Текст книги "Radetski Marşı"

–Salam, əziz Slama, – yaşlı herr von Trotta deyir. – Yeni bir şey yoxdu, elə deyilmi?

Baş çavuş:

–Yeni bir şey yoxdur, – deyə təkrarlayır.

V

Qışla şəhərin şimalında, qırmızı kərpic binanın arxasında yeni bir həyata başlayaraq gömgöy çöllərə uzanan geniş, baxımlı yolun üstündə idi. Habsburqların gücünün bir simvolu olaraq imperiya ordusu tərəfindən sloven əyalətində oturdulubmuş kimi görünür, slavyan soylarının yüzillər boyunca davam edən köçləri nəticəsində belə geniş, inkişaf etmiş bir vəziyyətə gələn köhnə yolun önünü bağlayırdı. Köhnə yol qışladan qorunmaq üçün ətrafında bir dairə çəkməyə məcbur olmuşdu. Şəhərin ən şimal ucunda, evlərin getdikcə kiçilib ən axırda kənd tipli daxmalara çevrildiyi yolun sonunda dayanınca, aydın günlərdə uzaqlarda, qışlanın şəhərə istiqamətlənən nəhəng bir Habsburq qalxanına bənzəyən sarı-qara kəmərli geniş qapısını görmək olurdu; hədə və ya qoruma, bəlkə də hər ikisi birdən. Alay Moravyada məskən salmışdı, lakin hərbi heyəti güman ediləcəyi kimi çexlərdən deyil, ukraynalılarla rumınlardan seçilirdi.

Həftədə iki dəfə qışlanın cənub sahəsində hərbi təlimlər keçirilir, alay həftədə iki dəfə at belində kiçik şəhərin içindən keçirdi. Barabanların kəskin səsi nizamlı aralıqlarla at nallarının monoton taqqıltısını kəsir, minicilərin qırmızı şalvarları ilə cins heyvanların qəhvəyi gövdələri şəhəri qan rəngli bir ehtişama boyayırdı. Küçələrin kənarlarında yurddaşlar toplaşır, dükan sahibləri dükanlarını, kafelərin avara müştəriləri masalarını, şəhərin polisləri adi iş yerlərini, bazar yerinə təzə tərəvəz gətirən kəndlilər də atlarıyla arabalarını tərk edirdi. Təkcə şəhər parkının yaxınlığında yerləşən bir neçə faytonçu arabalarının üstündəki yerlərindən ayrılmırdı. Hərbi keçid yuxarıdan yolun kənarıyla müqayisədə daha yaxşı görünürdü, faytonların yaşlı atları gənc, sağlam atların görkəmli keçidini donuq bir laqeydliklə salamlamaqda idi. Süvarilərin cins atları on beş ildir sadəcə arabaları stansiyaya aparıb-gətirən baxımsız atların uzaq qohumları idi.

Karl Cozef və baron von Trotta atlara qarşı laqeyd idi. Bəzən damarlarında atalarının qanının gəzdiyini hiss edirdi, onlar heç bir zaman süvari olmamışdı. Döyənəkli əllərindəki dırmıqla torpağı qarış-qarış daramış, kotanı tarlanın məhsuldar torpaqlarına batırmış, cüt qoşulmuş heybətli öküzlərini bükülü dizlərlə izləmişdilər. Heyvanları mahmız və qırmancla deyil, söyüd budağından düzəldilmiş çubuqlarla sürərdilər. İtilənmiş oraqları qollarıyla yuxarıdan şimşək kimi endirər, öz əkdikləri rəhməti biçərdilər. Babasının atası kəndli idi, kökləri Sipolje kəndinə söykənirdi. Sipolje sözünün qədim bir mənası vardı. Bugünkü slovenlər belə bu mənanı artıq bilmirdi. Amma Karl Cozef kəndi tanıdığını düşünürdü. Atasının siqaret otağının yuxarı kandarının altında asılmış portreti təsəvvür edincə gözlərinin qarşısında Sipolje peyda olardı. Adsız dağların arasında, adsız bir günəşin qızıl kimi parıldayan şüalarının altında kərpiclə samandan tikilmiş kasıb daxmaların olduğu gözəl, yaxşı bir kənd… Uğrunda zabitlik karyerası belə fəda edilə biləcək bir kənd!

