Текст книги "Кытта кырдьыбыт тэҥкэ тиит"

Икки ардыбытыгар эмискэ Тимофей баар буола түстэ.

– Тыытыма кинини! Тыытыма диэтим!

Ыгылыйбыта, аҕылаабыта сүрдээх. Ыгылыйымына, тыын тыыҥҥа харбас. Итинник мээнэ хаһыытыы сылдьар киһини хайдах баҕарар гыныахтарын сөп бэйэлэрэ арыычча сылдьар дьон.

Онуоха онтон-мантан дьон хаһыытастылар:

– Гриша, тыытыма! Тугу баран аахсан.

– Абааһы сиэтин! Сырыттыннар бэйэлэрэ.

Онтон биир бары куоластан дорҕоонноох, былаастаах баҕайы куолас бэрт холкутук көөҕүнээтэ:

– Тохтоо эрэ, Гриша! Наһаалаайаҕын!

Киһим онуоха дьэ тохтоото. Онтон атын хайыа эбитэ буолла? Ол эрээри, төннөөрү гынан иһэн, тохтоон Тимофейга эттэ:

– Ити ытыҥ оҕотун өйдөт! Мээнэ тылга тииспэтин. Бостуой аныгыскы сырыыга куһаҕан буолуо.

Биһиги саҥата-иҥэтэ суох сукуҥнаһан, түгэх диэки соҕус тиийэн, саамай үөһэ тахсан, кэккэлэһэ ороннорго сытынан кэбистибит. Миэхэ тостон хаалбыт адарайдаах орон түбэстэ да, ону талымастыыр кэлиэ дуо, аахса барбатым. Айыкка, саллыбытым бэрт.

Онтон куттаммытым ааһан истэҕин аайы, кыһыым-абам эмиэ көймөстөн тиийэн кэллэ. Бу туох үлүгэрдээх атаҕастабылай? Тоҕо кыыл курдук туора көрөллөрүй? Тугуй бу аата? Кырдьык ханна баарый? Хайа, оттон бөлүүн таһырдьа хонорбутугар бары биир этибит дии. Эн үчүгэйгин-куһаҕаҥҥын диэн аахсыы суоҕа. Оттон бүгүн тугуй?

Эбэтэр мин киһиттэн эрэ туора быһыыны оҥордум дуу? Саҥа кэлбит киһи күөстэниминэбин. Мин эмиэ аччыкпын, мин эмиэ аһыыр айахтаахпын. Мин да киһибин эбээт. Ону тоҕо охсуолууллар-тэбиэлииллэр, тоҕо күлүү гыналлар, тылларынан халаастыыллар?

Мин санаабын таайбыкка дылы – Тимофей нөҥүө икки киһи сытар эбит, арааһа, күнүскэттэн сытар дьон быһыылаах – олортон биирдэстэрэ оргууйдук, эйэ-дэмнээх баҕайы куолаһынан ыйытта:

– Эһиги омуккут ханныгый?

– Сахаларбыт, – диэтэ Тимофей, сыппахтыы түһэн баран.

– Оо, билэбин, – диэтэ анараа киһи. – Көр эрэ, эһигини манна сүгүн олордуохтара суоҕа. Онно омуктарга барыҥ. Кинилэргэ табах, маргарин биэрэллэр уонна үлэҕэ олус наһаа үүрбэттэр.

Арай Тимофей сэҥээрэн, кэпсэтэн барда. Анараа дьоммут, иккиэн былдьаһа-былдьаһа, ол омуктар бараактарыгар хайдах тиийэри ыйан биэрдилэр. «Анараа аҥаарыгар полицайдар олороллор, билиэннэйдэр бэтэрээтигэр бааллар», – диэтилэр. Арай билэллэрэ-көрөллөрө сүр. «Сахабыт диэмэҥ, ылыахтара суоҕа. Ханнык эмит союзнай республика омугунабыт дэһиҥ», – диэтилэр.

Хата, бэрт дьон түбэһэн абыраатылар. Биһиги, кыбыста-кыбыста тахсан, ол омуктарбытын көрдүү бардыбыт. Баран иһэн көөрпүт – аара бараак бөҕө элбэх эбит. Мин хайдах эрэ оһуобай киҥнээхтэри туспа мунньар буоллахтара, бу биһиги сылдьыбыппыт олор бараактара буоллаҕа диэн курдук санаталаан ылаттыыбын.

Бараакпытын кэбэҕэстик буллубут, олбуортан тахсар аан чугаһыгар турар эбит. Киирэн кээлпит, эмиэ үс дьаарыс ороннор, дьон үксэ сытыталаабыттар тоҕо эрэ, режимнэрэ оннук буоллаҕа буолуо. Биһигини сүгүн хаамтарбакка үөһээ ороннортон дьон сирэйэ былтас гына-гына:

– Хая область, хая область? – диэн иһэллэр.

Биһиги Тимофейбынаан хайа омукпут дэниэхпитин эрдэ сүбэлэспэтэхпит, мух-мах буоллубут. Муннубут анныгар, сымыйанан эппиэттээбитэ буолан ону-маны киҥинэйэ-киҥинэйэ, аллара иллэҥ миэстэлэр баалларыгар, онно дьылыс гынныбыт.

Өйдөөн көөртүм, билиитэ оһох баар эбит, уоттаах. Биһиги аччыкпыт диэн сатала суох. Бу икки бараак икки ардыгар биэрэс тэбэммит, киэһээ аһылыктан мэлийбиппит, балар эрдэ аһыыр буоллахтара буолуо. Мин били охсуһуулаах этим муҥнааҕы эмиэ санаан кэллим. Мааҕын уутун эмиэ сүөкээн баран, – эчи, миинэ да баран бүттэҕэ, – этин котелогум иһигэр аспытым, ол курдук сырыттаҕа. Ол эрээри бу сырыыга дьон утуйарын күүтэргэ сананным.

