Текст книги "Кытта кырдьыбыт тэҥкэ тиит"

Көр эрэ, туохха бырытыгар оннук дьулуур санаа киһини тулуурдаах оҥорор эбит.

III

Оо, Балбаара, Балбаара! Айманыма дуу, ытаама, кытаат! Көрүүй, ити сайыҥҥы күн барахсан оонньоон дьирибинэйэн тахсан, түөрт муннуктаах кыракый түннүккүнэн көмүс сибэкки буолан, оол, сиэниҥ оронун кууста. Ол кэтэҕэр улааппыт оҕоҥ утуйбута буола сытар. Ытыыра буолуо. Ытаатын эдэр киһи. Дьукаахтаргыт бары бу кыараҕас, эргэ сайылык дьиэҕитигэр ыга симсэн, утуйан буккураһа сыталлар. Утуйдуннар. Аймаабатын кинилэри эн сүрэҕиҥ аймалҕана.

Суох, эн ытаабаккын, дьиҥинэн. Ытыыр эйиэхэ дууһаҥ, сүрэҕиҥ. Ытыыр урукку эрэйиҥ, урукку кураанах эрэлиҥ, урукку хомолтоҥ, аһыыҥ-абаҥ кылларын хаттаан таарыйтаран. Түөрт сыл бииргэ олорбут, таптаспыт, өйөспүт, отуттан тахса сыл кэтэспит, суохтаабыт соҕотох доҕоргун, аҥаардас сылдьыбыт кэмнэргин бу баардыы хат санаан, эргитэн. Сахалар этэллэр: «Туруйа тоҕус сыл доҕорун аһыйар», – диэн. Киһи туруйа буолбатах, киһи аһыыта-абата муҥура суох.

Муҥура суох дьиҥнээхтик таптаспыт буоллахха. Оттон ким сымыйанан таптаабыта буолбут муҥнаахха ол аһыы-аба сыта да суох буолуохтаах. Эн сүөдүргүү, кэлэйэ, абара көрөрүҥ, оччолорго сүүрбэ иккилээх-үстээх кыыс дьахтар, сорохтор сэлээччэх быһыыларын, киһилэрин фроҥҥа атаараат, тахсан иһэн атыттары илдьэ кэлэллэрин. Куһаҕан холобур сутуурдаах дииллэр – ол сымыйа, киһититтэн.

Таптал кыайан солбуллубат. Эн ыарыһах, халы-мааргы дьүһүннээх эбэтэр кэдэрги кэмэлдьилээх, түҥкэтэх, бүтэ өспүт киһи буолбатах этиҥ. Эйиэхэ саха дьахтарын бары кэрэтэ барыта баара. Билигин да баар буолбаат! Ол эрээри эн сүрэҕиҥ буолуммат этэ сымыйанан атыны таптаабыта буолуон. Баҕарбат этиҥ, таптаабат дьонуҥ илиилэригэр оҕолоруҥ төлкөлөрүн уунан биэриэххин, баҕарбат этиҥ, тапталын илдьэ барбыт тоҕо эрэ кэлиэхчэ кэлэн биэрбэт көмүс доҕоруҥ аатын-суолун бэйэҥ дууһаҥ иһигэр суурайан кэбиһиэххин. Буолуммат этиҥ суобаһыҥ, оҕолоруҥ, бар-дьонуҥ иннигэр, буолуммат этиҥ бэйэҥ тус бэйэҥ иннигэр.

Эйигин онно итэҕэл күүһэ күһэйбэтэҕэ. Эйигин дьон тыла, дьон дьүүлэ да чаҕыппат этэ. Туох олуоната баар буолуо этэй оҕолордоох, аҥаардас дьахтар олох оҥосторго, олох олорорго тардыһарыгар?! Ол олох анала, олох сокуона буоллаҕа эбээт. Оччоҕо туох күүс тардан эйигин баччааҥҥа диэри аҕалла, кэргэниҥ, доҕоруҥ аатын үрдүктүк туттуҥ, аҕаларын аатын оҕолоргор ыраастык, күлүгэ суох илдьэ кэллиҥ бачча тухары? Этиҥ эрэ атын да саха дьахталлара, Балбаара дьүөгэлэрэ, Балбаара бааралаахтара?

Эбэтэр кэнэҥҥит баччата дуу, андаҕар биэркит кимиэхэ эмит, бэйэҕитигэр бэриммиккит дуу? Оо, кэнэҥҥититтэн эбитэ буоллар мин сүһүөхтүүн сүгүрүйүөм, ыра гынан үҥүөм этэ оннук кэнэн быһыыга. Көрдөһүөм, ааттаһыам этэ айбыт айылҕаттан киһи барыта оннук кэнэн буолуон. Суох, эһиги кэнэн буолбатаххыт, мин билэбин. Кэнэнтэн тахсаллар эбээт кэдэрги кэмэлдьилэр. Андаҕар да биэрбэтэххит. Күн анныгар көҥүл көччүйэр күөччэх олоххутугар адаҕа кэтэрдэр эһиги аналгыт буолбатах, айылҕа аныгы оҕолоро. Оччоҕо туохтаный, туохтаный?

Балбаара, эн бэйэҥ да билбэккин буолбаат, туохтанын, тоҕотун? Эн биири эрэ билэҕин – күүтэргин! Күүтэриҥ муҥура суох, уйаара-кэйээрэ суох. Бу ыраах сиртэн эрэй бөҕөнөн суол тыыран кэлбит үтүө санаалаах хоноһоҥ буруйунан буолбатах. Баҕар, кини Түмэппийгин өлбүтүн да көрдүм диэбит буоллун оччолорго, ол отут икки сыллааҕы нуһараҥ киэһэ. Син биир күүтүөҥ этэ. Эн өрүү да итэҕэйбэт этиҥ буолбаат, тапталлаах доҕоруҥ суох буолан хаалыаҕын. Хайдах сүтэн, суох буолан хаалыа этэй ама эн санааҕыттан, эн дууһаҕыттан? Сүтүө суох этэ. Эн күүтүөҥ этэ. Күүтүөҥ этэ син биир.

