаах ыстаанын уһултардылар, эргэ бачыыҥкалааҕын ылбатылар. Ис таҥаһын кытары синиэллээх эрэ хаалаахтаата, бэргэһэтин эмиэ ыллылар. Миигиттэн сылаас ис таҥастаахпын суйдаатылар. Хаатыҥкам 41‑с размер этэ, хантайан хаалбыт баҕайы, ону саараан көрөн баран, сиргэнэн ылбатылар. Уолаттар эрэйдээхтэр атах сыгынньах хаалаахтаатылар, атахтарын куллукаларын сыыһынан эриммитэ буолаахтаатылар.

Бу мучумааҥҥа сылдьан мин, дьону үтүктэн, тэйиччи соҕус наадабар бардым. Син ыыталлар, ол гынан баран, ыраахтан ааҕа, маныы турар дьон баар буолаллар. Арай көрбүтүм, биир ат өлө сытар, дьүһүнэ көҕөччөр, тэһиинин устубатахтар, соторутааҕыта өлбүт быһыылаах. Мин соруйан, ол күлүгэр чохчойбута буолан баран, булгу тутуу быһах элээмэлээҕим иһирдьэ хаатыҥкам уллуҥаҕар түһэн хаалбытын, хата, булбатахтара, онон астаһан-астаһан, тириилэри-байдары обургу кырбас эти сулуйан ыллым. Вещмешогум иһигэр дьылыс гыннаран кэбистим. Оо, аччыктаабыт да эбиппин, онно өйдөөн кэлбитим! Испиискэ хаатын саҕа тиһэх суухаралаахпытынан Тимофей Кононовичтыын бөлүүн, аттанаары туран сэлбэммитэ буолбуппут. Аанньа аһаабатахпыт нэдиэлэ кэриҥэ буоллаҕа. Сэниэ диэн букатын мэлигир, куттал эрэ күүһүнэн хамсаан хахынайбыта буолаахтыыгын.

Дьэ биһигини бүрүөһүннээх массыынаҕа симэн, өр баҕайы түҥкүр-таҥкыр түһэрэн, биир дэриэбинэҕэ аҕалан сүөкээтилэр. Биир ампаарга киллэрэн хаайан кэбистилэр. Хайаары гыналлара – доппуруостууллара дуу, накаастыыллара дуу, ыта илдьэллэрэ дуу – биллибэт. Биир тоҥ омурҕан сыппыппыт кэннэ, таһааран стройдаттылар. Уҥа өттүбүтүттэн немец офицера кэллэ. Бу дьиккэриҥ биһиги ППШ-бытын иилинэ сылдьара.

Офицер ситэ да кэлэ илигинэ инники шеренгаҕа турар биир уолбут эмискэ хаһыытаан тоҕо барда:

– Туох накааспытын накаастыыгыт, ылбат-биэрбэт икки ардынан! Эбэтэр илдьэн ытыалаан кэбиһиҥ, эбэтэр аһатыҥ!

– Көр да маны, санаата бойомун, – диэн саайда онуоха офицербыт нууччалыы ыраастык. – Эһиги Сталиҥҥыт, арба, биһиги саллааттарбытын арыылаах буулканан көрсөрө буолуо. Көр эрэ, хата, кини аһыан баҕарбыт эбит дии!

Стройтан хас да киһи айманан көрдө да, туһа кэлиэ баара дуо? Офицердарбытын арааран ыллылар. Биһигини эмиэ, сабыылаах массыынаҕа тиэйэн, ханна эрэ илдьэ бардылар. Өөр айаннаабыппыт кэннэ, ыкса киэһэ, биир куоракка аҕалан сүөкээтилэр уонна атын билиэннэйдэри кытары холбоон, түөртүү кэккэнэн стройдаан, куорат таһыгар таһаардылар.