Иккиэн утуйардыы оҥостон сыттыбыт. Тимофейбын утуттум, бэйэм саҥа эти үчүгэйдик мииннээн буһарыах буоллум. Өөр күүттүм. Дьон өрүү утуйан быстыбатылар. Уум кэлэрэ диэн туохха да сатала суох, аһыахпын баҕарарым оннооҕор ордук. Биир өттүбэр, хайа эрэ омук быһыылаах, уһун баҕайы муруннаах, халбыйан хаалбыт иэдэстээх киһи унчуйан сытар. Мин ыксаан ол киһибин уһугуннараары сөтөллүбүтэ буоллум, мөҕүстүм-таҕыстым. Хата, киһим хараҕын көрөн кэллэ. «Күөстэниэххэ манна син дуо?» – диэн ыйыппыппар киһим: «Син-син, полицайтан ыйыт», – диэн баран, төттөрү эргийдэ.

Мин, куттана-куттана, туран полицайга тиийдим. Кини мааҕыттан биир сиргэ – түгэх дьиэҕэ киирэр аан таһыгар – хамсаабакка олорор, дежурнайдыыр быһыыта буоллаҕа буолуо. Тиийэн ыйыппытым – бу сатанаҥ утуйа олорбут быһыылаах, хараҕа кып-кыһыл, сибиинньэ хараҕын курдук. «Син», – диэт, аанын холуодатыгар баран эмиэ өйөнө түстэ.

Дьэ наҕылыччы күөстэнэн, Тимофейбынаан ботур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ, эппитин сиэн, мииммитин иһэн баран, утуйан хааллыбыт. Эппит кыра соҕус ахтаах этэ да, хайабыт да ол туһунан ахтыбата, билбэтэҕэ буоллубут.

Сарсыарда эрдэ баҕайы туруордулар. Аһаттылар. Биһиги аһастыбыт. Астара син үчүгэй, маргарин суоҕун суох буолан баран. Биһиги, бөлүүн тото эт сиэбит дьон, арай сөрү-сөп буоларга дылы гынныбыт. Мин бэҕэһээ сүбэлээбит дьоҥҥо сүрдээҕин махтана санаатым. Куруук маннык аһатар буоллахтарына, киһи өлөн-охтон биэриэ суоҕа эбээт өтөрүнэн диэх курдук санаталаатым. Аны аһаан баран, дьонтон табах тартым хайаатым. Букатын атыыһыт оҕото буолан хааллым. Тимофейым тардыбат.

Ол быыһыгар киһибин хайа омук дэнэбит диэн мискийэн көрөбүн да, киһим эй-ээх диэн быстыбат, даҥ курдук. Мин ити хайдах буолар баҕайытай дии санаатым. Онтон ыксаан билэрдии: «Казах буолуох. Эн бэйэҕэр аатта булун. Мин буоллаҕына бэйэбин Якубов Ромазан дэнэбин», – диэтим. Ол Якубов диэн фамилия казахтарга баара эрэ, суоҕа эрэ, өссө билбэппин ээ баччааҥҥа диэри, бу тойооску. Тимофей Кононовиһым ону ылынна. Көмөлөөн киниэхэ Тимиржинов Мурат диэн ааты буллубут. Казахтыы фамилияны билбэппит сүрдээх, онон ыксаан сахалыы «тимир» диэнтэн таһаардыбыт.

Эрдэ баҕайы, аҕыс чаас иннинэ быһыылаах, полицай хамаандата иһилиннэ (бэҕэһээҥҥи киһи, итинник түүннэри-күннэри сылдьар баҕайы буоллаҕа буолуо):

– На физзарядку! Выходи строиться!

Биһиги муодарҕаан сирэй-сирэйбитин көрүстүбүт: ити аата туох буолан, аһылык кэнниттэн зарядка оҥорор баҕайыларый? Дьоммут, үөһэттэн таммалаталаан түһэн, тахсыталаан бардылар. Үксүлэрэ узбектар быһыылаах. Сорохторо саҥа таҥна сатааччылар да бааллар. Дьэ, доҕоор, бу мааныларын көрүөҥ: галифе, маҥан маайка, ып-ыраас, килэҥнэс саппыкы, арааһа, өссө сорохторун киэнэ офицерскай быһыылаах. Биһиги соһуйан харахпытын тиэрэ көрөн кэбистибит. Дьон кэнниттэн тахсаары дьылыйан олордубут.

Онуоха арай биһиги аттыбытыгар соҕус дьон ньамаласпыттарыгар көрө биэрбиппит, биир муҥнаах, хантан эрэ тырыттан хаалбыт өрбөх таҥастары булан, кэтэ сатыы турар эбит. Илини-арҕааны араарбат буолан баран сылдьаахтыыра дуу, эмиэ биһиэхэ дылы саҥа кэлэн, бэрээдэктэригэр үөрэнэ илигэ дуу – биллибэт. Онуоха полицай тиийэн кэллэ. Кэлээт да, бу дьиикэйиҥ тугу да саҥарбакка эрэ, киһини хаста да кымньыынан биэртэлээтэ ээ. Олох дьиҥнээх, өрөн оҥоһуллубут ат кымньыытын, дэйбиир курдук бэгэччэгэр ыйыы сылдьар эбит бу чиччигиҥ баара. Киһи эрэйдээх оҕо курдук икки илиитинэн төбөтүн саба туттаахтаата уонна адьас эт сахалыы хаста да ынчыктаан ылла.