Оо, ол эрээри үөрдүҥ да этэ оччолорго доҕоруҥ бу фроннааҕы доҕоро кэлэн. Ол иннинэ сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕа сылдьыбытыҥ. Кырдьык, сурук да, сурах да суоҕа. Уонна алҕас ыалгар эн ааккар биллэрии сурук кээлтэ дии – сураҕа суох сүттэ диэн. Оо, ол суругу, саатар суругу ааҕар «дьолго» эн тиксибэтэҕиҥ. Ыалыҥ хотун, наһаа нуураллык олорор буолан, сүрэҕэр долгун түһэримээри ол суругу эйиэхэ куттанан таһааран биэрбэтэҕэ… Көрбөтөҕүн киһи итэҕэйиэ дуо? Төһө да итэҕэйбитэ буола сатаатар, иһигэр син биир итэҕэйиэ суоҕа буоллар да, доҕоруҥ син биир суоҕун курдук суоҕа.

Онтон дьэ сурах аҕаалта бу Дьаакып Өлөксүөйэбис.

Оо, үөртэ да этэ, кынаттаата да этэ! Онно киһиҥ өйө да суох сыттар, син кини тыыннааҕын көрдөҕө. Ол аата Түмэппий тыыннаах эбит, кини өлүө суохтаах ол аата.

Эн күүтэҕин. Унньуктаах уһун кыһыннарга, самаан сайыннарга, сандал саастарга, көмүс күһүннэргэ күүтэҕин. Күүтэҕин түлэй түүн, күүтэҕин күрүлүүр күнүс. Күүтэҕин, күүтэҕин… Хас баттыктаах, синиэллээх киһини көрдөххүнэ, саныы түһэриҥ киһигин. Хас хаһыат тылын аахтаххына, радио саҥатын иһиттэххинэ, санаан кэлэриҥ киһигин. Самыыр саккыраатаҕына, хаар кыыдамнаатаҕына, тыал сипсийдэҕинэ – эмиэ кини. Дьоллоох курдук сананнаххына, муҥатыйан да ылаттыыргар – барытыгар кини.

Биирдэ сэрии бүппүтүн кэннэ, хойут, эн оҕолоргун илдьэ дойдугар тахсыбытыҥ кэннэ, сурах кэлбитэ – дойдулар икки ардыларыгар билиэннэйдэри атастаһыы буолар үһү диэн. Оо, үөрдүҥ да этэ онно эн. Күүтэр омуҥҥар, быһата, Түмэппийиҥ кэлбитин курдук санаабытыҥ. Кырдьык, сорох дьон кэлитэлээбиттэрэ. Оттон эйиэнэ – суоҕун курдук суоҕа.

Оройуон диэкиттэн иһэр хас аттаах киһини, хас сатыы айанньыт ааһарын санааҕар: «Арай, ол Түмэппийим буоллун, чээн, төһө эрэ…» – диэн төһөтө оҥорон көрбүтүҥ буолуоҕай? «Тыый, наһаа да ыһыллан олорор эбиккин», – диэҕэ диэн хас төгүл санаабытыҥ буолуой, дьиэҕин хомуйа, өрө тарда сылдьаҥҥын. Арай саамай быстарбыт кэмҥэр, уу хааһы эрэ аһылыктаах дуу, «тыл куһуоктаах» эрэ чэй иһэр кэмҥэр дуу кэллин? Дьэ, саат дии. Эбэтэр кэллин түүн сылаас чэй суоҕар, оһох сойбутун кэннэ, инчэҕэй хардаҕас эрэ баарыгар? Туоххунан көрсүөҥүй, бэлэмэ суох хайдах көрсүөҥүй?..

Ол иһин буолуо, Балбаара, эн дьонтон «чып» кистээҥҥин дьааһыгыҥ түгэҕэр биир олордуу алаадьы бурдугун, биир суотай арыгы сыыһын уура сылдьарыҥ. Биллэрбэт этиҥ ону, бэл, оҕолоргор, чыычаахтаргар. Төһө да ыксаан, быстаран сырыттаргын илиигин уумматаҕыҥ ол хаһааскар, ол көмүс доҕоргор уурбут күндү кэһиигэр.

Оо, билигин ол сырдык эрэл, күүтэр күндү санаа бүтэр дуо? Хайдах-хайдаҕый, толкуйдаа эрэ барытын эргитэн. Хоноһоҥ туох диэтэ? Урукку кэннэ өссө көөртүм диир дии, тиһэхпин. Ол ханна көрүөҕэй? Ханна, хаһан? Санитарнай массыына тиэйэн баарта этэ буолбаат? Оччоҕо? Тыыннааҕын көрөр дуу, үтүөрбүтүн көрөр дуу? Аны эрдэ билиэҥҥэ сылдьыбыт эбиттэр. Тоҕо ону кистээтэ? Эрэйин этиттэримээри гынаахтыыр буоллаҕа. «Оо, күн сиригэр туох гынаары төрөөҥҥүн, туох муҥун-сорун кэтэҥҥин, ханна-ханна тиийэҥҥин… доҕорум сыыһа!..» Бу сэрии баар ээ, бар дьон сорун быатыгар күөдьүйэр суол, сэрииттэн дьолломмут баар буолуон киһи өйө хоппот, сиэхситтэр, саба түһээччилэр, бэрт дьолломмут сураххыт биллибэт.

Бэйи туохтан барыта саҕаланна этэй – өйдөө эрэ, Балбаара? Саҕаланна этэ буолбаат бу моһуоктаах олоххут аан маҥнай 41‑с сыл саас, кус саҕана, били Түмэппийиҥ үлэтиттэн кыыһыран кэллэҕин күн.

Оо, онно Түмэппий холку, кыраны аахсымтыата суох бэйэтэ хомойбут, абарбыт да этэ.

– Үлэбиттэн уурайан кэллим. Абата бэрт. Түксү! – диэбитэ кини, дьиэтигэр көтөн түһээт да, эһиллэҕэс хамсаныынан халтаҥ сонун уста-уста. – Уонча сыл тухары көрдөстүм да, син биир атын киһини ыыта тураллар. Быһа-хото аккаастаабаттар эбээт уонна баран. Аҥаардас быйыл саас бу бүгүн иккис киһилэрин ыыттылар, миигин буоллаҕына суоҕун курдук суох.