Хараҥаран барда, тымныыта да бэрт. Аны стройга иһэргэр кэпсэтиннэрбэттэр. Мин испэр ыта таһааран истэхтэрэ диибин. Онтон атын хайдах маннык түҥ-таҥ дьаһайыахтарай, куоракка тиэйэн аҕалыахтара ини, куораттан үүрэн таһаарыахтара ини. Чэ, ханна да өлөр син биир, хайа, баҕар хараҥаҕа балыйтаран мүлчү туттараайабыный. Оол курдук тыа көстөр: «Онно бырахтарбыт киһи». Арай мин ис-испиттэн дьөлө кэйдэрэн, кыылым туран, уйулҕам күүрэн бардым. Уҥуох-уҥуоҕум босхо барда, аҕылас буоллум.

Тимофей Кононович ону биллэ быһыылаах, кэккэлэһэ иһэн, хайыһан, саҥата суох сирэйбин өҥөйөн көрдө.

– Ыта илтэхтэрэ буолуо, – диэтим мин аҕылыырым быыһыгар сибигинэйэн. – Ханна да өлөр син биир… Куотуохха!.. Таах туран биэриэхтээҕэр… Баҕар, бу хараҥаҕа… Ол тыаҕа…

Онуоха киһим миигин тоҥолоҕунан аста. Өр оннук испэхтээн баран:

– Ытымаарылар бачча бодьуустастылар ини, – диэтэ.

Көр эрэ, Варвара Платоновна, мин ону күн бүгүнүгэр диэри махтана саныыбын. Быыһаан турар Тимофей Кононович миигин онно. Кини онно аттыбар суоҕа буоллар эбэтэр итинник эппэтэҕэ буоллар, мин уолҕамчы, куттас санаабар онно ыттыы өлөрдөөх этим. Кэлин санаан көрдөххө, кырдьык да оннук эбит, кини эппитин курдук.

Дьэ инньэ гынан, ол киэҥ хонууну туораан, били баҕалаах тыам саҕатыгар аҕаллылар биһигини. Онно киэҥ баҕайы бурдук ыраастыыр сир баар эбит. Тас өттүттэн хатыылаах боробулуоха олбуордаах. Онно киллэрэн баран, биһигини таһыттан хатаан кэбистилэр.

Ол икки ардыгар хабыс-хараҥа буолла. Киһи дьоҥҥо кэтиллэ сылдьар. Биһиги бэйэ-бэйэбитин сүтэрсимээри, тутуһан баран, мээнэ, дьон баар сирин диэки талаһабыт. Аалыҥнаһан-аалыҥнаһан, хахха сир көрдөөн, ол күрүө иһин, араас сарайдары илиибит иминэн кэрийэн, тиһэҕэр бары биир кыра соҕус үс эҥээрдээх, бетон муосталаах сарай аҥаар бастыҥатыгар муһуннубут. Тыалтан кэм хаххалаах курдук да, ол үрдүнэн тымныыта ынырык. Бары бап-бабыгыраспыт.

Бу түүн ким да хараҕын симмэтэ, бары туох эрэ үөн курдук бэйэ-бэйэбитигэр аалыҥнаһан таҕыстыбыт. Эгэ кэпсэтэр кэлиэ дуо, биир да киһи муннунан да тыыммат, айаҕынан да тыыммат. Тимофей биһикки тиийдэхпит саҕана биирдиитэ тыл быраҕыстыбыт. Онон бүттүбүт.

Бастаан утаа син дьон дьон курдук, истиэнэҕэ өйөнөн, бөлөх-бөлөх сыстыһа олортоотубут. Биһиги биир дьоҕус бөлөх кытыытыгар түбэстибит. Хардары-таары суксуруһа олорон куустуһан көрөбүт. Син биир туһа суох. Тары сиэбит ыт титирииригэр ымсыыраҕын ол олорон. Биһиэнэ туохха сатаан холонуон өйүм тобулбат. Ол олорон муҥатыйдым мин муҥур уһукпар тиийэн:

– Бу сордонон эрдэхпитин… Бу түүн манна тоҥон өлөр дьон буоллубут…

– Ыттарга ыттыы өлбөтөх киһи бэрт буолуо этэ, – диэтэ онуоха киһим, бөҕүөстүбүт тылын нэһиилэ хамсатан, бабыгырыырын быыһыгар, тардыалатан эрэр курдук, тыынын нэһиилэ эҕирийэ-эҕирийэ.