– Дикарьдар! Идиоттар! Чиччиктэр! Саахтыыр миэстэҕит ханан баарын билбэт кэрэдэктэр! Эһиэхэ хас сүүстэ хатылыахха нааданый, зарядкаҕа рабочай таҥаһынан тахсыллыбат, параднай форманан тахсыллар диэн!

Киһи эрэйдээх ол параднай формалаах эбит, онтун кэтэн букунуйаахтаата.

Биһиги олоруохпут дуо, туран аан диэки баран эрдэхпитинэ, полицай кэннибититтэн иһэн хаһыытаан тохтотто. Биһиги быһааран биэрдибит. «Тахсан олоруҥ! Көрүҥ! Үөрэниҥ! – диэтэ, куолаһа биһиэхэ сымнаҕас. – Үчүгэйдик таҥыннарыахпыт, аһатыахпыт. Аҕыйах хоноот, киһи билбэт дьоно, добрай молодецтар, буолуоххут. Көрбөккүт дуо ити земляктаргытын?»

– Нуучча дуу, хайа үөдэн? – диэтим мин, кэнниттэн иһэн, ботугураан.

– Киһи куһаҕана буолбат дуо?! – диэтэ онуоха Тимофей сүрдээх кырыктаах баҕайытык. Мин кыыһырбыт кэмигэр киһибиттэн толло саныыр этим. Хайдах эрэ ол курдук киһи кутун-сүрүн баттыыр, дьэбир буолан ылаттыыр этэ.

Тахсыбыппыт, дьоммут хайыы-үйэҕэ стройдаан, бэлэм тураллар эбит. Биһиги баран дьиэ муннугар турунан кэбистибит.

– Бегом марш! – диэн хамаанданан «зарядкалара» саҕаланна. Бэрт аҕыйах упражнениены оҥордулар, үксэ «На месте шагом марш!» икки, «Вперед шагом марш!» икки буолла.

Оо, дьэ бу кэмҥэ нууччалар ааһаахтаатылар ээ үлэҕэ араас бараактартан. Сүүрбэччэлии, отуччалыы буола-буола, бөлөх-бөлөх ааһаллар. Таҥас-сап, дьүһүн-бодо – ынырык! Букатын түһээтэхтээҕи дьон курдуктар. Оо, абараллар да быһыылаах бу зарядка оҥорон кылбаҥнаһа сылдьар мааны дьоҥҥо. Антах: «Саҥарымаҥ!» – диэн дьарыйа иһэллэр да, хайаан да биир эмэ киһи хаһыытаан, үөҕэн, саанан ааһар. Сорохтор саҥата суох сутуруктарын көрдөрөллөр. Кырдьык да абалаах суол буоллаҕа, кинилэр оннуларыгар буолан туран көрдөххө.

Онтон сотору баҕайы: «Перекур», – диэн хамаанда буола оҕуста. Нууччалар быыстала суох ааһа тураллар. Арай дьоммут биир да орпокко, табах уурунан, табахтаан киирэн бардылар. Бары табахсыт эбиттэр, мин көрдөхпүнэ. Онуоха Тимофейым эттэ:

– Оо, сорохторун, тарпат да дьону, тартаран муҥнууллар ээ, быһыыта, – диэн.

Өйдөөн көөртүм, кырдьык, буруоҕа чачайа сөтөллөн да хахсыйааччы баар, сымыйанан уматан эрэ баран, оборбута буолааччы баар, өрүү да сатаан бөппүрүөскэ эрийбэккэ будьуктаһа турааччылар да бааллар. Ол быыһыгар полицай саҥата аймана түстэ, хаһыытаабат, кыыһыран бардьыгыныыр эрэ.

– Эн тоҕо тарпакка тураҕын диибин дии. Биир сууккаҕа карцерга бараҕын! Тардыаҥ суоҕа да, өссө эбэн биэриэм!

Дьэ нууччалар, табахтыы турар дьону көрө-көрө, айман да айман, үөх да үөх. Наар таҥнарыахсыттарынан ааттыыллар.

– Оттон эһиги тоҕо тарпакка тураҕыт? – полицай биһиэхэ чугаһаан кэлэр.

Мин иҥсэрэн бөҕө турабын. Хайдах эрэ өлүү табахпын биэрээри гыннаҕа диэн үөрэ түстүм. Уопсайынан даҕаны, бу сарсыарда аһаан-хайаан, полицай сымнаҕас куолаһын истэн, мин бэйэм эрэ чааспын бэйэ киһититтэн атыннык санаммакка турабын.

Полицай, ол чугаһаан иһэн, хараҕын кырыытынан тугу эрэ көрөн дьигис гына түстэ. Көөрпүт, хатыылаах боробулуохаттан оҥоһуллубут олбуор муннугар бөлүөхсэн турар дьон кэтэҕиттэн хайалара эрэ ааһан иһээччилэргэ хаа махорканы быраҕан кыыратта. Анараалар «лып» гыннаран ыллылар. Конвойдаан иһэр киһилэрэ быһааран көрбөккө да хаалла, мээнэ тугу эрэ сибикилээн, ол-бу диэки көрөн, эргичиҥнээн ылла.

Биһиги полицайбыт бөлөх дьоҥҥо сыалбастан тиийдэ:

– Ким бырахта ити?

Саҥа суох.

– Иккистээн ыйытабын – ким махорканы бырахта?

Саҥа суох.