Балбаара соһуйда да этэ онно. Үөрэххэ ыыппаттар диэн уруккаттан абатыйара да, онтон сылтаан Түмэппий 17 сыл үлэлээбит тэрилтэтиттэн итиччэ кэбэҕэстик уурайа охсуо диэн Балбаара түүлүгэр да киирбэт этэ. Инньэ диэн этэн көөртүн киһитэ саба саҥаран кэбиспитэ:

– Ол эрэ буолуо дүо, сөбүлээбэттэр. Бытархай аайы бириинчиктэһэллэр. Итэҕэл суох. Манабылга сылдьар курдукпун. Туох аатай оннук диэн? Хайдах киһи үлэлиэн сөбүй, тэҥнээх курдук санаппат буолан баран? Тугуй, мин даҕаны советскай киһи буолбатах үһүбүн дуо?

Дьиэтигэр куруук кэпсээннээх-ипсээннээх, көрүдьүөстээх, оҕолорун кытары бадьыыстаспытынан сылдьар бэйэтэ, Түмэппий ол киэһэ итинтэн ураты тугу да саҥарбатаҕа, аанньа аһаабатаҕа, оронугар кэтэҕиттэн тардыстан баран, киэһэни быһа сытан тахсыбыта. Бэл, сөбүлүүр хаһыатын көрбөтөҕө.

Арай утуйаары сыгынньахтана олорон, туохтан да сибээһэ суох, бэйэтэ бэйэтигэр этэр курдук, ол гынан баран улахан баҕайытык, биир тылы ыһыктыбыта:

– Ити барыта оҕонньортон!

Балбаараҕа бу барыта соһуччу этэ. Үс сыл бииргэ олорууларын устатыгар урут хаһан да истибэтэх тылларын кини бу киэһэ иститэлээбитэ. Түмэппийэ, таһыттан көрдөххө элэккэйин, судургу курдугун иһин, иһигэр дьонтон кистээн, туох эрэ мунньулла, көймөстө сылдьар атын санааҕа аалларарын Балбаара ол киэһэ аан маҥнай таайа санаабыта.

«Барыта оҕонньортон», «барыта оҕонньортон». Антах Дьаакып Өлөксүөйэбискэ эмиэ инньэ диэбит. Ол аата ити санаа кинини арахпакка батыһа сылдьыбыт буоллаҕа… Тыый, бэйи, хайдах-хайдаҕый?.. Ол аата соруйан дуо?..

Балбаара, ити санаатыттан бэйэтэ соһуйан, бүрүнэ сытар суорҕанын аһа бырахта. Бэйи, хайдах-хайдаҕый бу барыта? Ама оннук буолуо дуо? Туох баарын барытын, тиһэх тимэҕэр тиийэ, хас баттаҕын ахсаанын кытары билэр курдук саныыр, олоҕун доҕоро оҥостубут собус-соҕотох киһитин кини оччотооҕу сылларга туох санааҕа ааллара, ханнык толкуйга ыллара сылдьыбытын билигин кэлэн, отучча сыл ааспытын кэннэ кэлэн, дьэ хараҕа аһыллан, дьэ билэр, өйдүүр дуо, ама? Тоҕо сүрэй?..

Бэйи, онтон салгыы хайдах-хайдах буолла этэй?..

Сарсыныгар Түмэппий: «Хоту барар буоллубут», – диэн кэлбитэ. Үлэҕэ атын тэрилтэни кытта кэпсэппитин, хоту эрэ миэстэ баар диэбиттэр. Бачча кыра оҕолордоох, эмиэ да кырдьаҕастаах эҥин ыал хайдах оччо ыраах, сир уһугар барыах бэйэбитий диэн Балбаара салла, чаҕыйа санаабыта да, тыл быктарбатаҕа – ол аата табыллара оччо буоллаҕа. Кини санаатын таайбыттыы, Түмэппий эппитэ:

– Бу эргин миэстэ баар да, ылбаттар миигин. Ыраах үтэйэ сатыыллар. Саҥа киһи диэн эрдэхтэрэ дии. Чэ, буоллун. Киһи сылдьар сиригэр биһиги да сылдьар инибит. Дьонтон туох итэҕэстээх үһүбүт!

Балбаара эмиэ муодарҕаабыта киһитин ити тылларын. «Элбэх кэргэттэрдээхпин эҥин диэн, быһаарса барбатаҕыҥ буолуо», – диэбитин:

– Билэллэр-билэллэр! – диэн кэбиспитэ, онтон тохтуу түһэн баран эппитэ. – Ити гынан баран сөп даҕаны ээ, биирдэ санаан көрдөххө. Аҕата оҕонньору кыһыллар өлөрөн тураллар, ол аата утары санаалаах киһи эбитэ буолуохтаах, төһө да кырдьаҕаһын иһин. Биир убайа, буруйу оҥорон, хаайыыга сылдьар… Оннук киһини ким да итэҕэйиэй! Чэ, буоллун. Биһиги даҕаны дакаастаһан иһиэхпит! Кырдьык син-биир кырдьыга өтүө… Ону аҥаардас бэйэ холобурунан, дьыаланан эрэ дакаастыахха наада! Оччоҕо эрэ итэҕэли ылыахпыт.

Онон Кулуновтар кэргэттэрэ саас, бастакы пароходунан, бэһиэ буолан, Булуҥнаабыттара. Аҕалара тиийэн онно биир рыбзаводка идэтинэн бухгалтердаабыта.

Аара мууска хаайтара-хаайтара, Өлүөнэни таҥнары уон биир суукка устата айаннаан, анаммыт сирдэрин булбуттара. Кинилэри кытары элбэх балыксыттар тиийбиттэрэ. Бэлэм дьиэ суох буолан, Кулуновтары оскуола дьиэ биир кылааһыгар түһэрбиттэрэ. Кинилэр онно сайылаабыттара, балаҕан ыйыгар эрэ дьиэ көстүбүтэ.