– Оо сордоох сору да көрөөхтөөбүт эбит, – диэт, Балбаара халаатын сиэбиттэн көлөһүн соттор былаатын мүлчү-халчы харбаан таһааран, хараҕын ньуххаммахтаата. – Анала-чааһа тардан, киһи тылын ылынаахтаабат эбит буоллаҕа…

Лариса саҥа таһаарбакка эрэ өрүтэ сыҥаахтыы олордо. Сирдьит уол, умса көрөн олорон, биир дэхси чааскыны эргиппэхтии оонньуур. Арыый уоскуйбуттарын кэннэ Яков Алексеевич кэпсээнин эмиэ салҕаан барда.

– Кэнникинэн бары биир кууча буоллубут. Бэйэ-бэйэбитигэр өйөнсө сатыыбыт. Дьон быыһыгар киирэн кыбылла сатыыгын. Эн быыскар атын киһи киирэн кыбыллар. Ким эмит онно айыкка, мэһэйдээтиҥ, тоҕо манна киирдиҥ диэ баара дуо! Бары сүөһү курдук биир буолан хаалабыт. Көр эрэ, мин билигин тыалтан күлүктэнэн, бэйэ-бэйэлэригэр анньыһан, биир чөмөх буолан турар үөр сүөһүнү көрдөхпүнэ, туой ол түүнү санаан кэлэбин.

Мин Тимофейбын сүтэрэн кэбистим. Доҕор көрдүөх кэлиэ дуо ол үлүгэргэ. Ханна эрэ, сылааска тартаран, дьон быыһыгар киирэн хаалта буолуо. Ол сылаас сиргэр айыкката бэрт буолар. Тоҥон ыксаабыт киһи эн үрдүгэр кэлэн сытынар. Сылааһа үчүгэйэ бэрт. Нуктаан да ылаҕын ол быыһыгар. Аны ол киһиҥ үрдүгэр атын киһи кэлэн сытынар. Эйиэхэ аны ыарыыта бэрт буолар. Тэҥнэһиэҥ дуо, били сылааскын хаалларан, дьон быыһыттан нэһиилэ оронон туран, аны эн дьон үрдүгэр баран түһэҕин. Эн үрдүгэр кэлэн атын киһи саба түһүөр диэри үөһээ өттүҥ муус курдук буолар.

Дьэ ол курдук, иһиккэ хаайыллыбыт үөн курдук, өрө үөмэхтэһэн, илдьи мускуллан, бэйэ-бэйэбитигэр сууланан аһардыбыт ол түүнү. Хайдах тыыннаах орпуппутун бэйэм да сатаан санаабаппын. Онтон сылтаан тымныйан, ол түүн дьоҥҥо ыбылы баттатан өлүү кэмэтэ суох буолан таҕыста. Сырдаабытын, тымныыбыт арыый мүлүйбүтүн кэннэ Тимофейбынаан дьэ булустубут. Куонда буоругар-сыыһыгар булкулламмыт барыбыт сирэйбит-харахпыт хап-хара. Тииспит эрэ туртайар.

Түүн оннук сордоно сытан, ытыырым, муҥатыйарым быыһыгар туой Тимофейым эппитин санаан кэлэ турабын. Бэҕэһээ киэһэ алҕас санааммын арыычча ыт буола сыстым. Бэйи, күн сырдыга тыыннаах дууһаҕа наада.

Кырдьыга даҕаны, бу ыттарга ыттыы өлбөтөх киһи үчүгэй буолуо этэ. Сахалар этэллэригэр дылы: «Уол оҕо эрэйгэ ананан төрүүр – биир күн ат уорҕатыгар, биир күн ат өрөҕөтүгэр буолар», хайа да буоллар тура, тулуйа сатаан көрүөххэ диэн биир кытаанах санаа киирдэ – дьэ ханна тиийэн быстар эбиппин?