– Үһүс ыйытыыбар билиниэххит суоҕа да, барыгытын хаайталаан кэбиһиэм… Хайа, билинэҕит дуо?.. Суох?.. Чэ, үһүстээн ыйыттым: ким махорканы нууччаларга бырахта?

Саҥа суох. Онуоха Тимофей үөрбүт, миигин өттүккэ аста. «Көр эрэ, дьэ маладьыастар!» – диэтэ сибигинэйэн.

– Биэс сууккаҕа карцер! Барыгытын! Алтыаҥҥытын!

Ол карцердара диэн кэлин билбитим, били бэҕэһээ мин эт буһараары гына сылдьыбыт, таһырдьанан ааннаах оһоҕум баар сирэ – карцеры ол оһох ититэр эбит.

Нууччалар ааһан бүтэллэрин кытары, дьоннорбутун бокуойа суох дьиэҕэ үүртэлээн киллэрэн, таҥастарын уларыттарда полицайбыт уонна үлэҕэ илдьээри стройдатта. Көөрпүт, доҕоор, билигин ааспыт нууччаларбытыттан туох да атына суох таҥастаах-саптаах дьон буолан тахсаахтаатылар. Биһиги Тимофейбынаан строй уһугар тиийэн турунан кэбистибит.

Арба, дьоммут киирэн таҥна сырыттахтарына, таһырдьа иккиэйэҕин хаалан баран, Тимофей эмискэ ыйытта:

– Хайа, өйдөөтүҥ дуо?

Онтон эппиэт күүппэккэ эрэ:

– Дьэ, ыттар диэтэҕиҥ! Дьэ булан оҥорор ыттар эбит диэтэҕиҥ! Бэҕэһээ туохтан кырбаммыккын дьэ билигин өйдөөтүҥ дуо? Көрөөр, билигин киэһэ үлэттэн нууччалардааҕар эрдэ аҕалан, кинилэр кэлиилэрин тоһуйа, эмиэ таҥыннаран баран, таһырдьа таһааран дьаарбатыахтара, табахтатыахтара. Бу ыттарыҥ албастарын көр эрэ!

Мин бэйэбин бэрт кырбаммыкка ааҕыммакка да турдарбын, өйдүүрүн өйдөөн эрэр этим. Ону Тимофейым бэйэтин санаатынан бигэргэтэн биэрдэ.

Полицайбыт испииһэктээх, онтукатын көрө-көрө, перекличката буоллаҕа буолуо, омуктарынан биир-биир ыҥыран таһаартаталаан иһэр, ахсааннарын ааҕар-хайыыр, кумааҕытын көрбөхтүүр.

– Узбектар!

– Таджиктар!

Син балачча киһи таҕыста. Мин казахтары хаһан ааттыыр диэн, салла саныы-саныы, чөрбөйөн ахан турабын. Мин испэр саҥа ааппын ботугуруубун умнумаары.

– Туркменнар!

– Азербайджаннар!

– Казахтар!

Күүтэн да турдарбын, соһуйан дьик гына түстүм. Арай атыллыах буолтум, Тимофейым турар, даҥ курдук. Мин булкулла түстүм. Онтон өй ылан, өйдөөн истибэтэх быһыылаах диэн: «Ааттаата-ааттаата, казахтар диэтэ. Чэ, тахсыах! Тахса охсуох!» – дии-дии, киһибин тоҥолоҕуттан тардыалаатым. Киһим тахсыах быһыыта суох, ымыр да гыммат. Истибэтэх курдук турар. Мин диэки дьөрү хайыһан да көрбөт. Наһаа кыһыйдым мин. Бу үлүгэрдээх өлөр-тиллэр былдьаһыгар сылдьан, эмиэ туохпут өчөһүүтэй дии санаатым.

– Чэ, бу сырыыга киргизтэри ааттыахтара. Онно тахсыах. Эн тахсыаҥ суоҕа да, мин соҕотоҕун тахсыам. Бэйэҕин бэйэҥ билин, – диэтим.

– Киргизтэр!

Мин, хамсаабакка туран, бастаан киһим диэки көрдүм. Киһим хамсыах быһыыта суох. Онтон эмиэ: «Тахсыах!» – диэтим. Тимофейым оргууйдук баһын быһа илгиһиннэ.

Ол курдук, бүтүн строй дьонтон киһибинээн иккиэйэҕин хороһон, ордон хааллыбыт.

– Оттон эһиги бу… оннуктар-манныктар… тоҕо тураҕыт? – полицай ырдырҕас буолбут. – Ханнык омуккутуй?

Онуоха Тимофейым «смирно» туттан кэбистэ, чынайда уонна, дьиппиэн харахтарынан полицайы көрөн туран, чиҥ гынан баран, холку баҕайытык:

– Якут я! – диэтэ.

Онтуката хайдах эрэ дуолан, былаастаах баҕайытык, полицайы сэниир курдук таҕыста.

– Биһиэхэ оннуктар наадата суохтар! Киэр буолуҥ! – диэн хаһыытыы түстэ ол баҕайыбыт, кымньыытынан далбаатаата уонна, атын сир диэки хааман иһэн, бэйэтэ-бэйэтигэр ботугуруура иһилиннэ: «Улахан эбит. Персоны нашлись», – диэн. Сэнэтэн, кырдьык, абарда быһыылаах.

Хайыахпытый, ол курдук биһиги улахан бараакпытыгар төннөн кэлээхтээтэхпит дии. Тимофейбын сэмэлээн көрөбүн да, киһим ылыныах, бэриниэх быһыыта биллибэт.

– Ыттарга сирэйбитин кистиэхпитин биһиги ыттар буолбатахпыт, – диэтэ.