Дьокуускайтан ол сир уһуга дойдуга сурах оччолорго төһө өр гынан тиийэрэ эбитэ буолла – Кулуновтар тиийдэхтэрин нөҥүө нэдиэлэтигэр истибиттэрэ – сэрии турбутун. Ол хоту дойду быыкайкаан балыксыттарын бөһүөлэгин дьонун сүрэхтэрин ортотунан хайа көтөн киирбитэ ол сурах. Олох-дьаһах айманара, күн-дьыл уларыйара кэлбит дэспиттэрэ. Дьоннору хомуурга ыҥыралларыгар ханнык да саарбаҕалааһын суоҕа. Балбаара дойдутугар баар бырааттарын саныы охсубута. Түмэппий – ыраах-чугас аймахтарын, табаарыстарын-доҕотторун. Советскай тутулу суох гынаары, бары советскай норуоттары бэйэлэрин иннилэригэр сөһүргэстэтээри санаммыт немецкэй халабырдьыттарга өстүйүү, аба-сата уоҕа-кылына аҥаардас кэргэннии Кулуновтарга эрэ буолбакка, бу түҥкэтэх, саамай хараҥа, кырыы дойду хас биир киһитин дууһатыгар көймөстүбүтэ.

Сотору саллаакка хотуттан дьону ылбаттар үһү диэн сурах кэлбитэ. Дьон араастаан ылыммыттара. Сорох кистии-саба күлүгэр имнэнэр, үөрэр быһыылааҕа, сорох ону букатын сөбө суоҕунан ааҕан, Ийэ дойдутун көмүскүүргэ наада буоллаҕына, ыҥырыы суругу бары дьону-сэргэни кытары тэҥҥэ ылар бырааптанаары дойду сиргэ тардыһара. Дьон араас буоллахтара эбээт.

Балбааралаах кэргэттэрин ол сурах үөрпүтэ-хомоппута биллибэккэ хаалбыта. Балбаара, тоҕо эрэ, ол туһунан кэпсэтиэн толлубута, кинилэргэ туох буолуой, быһаардахтара да онон бүттэҕэ диэх курдук санаабыттара. Оттон Түмэппий буоллаҕына, ону үрүҥ да, хара да диэбэккэ, тааһы уоппут курдук, дьиппиэрэн кэбиспитэ.

Күн-дьыл ыраатан, сай ортото ааһан барбыта. Саҥа олохсуйа кэлбит дойдуларын үс ортоку Кулуновтар бэркэ сөбүлээбиттэрэ, астыммыттара, оттон саамай кыралаах кырдьаҕастара табыллыбатахтара. Кыралара, Лара, саҥа тылланан эрэр, үһүгэр сылдьар киһи, туох да иһин таһырдьа быкпат буолбута: ыттарын сааҕа элбэҕэ бэрт диэн. Араастаан ааттыы, албынныы, куттуу, дьарыйа сатаан кэбиспиттэрэ да, киһилэрэ – аттыы аккаас. Туох да туһалаабатаҕа. Ол курдук, бу оҕо уһун сайыны биирдэ таһырдьа тахсыбакка туораабыта. Кырдьаҕастара, Түмэппий ийэтэ, аҕыс уончатыгар чугаһаабыт Марыына эмээхсин, балыктан салҕан, этин, бурдук аһын суохтаан, аанньа аһаабакка, бэрт эрэйи көрдөрбүтэ. Арыт, оҕотугар түһэн, дойдутун, сайылыгын да ахтыбыт аатырара. Аны саатар сүгүн оннук сытыа баара дуо, дойдубутугар төннүөҕүҥ диэн уоллаах кийиитин күнүстэри-түүннэри сулуйар буолта.

Балбаара, ыксаан, бара сатаан, эмээхсини уоскутаары, Түмэппий истибэтигэр:

– Күтүр өстөөх, тугу да өйдөөбөккүн. Дойдубутугар тиийдэхпитинэ, күн сарсыныгар уолгун сэриигэ илдьэ барыахтара. Уолуҥ тиийэн онно өлөн хаалыа, – диирэ.

Эмээхсин урут да политикаҕа сыстыбатах, билигин олох да тэйэн эрэр киһи, ону өйдүө, ылыныа баара дуо! «Ээйиис, мин оҕом баран бэрт», «Ээйиис, мин оҕом өлөн бэрт», – диэн буолара.

Эмээхсиннэрэ, кырдьык, күһүн диэкинэн аанньа аһаабат-сиэбэт да буолан, эбиискэтигэр бу дойду күнүн-дьылын да уйбат аатыран, улам дьүдьэйэн, мөлтөөн-ахсаан барбыта. Аны: «Уҥуоҕум дойдубар быраҕыллыбат буолла», – диэн ол тииһигэр киирбитэ.

Ыкса күһүн, балаҕан ыйын бүтүүтүн чугаһыгар, тиһэх пароход кэлбитэ. Түмэппийдэрэ онуоха өрө туран кэбиспитэ: «Бары дойдулуубут, онон бүтэр. Табыллан кыстыа суохпут. Оҕом да эрэйдэнэрэ бэрт, эмээхсин да үйэтин эрдэ моҥоору гынна». Балбаара араастаан этэн, көрдөһөн-ааттаһан, куттаан көөртө да, туһа тахсыа баара дуо, мэлигир. Түмэппий, санаан баран, онтуттан төннөн бэрт эйиэхэ.

О, Балбаара, Балбаара! Сөбүлээбэтэҕиҥ да этэ дойдулуоххун. Бу буолуоҕу сэрэйбит курдук, сүрэҕиҥ ытырбахтаата да этэ. Доҕоргун тыыннаахтыы сэрии уотугар бэйэҥ анньан эрэр курдук санаахтаабытыҥ – хайа дьахтар, хайа ийэ сэриини сөбүлээбитэ баарай! Абардыҥ да этэ оччолорго бэйэҕиттэн, Түмэппийиҥ эн санааҕар түктэри быһыытын төлөрүтэр кыаҕа, тохтотор күүһэ суоххуттан. Куруубайдаан, өчөһөн да туох туһаны булаахтыаххыный, хайдах төлөрүтүөҥүй кэргэн баһылыгын кытаанах быһаарыытын.

Балбаара, эн ол туһугар күүһэ суоххун билинэриҥ. Уонна төрүт айылҕаттан көнө, судургу майгылаах буолаҥҥын, боруоктаһа сорумматаҕыҥ даҕаны, барсаргар эрэ тиийбитиҥ.

Арай эн биири кыайан быһааран билбэккэ хаалтыҥ оччолорго. Өйдүүгүөн, били, хотуттан дьону хомуйбат буолтарын билэн баран – киһи санаата үгүс буоллаҕа эбээт – арыт, бэйэҕин төһө да сэмэлэнэ санаатаргын, ис-искиттэн үөрэн, долгуйан кэлэргин. Түмэппийгин, тапталлааххын ким даҕаны, хаһан даҕаны эйигиттэн туура тутан, былдьыа суоҕа буолбаат! Ыыра, букатын!