Бараакпытыгар эмиэ бэҕэһээ дьоммут хаалбыттар. Биһиги били икки киһибитин булан (ыалдьан сытар дьон эбиттэр), туох буолтун барытын кэпсээн биэрдибит.

– Соруйан ити национальнай атааннаһыыны күөртүү сатыыллар, – дэстилэр дьоннорбут. Биһигини көрүҥҥүт мөлтөҕө бэрт, ыалдьыбыта буолан сытыҥ, үлэҕэ барымаҥ диэи сүбэлээтилэр.

Көр эрэ, чиччиктэриҥ политикалара үөнүн көрөн кэбиһиҥ! Бэйи фашиһыҥ моҕой өйдөөх. Советскай государство тулхадыйбат тулааһынынан норуоттар доҕордоһуулара буоларын билэн, ону айгыратаары, кэбирэтээри гынар быһыылара эбит – сорох омуктары сымыйанан үчүгэйдик туппута буола сатааһын. Били ол иһин бастакы күн биһигини бэйэбит дьоммут туора көрбүттэр эбит.

Иккис күммүтүгэр дуу, үһүспүтүгэр этэ дуу тылбаасчыттаах немец офицера, хаһыалар даҕаны, быраастаахтар эҥин, күнүс биһиги бараакпытыгар көтөн түстүлэр. Стройдатан баран офицер ыйытта:

– Эһиги туохтан маннык дьүдьэйдигит?

– Аҥаардас ситэ аһаабат буолууттан, – диэн бырааһа биһиги оннубутугар быһааран биэрдэ.

– Тото аһаттахха, эһиги үлэлиэххит этэ дуо?

– Тоҕо үлэлиэхпит суоҕай? Нуучча үлэни таптыыр, – дэстилэр дьон.

Биһиэхэ аһыы түһэр, сэниэ ылар, бэйи, наада. Хас дэлэгэй, куотар хайыыр күн да тирээтэҕинэ, дьөрү, сүүрэр да кыахпыт суох эбээт бу дьон. Уонна ас киһиэхэ туох өстөөх буолуой, син бэйэбит аспытын сиэтэллэрэ буолуо.

Офицербыт тугу эрэ саҥарбахтаата, дьаһайар быһыылаах. Кумааҕы той, испииһэк көрдүлэр. Мин хайдах эрэ испэр, бу икки бараагынан талбыппытынан сылдьан, арааһа, испииһэккэ көттүбүт эрэ, ханнык эрэ дии саныы сылдьыбытым – пахай, атын үлүгэрдик суруллан тиһиллэ сылдьар эбиппит.

Сонно тута биһигини барыбытын атын бараакка көһөрдүлэр. Уон бэһиэ-алтыа буоллубут быһыылаах. Киһи онно аҕыйах эбит. Кэлин да хотон эбиллибэтэ. Аһылыкпыт, кырдьык, үчүгэй курдук буолла. Сарсыныгар офицербыт эмиэ киирэ сырытта. Биһиги табах көрдөө, киэһэ онтубут кэллэ. Дьэ биһиги көнөр аатыгар бардыбыт.

Ол курдук ситэ нэдиэлэ олордубакка эрэ биһигини 8–7 киһини кытары атын сиргэ көһөрөр буоллулар. Буряттар эҥин бааллар, чэ, уопсайынан омук өттүн хото таллылар быһыылаах.

Массыынаҕа олордон, өөр баҕайы айаннаан, тыа саҕатыгар саһан турар быыкайкаан дэриэбинэ оҕотугар аҕаллылар. Илин диэки айаннаан кэллибит, онон бу сордоохтор испитигэр үөрэ саныыбыт – кэм дойдубут тардыытын диэки чугаһаатахпыт дии кыра да буоллар.

Ат көрдөрөр буоллулар. Сүүсчэкэ ат баар быһыылаах. Тимир оһохтоохпут эҥин, оттук мас буолунай. Саҥа сылаас таҥас биэртэлээтилэр. Биһиги, уу дэлби сылытынан, кирбитин-хахпытын тоҕо анньынныбыт. Килиэби, син кэмчилээн да буоллар, биэрэ тураллар. Аны өлбүт сылгы этэ дэлэй буола түстэ. Ол дойду сылгытын этэ дьаардаах буолар эбит, онон бастаан утаа маҕыйбахтаан баран, кэлин тотон, аанньа дьалайан сиэбэт буолан бардыбыт. Аттарга сиэтээри сиэмэ бурдугу биэрэллэр. Онтон уоран, олохтоохторго биэрэн, мэлийтэрэн, бары лэппиэскэлээн сиибит. Син сэниэ киллэрдибит.

Күнүһүн харабыллаах буолабыт. Түүн барыбытын биир дьиэҕэ хаайан кэбиһэллэр, таһыттан маныыллар.

Дьэ, бу ээ, биһиги арыычча холку кэммит диэн. Ону-маны дэлби кэпсэтэбит. Дойдубутун, кэргэттэрбитин саныыбыт. Тимофейым саҥарар-иҥэрэр буолла. Дьэ ол онно сылдьан эппитэ биирдэ: «Мин бу эрэйим-кыһалҕам барыта оҕонньор туһуттан», – диэн. Били Земсков кинини тоҕо үгүс ботуруоннаах буолуо диэбитин эмиэ онно кэпсээбитэ.

Ээ, ол арааһы кэпсэтиһэрбит, ахтыһарбыт биһиэнэ кэмнээх буолуо дуо.