Дьахтар барахсан, дьиэ тулааһына, дьиэ киэргэлэ ийэ барахсан ис-тас санаата суох, итинник судургу, чычаас үөрүүтүн, чэпчэки дьолун, ама, ким оруоллуой, ким сиилиэй-хоһулуой!

Тапталлааххар ити курдук ис санааҕын аһан, киэһэ-сарсыарда кууһа, сыллыы, имэрийэ-томоруйа сытан, үөрэн, көтөҕүллэн туран, сылаастык-сымнаҕастык ботугурууруҥ буолбаат: «Кимиэхэ да биэриэм суоҕа, көмүһүм. Сэрии аастын… Оо, бааттаах да дьон эбиппит, кыл-мүлчү, хор, көрбүт курдук, кэлэн хаалпыт. Барыта ити эн, эн тапталыҥ буолуо, эн оҕолоруҥ дьоллоро тарпыта буолуо. Оннук буолбат дуо, доҕор, һыллый? Ээ? Этиий?» Оо, оччолорго эн аахайбат этиҥ, Балбаара, мэник тэбэнэттээх дьахтар, Түмэппийиҥ эн итинник эйэргээһиҥҥэр тоҕо эрэ иэдэс биэрэрин, тымныытык сыһыаннаһарын.

Ол туохтан буоларын дьэ билигин кэлэн, отучча сыл ааспытын кэннэ саҥа оруоллуу сатаан эрэҕин буолбаат. Кини эйигин оҕо курдук албыннаабыт эбит. Эмээхсин диэн киниэхэ дойдутугар төннө сатыырыгар сылтаҕа эрэ эбит буолбаат!

Ону баара эн, хойут, киһиҥ барбытыгар, түбэһиэхчэ санааҕар, кырдьык да, эмээхсин муҥнааҕы буруйдууруҥ. Муунтугурдаххына, ыксаатаххына, бара сатаан: «Барыта эйигиттэн!» – диэн, ол кырдьаҕас киһини мөҕөн көрөрүҥ да, туһа тахсыа баара дуо онтон.

Тиийэн кээлкит ол курдук Дьокуускайгытыгар. Түмэппий билэр киһитэ, үөлээннээҕэ, көмөлөһөн, биир улахан тэрилтэҕэ идэтинэн үлэҕэ киирбитэ. Кыһын этэҥҥэ ааспыта. Саас буолта. Дьону армияҕа хомуур саҕаламмыта. Киһи кулгааҕар-хараҕар баппат, сатала суох улахан, суостаах-суодаллаах, алдьатыылаах сэрии сураҕа-садьыга кэлэ турара. Барбыт төннүбэт үлүгэрэ буолта. Эһиги ыал саҥата суох бэбиэскэ күүтэргит.

Бастакы хомуурга Түмэппийи илпэтэхтэрэ. Иккис хомуур буолаары аҕай турдаҕына, биирдэ ыкса киэһэ, утуйаары сыттаххытына, дьиэҕитигэр, били, Түмэппий үөлээннээҕэ киһи – туох эрэ обургу соҕус үлэҕэ үлэлиир киһи этэ – көтөн түспүтэ. Ону-маны кэпсэппэхтээн баран, Түмэппийи оргууй аҕай хоско ыҥыран киллэрбитэ. Балбаара, эн иһит-хомуос сайылаабыта буола сылдьан, тугу кистэниллиэй, хаптаһын быыс нөҥүө тугу кэпсэтэллэрин иһиллээбитиҥ.

– Дьэ, доҕоор, Түмэппий Куонаанабыс, – диирэ анараа киһи, дорҕоонноох куолаһын аччата сатыы-сатыы. – Бииргэ үөскээбит үөлээннээҕим, биир дойдулааҕым, биир ууну-хаары иһэн, тэҥҥэ улааппыт киһим буоллаҕыҥ. Аймахтаргын, дьоҥҥун да сөбүлүүрүм, кэриэстиирим бэрт. Бэйэҕин да бэркэ астынабын, таптыыбын. Эһиги хаан аймах эстэн эрэҕит, күттүөннээх киһи хаалымаары гынна. Онон дьэ, бука диэн өһүргэнимэ, хомойума, миигин сөпкө өйдөө. Ол туһа диэн бу сирэйбин буорга анньан кэлэн олоробун. Аны үс хонон баран, иккис хомуур саҕаланар. Онно эйигин илдьэр буолтар. Эн хоту баран хаал. Онно биир оройуоҥҥа үөрэх салаатыгар миэстэ баар эбит. Күн сарсын тэрийэн ыытабыт дииллэр. Кыаллыа суох буоллаҕына, дьоҥҥун кэлин да илт. Ким да билиэ суоҕа, куттаныма. Барытын ыпсара сатаан көрүө этибит.

Түмэппий туох диэбитин Балбаара кыайан истибэккэ хаалта, ким эрэ мэһэйдээтэ этэ дуу, бэйэтэ бэркиһээн, сыҕарыс гынан биэрдэ этэ дуу. Арай иннэ-кэннэ суох маннык тыллары арааран истэн хаалта:

– …Барыбыт үрдүбүтүнэн кэлбит сэрии…

Балбаара ол кэпсэтиини истэн туран, биирдэ өйдөммүтэ, ап-аҕылас буолбут этэ, уҥуохтара уу испит сылгы курдук, халыр босхо баартара. Бастаан утаа «тыый, бу туох буоллум» диэх курдук санаан ылбыта. Онтон дьэ өйдөөбүтэ. Икки санаа киирэн, кини дууһатын икки аҥыы хайыта, тырыта тыыппыттара, ол кылгас түгэҥҥэ. Биирдэрэ: «Сүрэ бэрт, саата-суута бэрт, аккаастан, сөбүлэһимэ, түбэһэн баран хайыахпытый», – диирэ. Иккиһэ, туох баар инньэ диир санаатын утаран, ис-иһиттэн, эстибит буорах курдук, тоҕо тэбэн тахсан, кэрээнэ суох: «Буоллун-буоллун, сөбүлэс-сөбүлэс, кытаат, көмүһүм, куота охсон хаал, мин туспар, оҕолоруҥ дьоллорун туһугар», – диирэ. Ол күн сиригэр баар саамай күндүтүк саныырын, таптыыр киһитин букатыннаахтык сүтэрэн эрэриттэн аһыы-аба, хомолто кутаатыгар өйүн-санаатын сиэтэн эдэр дьахтар ымсыы санаатын синигэр түспүт иҥсэлээх тиһэх кыланыыта этэ.

Кэпсэппэхтээн баран, анараа киһи, үөһэ тыына-тыына, тахсан баарта. Кэнниттэн Түмэппий тахсыбыта.

– Хайа, хайаатыҥ? – диэбитэ онуоха Балбаара күүһүн муҥунан, уолугун туох эрэ бүөлүү анньарын эрбэҕинэн аала-аала. Онто нэһиилэ сибигинэйии эрэ буолан иһиллибитэ.

Түмэппийэ көрөн эрэ кээспитэ уонна оргууй баһын быһа илгистибитэ. Оо, кэҥээтэ да этэ онно Балбаара. Мэктиэтигэр үөрбүт курдук буолта, оо, бу акаары баара. Сүүһүгэр тыбыс-тымныы көлөһүн тахсыбытын илиитин көхсүнэн сотон ылбыта.

Ол быртах баламат санаатыттан Балбаара, өйдөөн кэллэҕинэ, билигин да кыбыстар.

Ити курдук, дьэ, Түмэппийи атааран кэбиһээхтээбитэ. Үс мөһөөх харчы сыыстаахтарыттан күүстэринэн аҥаарын биэрбиттэрэ. Баанньыкка сууннаран баран, НКВД кулуубугар киинэ көрдөрө илдьиэхтээхтэрэ. Түмэппийэ эрдэ сууна охсон, баанньык кэтэх аанынан тахсан, милициялартан көҥүллэтэн, ыҥыран ылбыта. Ардах бөҕө түһэ турара. Тиэтэлинэн аҕыйах тылы бырахсыбыттара.

– Чэ, доҕоор, олус айманыма. Эн биһи эрэ тус кыһалҕабыт буолбатах. Бар дьон туһугар баран эрдэҕим дии. Хата, күүт… Оҕолоргун үөрэттэр, үөрэхтээх дьон оҥортоор, туоххун да кэрэйбэккэ тураҥҥын… Тиийэн кинилэр дьоллорун, кинилэр кэскиллэрин көмүскэһиэм буоллаҕа… Уонна кинилэр аҕаларын, аймахтарын туһуттан кыбыстыбат буолалларын иннигэр… Өрүү эргиллибэт гына баран эрэр курдук саныыгын дуу? Кэбис, оннук санаама. Дьон кэлэллэр дии, мин да кэлиэм. Баҕар, аны кыайыы кынаттанан эргиллиэм турар дии. Сэрии, баҕар, сотору бүтүө. Чэ, кытаат!.. Билигин дьиэлээ, дьонуҥ күүтэ олоруохтара.

Дьонтон кыбыстан сылласпатахтара.

Түмэппийин ити этиитин Балбаара билиҥҥэ диэри тылыттан тылыгар өйдүүр. Кэлин этиитин соруйан, кинини уоскутаары эппитин билэрэ: киһитэ оннук төннө охсон кэлиэн хайдах эрэ олох да итэҕэйбэт курдук этэ. Сүрэҕэ муҥнаах сэрэйээхтээбит эбит эрдэттэн.

Дьиэтигэр, курулас ардах ортотунан соҕотоҕун сукуҥнаан иһэн, Түмэппийэ эппит тылларын, кэриэс тыл быһыытынан үйэлээх-сааһыгар умнубат гына өйүгэр хатаары, ботугураан иһигэр хос-хос хатылаабыта: «Оҕолорум дьоллорун туһугар…», оттон кини буоллаҕына: «Оҕолоруҥ дьоллорун туһугар куот», – дии сылдьыбыта эбээт! Оо, акаары да эбит!

Балбаара хараҕын уутун дьоҥҥо көрдөрбөтөҕө. Ээ, ол харах уута диэхтээн… Аһыы-аба, кутурҕан үс киһини иитэ хаалбыт аҥаардас дьахтарга ол харах уутунан эрэ муҥурданыа баара дуо? Ону билигин барытын кыайан этиллибэт.

Сарсыарда, түүн аанньа утуйбаккаҕын, түлэй-балай туран, үлэ кэпсэтэ барбытыҥ. Тахсаргар утуйа сытар оҕолоргун, кырдьаҕас ийэҕитин, дьиэҥ иһин барытын эргиччи көрөн ылбытыҥ. Бу барыта аны эн илиигэр, эн эппиэккэр туттарыллыбыта. Кинилэр дьылҕалара бу эн уон тарбаххыттан тутулуктааҕа. Ол тарбахтаргынан эн, саппыт ааҥҥын баттаан турбахтаан баран, куорат диэки бара турбутуҥ. Бара турбутуҥ, күн бэҕэһээ сарын-сарыҥҥытыттан өйөһөрдөөх бэйэҥ, бүгүн собус-соҕотоҕун, олоххор аан маҥнай бэйэҥ атылларгын уурталаан.

Үтүө санаалаах билэр дьонуҥ көмөлөрүнэн эн илим баайар фабрикаҕа илим таҥааччынан киирбитиҥ. Үлэҕэр түөрт хонон баран кэл диэбиттэрин, сарсыҥҥаттан диэн көрдөспүтүҥ. Үс да күннээх хамнас наада кэмэ кээлтэ.

Сарсыҥҥаттан ыла саҕаламмыта эбээт сындалҕаннаах олох. Дьиэҕэр оҕолоргун эмээхсин көрбүтэ буолара. Эн хоноһо кэриэтэ кэлэн хонон барарыҥ. Сорох түүн курдары үлэлииргит. Арыт үлэҕитин бүтэрэн дьиэлээри турдаххына, баржа сүөкээһинигэр илдьэллэрэ. Бириистэҥҥэ эһиги фабрика 300 дьахтара тоҕо ааҥнаан киирэргит, оттон онно өссө хас да 300 дьахтар эһиги иннигитинэ кэлбит буолара. Куораты оҥоруохха эмиэ наада тирээн кэлэрэ – илиигитинэн лэкээчик эрбээн, уулусса тэлгииргит.