Ол сылдьан Тимофей Кононович биирдэ эттэ: «Яков, туттан хаалар күммүт чугаһаан эрэр ээ быһыыта», – диэн. Мии эмиэ сөбүлэһэрбин биллэрдим. Ол күн сэрии тыаһын иһиттибит, бааһынаттан бурдук ото тиэйэ сылдьан. Сарсыныгар туран киһим эттэ: «Бэйи, күүтэ түһэрбит дуу, арааһа, фронт чугаһаан иһэр быһыылаах», – диэн.

Биһиги сыыйа тэринэн бардыбыт. Суухара да оҥорон мунньабыт, сыалааҕыттан талан, ат да этэ хатарабыт. Онтубутун барытын дьоммутуттан кистээн, кимиэхэ да эппэппит. Куттанабыт. Араас буолуон сөп.

Сотору сэрии тыаһа-ууһа бу тигинээн кэллэ. Өстөөх, күүһүн хомунан, тэскилиир сибикитэ билиннэ. Сотору-сотору биһиги самолеттарбыт кэлэн аттыбытыгар бомба быраҕаттыыр буоллулар. Тойотторбут да сээбэҥнэһэн бардылар. Биһиги: «Дьэ сөп буолла», – дэстибит.

Ол күн төрдүө буолан аҕыс атынан эмиэ бурдук ото тиэйэ бардыбыт. Харабылбыт биир. Биһиги Тимофейбынаан биир кэбиһиигэ, анараа дьоммут атын кэбиһиигэ тохтотолоотубут. Икки ардыбыт син ыраах. Харабылбыт хардары-таары чаачылаан сылдьар. Биирдэ, анараа дьоҥҥо баартын кэннэ, биһиги кэбиһиилээх бурдукпут отунан күлүктэнэн, тыаҕа түһэн хааллыбыт. Куоттахпыт ол.

Иккис хонукпутугар фронт линиятын туораан, бэйэбит дьоммутугар тиийдибит. Сүрдээх кутталлаах сирдэри алыс табыгастаахтык, мындырдаан даҕаны, баартаахтык даҕаны туораталаан турабыт. Онно Тимофейым миэхэ үтүөтэ үгүс. Дьэ ити курдук.

Фронт контрразведкатын аастыбыт, туохпут барыта этэҥҥэ буолла. Регистрацияҕа туруоран бараннар, иккиэммитин биир чааска анаан кэбистилэр. Эмиэ сэриигэ барар дьон буолан хааллыбыт. Иккиэн үөрүүбүт диэн сүрдээх. Өлүүнү хаста эмэтэ утары көрбүт дьон быһыытынан бу сырыыбытыгар холкубут, долгуйуубут кыра. «Бэркэ гыннар көрбүппүт саҕаны көрөө инибит, алҕаска өлбөккө хаалбыппытын өлөө инибит», – диэх курдук саныыгын.

V

– Дьэ, аҕаҕыт оннук киһи этэ. Тиһэх күннэригэр итинник сылдьыбыта. Геройдуу быһыыны оҥорбута суох, ол гынан баран, мин субу соҕотох бэйэм тус санаабар, кини геройдуу быһыылаах-майгылаах, киэҥ-холку, эр хааннаах, дьиҥнээх советскай киһи этэ. Ону билиҥ уонна бэйэҕит сыаналааҥ, – Яков Алексеевич, күнүс быыс буллар эрэ салҕаан, чугаһаппыт кэпсээнигэр итинник түмүк оҥордо.

Балбаара, киэһэ аһылыгын бэлэмнээн, кэпсээни истэ-истэ, хам-түм тыл кыбытан ылаттыы, кэлэ-бара сырытта. Атын дьукаахтар уруккуларын курдук таһырдьа күөстэннилэр. Лариса Тимофеевна, бүгүн оҕотун саатата-саатата, тугу эрэ өрбүтэ буолла. Яков Алексеевич аттыттан арахпата. Сайылык үрдүнэн соҕотох эр киһилээхтэрэ – Мэхээс (атыттар атын үлэҕэ-хамнаска, окко эҥин барыталаабыттара), ыарыһах, аҥаарын охсор охсубут киһитэ, быыс буллар эрэ кэпсээни сэҥээрэн, киирэ тураахтыыр. Атын оҕо-уруу, улахаттар даҕаны, киирэллэрэ-тахсаллара ахсаан буолбат. Бэҕэһээ киэһээҥҥэ диэри туох да кыһалҕата суох, ньим-бааччы, алаас быыһыгар бүгэн олорбут кыракый сайылык дьоннорун санааларыгар тыал түспүтэ – сэрии сураҕын тыала. Ол тыал аҥаардас Балбааралааҕы эрэ буолбакка, хас биир киһини тус-туһунан долгутардаах этэ.

– Чэ, оттон, паапабын тиһэх көрүүҥ туһунан кэпсээриий, Яков Алексеевич! – Лариса Тимофеевна бүгүн хаһыс-хаһыс тиэтэтиитэ буолла.

– Субу кэпсээри олоробун, тоойуом. Билигин үксүн эйиэхэ анаан кэпсиэм. Тоҕо диэтэххэ, маамаҥ урут истибит суола. Эн оччолорго бураллыбыт баттахтаах, сүүрэн сэрбэйэ сылдьар этиҥ, көр эрэ, үүт-үкчү ол кыысчаан курдук, – Романов хас да оҕо быыһыттан, биир чачархай баттахтаах, түөртээх-биэстээх кыыс оҕону ыйан көрдөрдө. Анарааҥҥыта оонньуу да олордор, син өйдөөн истэн, кыбыстан, ытыһын тилэҕинэн сүр эрчимнээх баҕайытык муннун өрө анньа охсон ылла.