Оо, төһөлөөх тонна чоҕу, тууһу, доробуонньугу таспыта буолуой бу дьарамай саха дьахтарын намчы санна, төһө тыһыынча лэкээчик эрбэммитэ буолуой бу хатыҥыр хары күүһүнэн! Ону билигин ким ааҕан ситиэй?!

Дьахталлар, дьахталлар! Саха дьахталлара буолуо дуо, бары дьахталлар, бу баарга дылыгыт эһиги билигин Балбаара хараҕар. Өһөс-өһүллэҕэс, ытанньах-тыйыс, сэлээрчэх-сэмэй, от курдук намчы эрээри оҕус курдук баабый! Баар этэ дуо, эһиги сынтайан турбуккут, сатаабатах суолгут? Эр дьон баарыгар тарайаҥҥыт уу ньуулдьаҕай буолаҕыт буолбаат! Эһиги сыраҕыт, эһиги тирэххит-көмөҕүт суоҕа буоллар, саллаат саллаат буолар этээ!

Балбаара, эн үлэҕиттэн ыран-быстан нэһиилэ ороҥҥун булар кыахтаах буолан кэлиигэр сурук күүтэ тоһуйбут буолара ардыгар. Түмэппийиҥ суруга. Үөрэн, күүс киирэн, тилигирии түһээхтиириҥ. Онтон кыһын оройуттан ыла туох да суох. Туох да суох күн бүгүнүгэр диэри. Онтон ыла наар күүтүү күн бүгүнүгэр диэри.

Кырдьык, хоноһоҥ эппитигэр дылы, дьулуурдаах буолуу эйигин бачча киһи-хара оҥордо. Оҕолоруҥ туһугар, Түмэппийиҥ кэриэс тылларын ытыгылаан, кини туһугар диэн эн туруулаһан туораатыҥ, аҥаардас ийэ, араас ыар сыллары, тиийиммэт-түгэммэт буолуу кыһалҕатын, аччыктааһын, тоҥуу-хатыы, тулаайахсыйыы кыһарҕанын. Ол тухары киһи истэригэр биирдэ муҥатыйдыҥ, биирдэ суланныҥ-кэлэнниҥ дуо, көрдөрдүҥ дуо кимиэхэ эмэ хараҕыҥ уутун? Суох буолуо. Ол курдуккун эн, уйаҕас сүрэхтээх тыйыс саха дьахтара. Наар инники тардыстан, бүгүн туолбатах сарсын туолуо, бүгүн туох быһаҕастаахпыт сарсын ситиэ диэн, наар кэрэҕэ эрэллээх кэллиҥ, үтүө ыралаах саха дьахтара.

Көрүүй, күн сыҕарыйда. Ыраас да күн үүммүт быһыылаах эмиэ. Хата, сотору хаптаҕас буһара буолуо. Күөрэгэй ыллыыр биир дьүрүс. Түннүккэ сахсырҕа хаайтаран дырылыыр. Ньирэйдэр мэҥирэһэллэрэ иһиллэр. Ыраах киһи сайдыыр – Мэхээс ынахтарын хомуйан иһэр быһыылаах. Чугас таһырдьа солуурчах тыаһаата. Хайа, тура охсубуттар дуу дьахталлар. Санаатыгар аралдьыйан, билбэккэ хаалбыт дии, аны бу барыта түүл эбитэ дуу? Дьахталлар ботур-ботур кэпсэтэллэр:

– Балбаара утуйдун. Арааһа, күн тахсыыта сытта быһыылаах. Утуйаахтаатын.

Бэйи, турдахха сатанар.

IV

… – Ол күн биһигини куоракка киллэрэн, хайа эрэ хаһаарымаҕа ылыттыбат эрэ бэтэрээ өттүнэн аһаппыта буолан баран, сүөһү курдук, чөмөх-чөмөх тыырталаан, тус-туһунан илдьэ бараттаатылар. Биһигини, уон аҕыс киһини, онтон чугас атын куоракка – ханнык эрэ диэн этэ, аата… умнан кэбиспиппин, – билиэннэйдэр лааҕырдарыгар илдьэн уктулар. Тимофейым биһиккини араарбатылар, аны биир да билэр киһибит биһигини кытта түбэспэтэ.

Киэһэ күн эрэ киириэн иннинэ аҕаллылар. Бараакпыт, аргыйан түһэн, киэҥ уорук быһыылаах. Арааһа, хас да сүүс киһи батыыһык. Үрүт-үрдүгэр тардыллыбыт үс дьаарыс ороннор тураллар. Ыалдьааччылар быһыылаах, бэрт аҕыйах киһи, оһох таһыгар өкчөҥнөһө сылдьаллар, дьүһүн-бодо дьэ сүрдээх дьоно. Сорохтор сытааччылар да бааллар. Дьон үксүлэрэ үлэҕэ барбыттар эбит.

Иллэҥ орон баара биллибэт – эмиэ да кураанах курдуктар, эмиэ да үрдүлэригэр сээкэй таҥас сыыһа быраҕыллыбыт буолаллара. Онон биһиги, кэлбит дьон, миэстэбитин кыайан булбакка, итиннэ туран, итиннэ олорон, тээтэҥнээн сырыттыбыт. Бараакпыт иһэ, хата, син сылаас соҕус. Буочука оһох умайан куугунуур. Арай, өйдөөн көөртүм, ол үрдүгэр дьон ас буһарыналлар эбит, сээкэй күөс сыыһа, хааһы оҕото эҥин. Мин били атым этин өйдүү биэрдим. Котелокпар уу булан, Тимофейбынаан иккиэн сиэхпит диэн балаччаны быһан ылан, тириитин сүлэн, түүтүн ыраастаан, күөстэнэргэ тэрин. Туус сураһан көрдүм да – мэлигир. «Дьиэлээхтэрбит» саҥаран да быстыбаттар, баар да буоллаҕына, биэриэ суох көрүҥнээхтэр арай. Киҥ-хаан холлубут дьоно быһыылаах.

Мин күөспүн илдьэн оһоххо уураары гыммытым, миэстэ суох буолан таҕыста. Арай түннүгүнэн көөртүм, муннуктуу соҕус кэккэлэһэ дьиэ ойоҕоһуттан оһох аана көстөр. Хаппаҕа аһыллан турар, чох бөҕө. Мин үгүһү-элбэҕи толкуйдуу барбакка, таһырдьа ойон тахсан, үөттүрэх курдук мас кэрчигэ сытарынан чоҕун булкуйбахтаан, чиҥэтэн баран, котелокпун онно анньан кэбистим. Оһоҕум аанын сабан «дьып» гыннардым.