– Дьэ ол гынан, биһиги Тимофей Кононовичтыын эмиэ биир ротаҕа буолан баран, тус-туспа взводка түбэстибит. Араартаан кэбистилэр, быһата.

Биһиги чаастарбыт, ол күннэргэ бэркэ кимэн киирэн иһэннэр кэлин тохтоон, иҥнэн хааллылар. Байыаннайдыы эттэххэ, инициативаны кыайан салгыы сайыннарбатылар. Ол аата өстөөх оборонатыгар кэтиллии буолла.

Биирдэ, өстөөх инники оборонатын тоҕо көтөн, Матренино дэриэбинэни ыларга биһиги батальоммутугар бирикээс кэллэ. Батальон командира миигин билэр. Сээкэй ол-бу сурукка-бичиккэ, хаһыат таһаарыытыгар эҥин көмөлөһөр этим, буочарым үчүгэй уонна кыратык кыраасканан туттар буоламмын. Атаака иннинэ аҕай арай миигин көрө түһэн, ыҥыран ылла:

– Романов, ко мне! Эн старшина Шумиловка кыргыһыыны боеприпаһынан хааччыйарга көмө буолаҕын!

Мин тиийэн Тимофей Кононовичпар кэпсээн биэр. Арай киһим сирэйэ-хараҕа өспүт, уота-күөһэ умуллубут, эттэ:

– Дьэ, Яков, доҕоччуок! Түүл-бит куһаҕан буолла миэнэ. Эн хааллыҥ, үчүгэй. Тыыннаах ордуоҕуҥ. Бу мин концентраппын илдьэ хаал, сиэр кэлин, миэхэ аны наада буолара биллибэт.

Мин сүрдээҕин соһуйдум, уолуйдум даҕаны, дьиктиргээтим даҕаны.

– Тыый, Тимофей, кэбис, инньэ диэмэ. Бэйэҕэр наада буолуо.

Киһим, носовой платокка суулаан, эрдэттэн бэлэмнээбит – туттаран кэбиһэн баран, дьонун эккирэтэн, сүүрэ турда. Мин ылан, эргим-ургум туппахтаан баран, хайдах эрэ илиим тарта: «Бэйи, мин бу туох буолбут акаарыбыный? Тоҕо илдьэ хааллым маны мин доҕорбуттан. Эйиэхэ, кырдьык, наада буолуо суоҕа диэн дуо? Миэхэ наада буолуо диэн дуо? Уонна сүрдээҕин харааһынным: арааһа, кырдьык, Тимофейым туох эрэ буолара буолуо, сирэйэ-хараҕа бэркэ уларыйбыт.

Дьэ кыргыһыы киэнэ кытаанаҕа буолла. Биһиэннэрэ, биирдэ атаакалаан баран, кыайбатылар. Хата, ол кэнниттэн биһиэнэ артиллериябыт үлэлээмэхтээтэ. Үчүгэйдик лигийдэ эбээт кинилэри, ыраахтан көрдөххө, быһата тары булкуйар курдук илдьи булкуйда. Ама туох эмэ ордубут үһүө диэх курдук киһи саныыр.

Биһиги таспытыгар санбат көһөн тигинээн кэллэ, массыыналардаахтар. Сэриибит тыаһа сүрдээх. Биһиэннэрэ иккис атаакаҕа турдулар быһыылаах, сатархай баҕайы «Ураа!» хаһыы эймэммэхтээтэ. Ол икки ардыгар санитардар бааһырбыттары таһаартаан бардылар. Араас мөлтөх, хааннара сүппүт муҥнаахтар бааллара. Сорохтор син атахтарыгар уйуттааччылар да түбэһэллэр. Мин туой үлэбин үлэлээбэккэ, итини туппута, маны харбаан көрбүтэ буола-буолабын саҥа киһини таһаардаллар эрэ, онно ыстанан тиийэбин. Санаабар, бааһырбыт барыта мин Тимофейбар дылы буолар.

Биһиги аттаахпыт Шумиловпынаан. Онно дьааһыктаах ботуруоннары тиэйтэлии сылдьабыт. Бирикээс кэллэр эрэ киллэриэхтээхпит. Син хаардаах курдук да, инчэҕэй, уу-хаар, бадараан. Бу эрэ аҕай иннинэ эмиэ да ардыы сылдьыбыта. Быһата, сирдиин-халлаанныын былаамах дойду.

Ол сырыттахпытына, Чеботарев диэн саа маастара киһи кэллэ.

– Романов, мин онно Чернышев бааһыран сытарын буллум, көмөлөс, киирэн таһаарыахха, – диир. Ол биһиги взводпут киһитэ, мин билэр киһим.

Биһиги көҥүллэтэн киирдибит, миэхэ эгэ эрэ, таарыччы Тимофейбын көрүөм этэ буоллаҕа. Көөрпүт – Матренино умайан күндээрэ турар. Онно-манна дьоннор өлүктэрэ сыталлар. Алдьаммыт, араастаан ханньастыбыт танкалар тураллар. Аара биир бааһырбыт киһини көрдүбүт. Ыараханнатаахтаабытыгар сөп. Ынчыктыырын быыһыгар: «Братцы, земляки, таһаарыҥ, абырааҥ!» – диэн көрдөһөөхтүүр. Мин, таһаара охсон биэрэн баран, төннөөрү гынабын, Чеботаревум буолбат.

Ол гынан Чернышевпытын кыайан булбатыбыт. Сыыһа кэлэн хаалпыт дуу, санитардар булан таһаарбыттара дуу – биллибэт. Төннөрбүтүгэр киһим кэлбит суолбутунан төннөөрү гынар. Мин атын сиринэн барыах диибин, испэр, баҕар, Тимофейбар түбэһээйэбин дии саныыбын. Мин санаабар, кини хайдах эрэ хайаан да бааһыран сытар буолуохтааҕын курдук, чэгиэн, туран сэриилэһэ сылдьара буолуо диэн санаа букатын киирбэт. Тула сотору-сотору миинэлэр эстэллэр, онон мээнэ сылдьар кутталлаах. Ол да буоллар киһим сөбүлэһэн, атын сиринэн төнүннүбүт. Хаарга киһи хаампыт суолун устун хаамаҕын, атын сиринэн барарыҥ табыллыбат. Чугаһаан иһэн халыйаммыт (мин модьуйан) били көрдөһө сытаахтыыр бааһырбыты таһаардыбыт.

Онтон биһиги Шумиловпынаан иккитэ-хаста аппытынан боеприпас киллэрэн биэрдибит. Ити икки ардыгар хараҥарда. Биһиэннэрэ Матрениноны ыллылар. Сэрии улам намыраан, хаптайан барда.

Сарсыарда арай миигин Шумиловым көрдөөн булла:

– Кулуновы таһаардылар, – диэтэ.

Мин санпууҥҥа тэбин. Тиийбитим – Тимофейым бу сытар эбит. Төбөтө, иһэ бүтүннүү бэрэбээски. Хараҕын симэн сытар. Иһигэр оргууйдук ынчыктаан тыынар.

– Тимофей, Тимофей! Бу мин – Яковпын, Романовпын. Истэҕин дуо, миигин? Биллиҥ дуо? – диибин. Тимофейым билбэтэ.

Онтон киһибин элбэх ыарыһаҕы кытары санитарнай массыынаҕа тиэйэн, илдьэ бардылар. Бүттэҕэ ол.

Мин урут маныаха эрэ диэри кэпсээбитим, Варвара Платоновна. Өйдүүгүн дуо? – диэтэ Романов түргэнник кэпсээнигэр салгыы.

– Өйдүүбүн, – диэтэ Балбаара, эт кырбыы туран, хайдах эрэ судургу баҕайытык.

– Ити 1942 сыллаахха ахсынньы ый 6 күнүгэр этэ. Матренино иһин кыргыһыы буоллаҕына – ахсынньы 5 күнүгэр. Өйдөөн кэбиһиҥ! Өйдөөн кэбис, тоойуом, Лариса Тимофеевна, эдэр киһи. Кэнэҕэс санаан ааһыаххыт буоллаҕа.

Дьэ, онтон биһиги, аҕыйах чаас буолан баран, миэстэ уларытар буоллубут. Суолбут төннөн, үрэҕи тумнан, эргийэ барар. Биһиги биир үрүйэни туораан, чөллөөх турар үчүгэй баҕайы дэриэбинэни ааһан истэхпитинэ, били Чеботаревым миигин хаһыытаата:

– Романов, кэл эрэ манна!

Мин тиий. Киһим автобус тохтуур сарайын ыйар:

– Арааһа, биһиги Кулуновпыт сытар быһыылаах…

Киирбиппит, сарай эргиччи ыскамыайкалаах эбит, онно үс киһини хаалларан ааспыттар. Олортон ортокулара – Тимофей, тута биллим. Сирэйигэр хаар типпит. Хайыахпыный, ону илбийэн баран, бэргэһэбин устан, бойобуой доҕорбун кытары бырастыыластым…

Романов тохтоон хаалла. Дьиэ иһэ уу чуумпу. Туох барыта тохтуурга дылы буолла. Арай оһох үрдүгэр оргуйан эрэр күөс сырылыыр. Аһаҕас түннүгүнэн сөрүүн баарыстанан киирэр.

– Дьэ, мин урукку сырыыбар күүс булан, эйиэхэ кыайан кэпсээбэккэ хаалбытым, Варвара Платоновна. Онтубун бу ситэ кэпсээрибин, бэҕэһээ эппитим курдук, ырааһыраарыбын кэллим. Ону бэйэҥ сыаналаа.

Балбаара туох да диэн хоруйдаабата. Тугу да гыныан булбатахтыы оһох күлүгэр чочумча турбахтаат, саҥата суох тахсан барда.

Таһырдьаттан бэрт кичэллээхтик бобо баайыллыбыт кыракый мөһөөччүктээх үрүҥ бурдук сыыһын киллэрэн, чараас алаадьы астаата. Хас да остуолунан аһыыр элбэх дьукаах саамылаһан, ньамалаһан, бары орун-оруннарын булаттаан, аһаан эрдэхтэринэ, суотайдаах испиири бытыылка аҥаарынан уулаан аҕалан остуолга уурда.

– Бу, доҕоттоор, Түмэппийим тиһэх аһылыга, кини тиһэх остуола буоллун. Бачча тухары биһиги өйбүтүгэр кини тыыннаах курдук сырытта.

Кэлин тылларын этэригэр Балбаара куолаһа эйэҥэлээн, синньээн, быһытталанан ылла. Тыастаахтык олоппоһун соһо тардан, хайдах эрэ көһүүннүк «лах» гына олоро түстэ, остуолугар тоҕоноҕун өйөөн, икки илиитинэи сирэйин саба туттардыы, тарбахтарын төбөтүнэн сүүһүн мускуммахтаата. Онтон үөһэ тыынан, көнөн кэллэ:

– Отучча сыл уура сырыттым дьааһыгым түгэҕэр бу аһы – кэһии буолаарай, баҕар, диэн. Ол тухары кэтэстим мин кинини, кэлбэтин сүрэхпинэн сэрэйэ-сэрэйэбин…

1973 с.