Турбахтаабытым кэннэ биир билиэннэй кэллэ. Көстөрүүлэлээх, онно бурдук туорааҕын кутаахтаабыт. Кэриэрдээри гынар санаалаах быһыылаах. Кэллэ да, оһох аанын аһа баттаата уонна, сыҕарыс гынан биэрэн баран: «Таһаара тарт, мантыкаҕын!» – диэтэ ыххайан. Мин: «Туох буоллуҥ, таһаарбаппын», – диэн тур. Уолум туран күөспүн күүһүнэн таһаараары гынна. Мин тиийэн халбарыччы астым. Онуоха уолум, көстөрүүлэлээх бурдугун сиргэ ууран баран, миигин икки илиитинэн уолукпуттан харбаан ылла уонна кэннибинэн үтэн иһэн, умса тардан, охторон түһэрдэ. Көрдөххө эмиэ ырыган баҕайыга дылы да, сэниэлээх баҕайы эбит. Мин кыһыйдым, ойон турдум да, охсон саай! Дьонум иккиэлэһэ түстүлэр да, миигин мээчик курдук хатайдаан бардылар. Дьиэттэн, ону көрөн, Тимофейым сүүрэн тахсан, быыһаан абыраата.

Ол икки ардыгар били иккис киһибит, ойон тиийдэ да, оһох иһиттэн котелокпун сулбу тардан таһааран, сиргэ тоҕо быраҕан кэбистэ. Мииним ыһыллан хаалла, этим эрэйдээх бүтүннүү бөх-сыыс, киһи иһэхтээх чигдигэ төкүнүс гына түстэ. Мин абаккабыттан ытыы түс да, сутурукпун туппутунан, эмиэ ыстан. Ону Тимофейым ыыппата, харбаан ылла.

– Хайдах буолаҕын бу! Охсуһан ас буолуоҥ суоҕа! – диэн дэлби ааттаата, уоскутта.

Мин эппин ылан, котелокпар уган, дьиэҕэ киирэн, муннукка баран олорон эрэн, дэлби ытаатым. Абаккаран, хомойон. Кырдьык да, кыһыыта бэрт. Биир дойду көмүскэлигэр биир өлүүгэ түбэһэн баран, бэйэ-бэйэни ыт курдук көрсүү диэн, бэйэ-бэйэни атаҕастаһыы диэн…

Уоскуйан баран, эппин дэлби сууйан, хат мииннээн, эмиэ буһара уурдум. Бу сырыыга дьиэ иһинээҕи оһохпутугар миэстэ таҕыста. Күөһүм саҥа оргуйуохча буолан эрдэҕинэ, үлэттэн «дьиэлээх» билиэннэйдэри аҕаллылар. Дьэ сирэй-харах ынырык дьоно кэллилэр. Сылайбыттара, аччыктаабыттара да сүр быһыылаах, хааннара-сииннэрэ да алдьаммыта бэрт, быһата, синнэригэр түһэн баран сылдьар дьон диэххэ сөп, харса-хабыра суох баҕайылар. Пахаай, онон холуйдахха, мааҕын мин охсуспут дьонум диэхтээн, токуруһан, дьаабы дьон эбиттэр, бэйэлэрэ кэтэххэ сыҕайыллан хааллылар.

Ас буһарынаарылар мин күөспүн атыҥыраатылар. Өйдөөн көөртүм, оһох үрдүгэр соҕотох мин котелогум эрэ муҥнаах чохчойо сытыйан хаалбыт эбит.

– Бу кимиэнэй? Уһун күнү быһа дэлби сытыйан сытан бараҥҥыт тоҕо эрдэ күөстэммэккит? – диэн буолла.

– Миэнэ, – диэтим, чаҕыйа-чаҕыйа.

– Чэ, эрэ, бэрт түргэнник таһаара тарт! Миэстэни босхолоо!

– Тугуй, миин дуу? – диэн биир киһи иҥсэрбит баҕайытык өҥөйөн көрдө.

– Туох да буоллун, иччитэ кэлэн харайдын!

Мин, хайдах эрэ былдьаабатахтарыгар үөрэн, өрүһүспүт курдук хап-сабар тиийэн күөһүм үрдүгэр түстүм.

– Көөр эрэ, маны! Хаан уруубут бу кэлэн кыттыһа сылдьар эбит дии, – диэтэ ким эрэ хоһохтоох баҕайытык.

– Чэ, түргэнник! Мэһэй-таһай буолума! – диэн баран, биир киһи оһохтон тэйэн эрдэхпинэ, эмэһэҕэ тэптэ. Ыалдьарын ыалдьыбата гынан баран, куһаҕана сүр.

Онно эргиллэн баран, көнөн иһэн аны киһиэхэ кэтилинним. Киһим, көмүскэнэн аспыта буолан баран, нэмнэнэн наһаа туттан кэбистэ быһыылаах, мин чуут охто сыстым, бүдүрүйбэхтээн баран хааллым. Абабыттан ытамньыйан ыла-ыла, хаһыытаталаатым:

– Сааппат сирэйдэр! Соруйан гынаҕыт… Өссө фашистарга баран үлэлээн кэлбит буола-буолаҕыт!

Дьиэ иһэ эмискэ чуумпура түстэ. Мин алҕас быһыыламмыппын, киирэн биэрбиппин дьэ өйдөөтүм. Итинник санааһын өйбөр букатын да суох этэ, ону баара, туох күлүктээх имнэммитэ буолла, тэһэ ыстанан, булан дьэ оҕордук хаһыытаатым. Бүттэҕим дии санаатым.

– Ыл эрэ, туох диэтиҥ? Өссө биирдэ хатылаа эрэ! – диэбитинэн оһох диэкиттэн биир түүлээх сирэйдээх сүүнэ киһи, сиэҕин ньыппарына-ньыппарына, бу сымарыттан кэллэ. Икки хараҕын өҥүргэһинэн көрөн кэбиспит, нүксүйүөҕүнэн нүксүйбүт. Кыыл курдук, быһата, куттаммыт санаабар.