Yaxşı görək! Karl Cozef kəndli deyil baron idi; Ulanlar alayında leytenantlıq rütbəsi vardı. Başqaları kimi şəhərdə bir otaqda deyil, qışlada qalırdı. Otağının pəncərəsi həyətə baxırdı. Düz qarşısında əsgər yataqxanaları vardı. Günortadan sonra qışlaya geri döndükdə, böyük, cüt qanadlı qapı arxasınca hər dəfə bağlandıqda əsir düşdüyü və qapının bir daha əsla açılmayacağı hissinə qapılırdı. Mahmızları çılpaq daş pilləkəndə soyuq bir səslə şaqqıldadı, yerə basarkən çəkmələrinin çıxardığı səs dəhlizin qəhvəyi taxta döşəməsində əks-səda verdi. Ağ əhəng divarlar yavaşca gücünü itirən günün işığını bir az olsun əsir götürür, sanki sadə bir qənaətcillik duyğusu içərisində ictimai qaz lampalarının axşam qaranlığı hələ tam çökməzdən əvvəl yandırılmamasını güdürmüş, gün işığını qaranlıqda sərf etmək üçün gün boyunca yığıbmış kimi onu çölə əks etdirirdilər. Karl Cozef lampanı yandırmadı. Zahirən onu qaranlıqdan ayıran, amma əslində qaranlığın tanış, sərin çöl divarını meydana gətirən şüşəyə alnını söykəyərək əsgər yataqxanalarının sarı işıqlı səmimi mühitinə baxdı. O adamlardan birinin yerində olmaq istəyərdi. Orada dövlətə aid kobud, sarı köynəkləriylə yarıçılpaq halda oturmuş, yataqlarının kənarlarından çılpaq ayaqlarını yelləyir, mahnı oxuyur, danışır, ağız qarmonu çalırdılar. Payızın olduqca irəliləmiş olduğu günün toplantıdan bir saat sonra, yatmaq vaxtını bildirən şeypur səsindən saatyarım əvvəlki bu saatında qışla nəhəng bir gəmiyə bənzəyirdi. Karl Cozefə belə sanki qışla yavaşca yellənirmiş; böyük, ağ şlyapalı çəlimsiz, sarımtıl qaz lampaları yad bir okeanın dalğalarının nizamlı ritmiylə enib-qalxırmış kimi görünürdü. Əsgərlər tanımadığı bir slavyan dilində mahnı oxuyurdu. Sipoljenin yaşlı kəndliləri onları hər halda anlayardılar! Sirli portreti siqaret otağının üst kandarının altında unudulub gedən babası da onları başa düşərdi. Məchul yaşlı soyundan geridə qalan yeganə və son simvol olaraq Karl Cozefin yaddaşı bu portretə pərçimlənmişdi. Bax o soyun ardıcılı idi Karl Cozef. Alaya gəldikdən bəri özünü atasının oğlu olaraq deyil, babasının nəvəsi kimi hiss edirdi, bəli, o, sirli babasının nəvəsi idi. Qarşıda heç dayanmadan ağız qarmonu çalınırdı. Kobud, qəhvəyi əllərin aləti qırmızı ağızlara yapışmış vəziyyətdə irəli-geri hərəkət etdirməsini, metalın ara-sıra parlamasını görə bilirdi. Musiqinin yaydığı böyük hüzn bağlı pəncərələrin içindən keçərək həyətin qaranlığına axır; qaranlığı doğma torpaq, arvad, uşaq, kənd həsrətiylə doldururdu. Bu əsgərlər kəndlərində basırıq daxmalarında yaşayar, gecələr arvadlarını, gündüzlər isə tarlalarını dölləndirərdilər. Daxmalarının ətrafı qışda dümağ, hündür bir qarla əhatələnər, yayda isə sarı buğda əllərindəki bellərinin ətrafında dalğalanardı. Kəndli idi onlar, kəndli! Trottaların soy-kökü onlardan fərqli yaşamamışdı. Fərq yox idi aralarında!

Payız olduqca irəliləmişdi. Səhər qalxınca günəş qan qırmızısı rəngində olan bir portağal kimi göy üzünün şərq ucunda peyda olurdu. Qaramtıl küknarlarla əhatələnmiş geniş, yamyaşıl Wasserwiesedə bədən təlimləri başlayınca, gümüşü buludlar ağır-ağır dikəlir, təkcə tünd mavi uniformaların sərt, nizamlı hərəkətləri buludları dağıdırdı. Sonra günəş solğun, hüznlü bir şəkildə yüksəlir, donuq işığı qara budaqların arasına soyuq, yad çöhrəsiylə nüfuz edirdi. Buz kimi soyuq leysan yağışı mərhəmətsiz bir daraq kimi cins atların qızıla çalan tüklərinin üzərindən keçir, qonşu otlaqdan atların isti axurlarına olan həsrətlərini dilə gətirən acı kişnəmələri yüksəlirdi. "Karabin məşqləri" keçirilirdi. Karl Cozef qışlaya dönüşünü dörd gözlə gözləyirdi. Saat onda verilən on beş dəqiqəlik "fasilə"dən; pivə içib polkovnik Kovacsı gözləmək üçün yaxınlıqdakı pivəxanada bir yerə yığışan yoldaşlarıyla etməyə məcbur olduğu söhbətlərdən qorxurdu. Kazinodakı axşamlar daha da xoşagəlməz idi. Bir azdan başlayacaqdı, qatılmaq da zəruri idi. Yatmaq saatı yaxınlaşmaqda idi. Qışlaya dönən əsgərlərin tünd mavi kölgələri həyətin qaranlığında hələ indidən ora-bura qaçışır, baş çavuş Reznisek əlində sarımtıl bir şəkildə parıldayan fənərlə qapıdan çıxır, şeypurçular qaranlığın içində toplaşırdılar. Sarı düyüdən olan alətlər uniformaların tünd parlaq mavi rənginin qarşısında işıldayır, axurlardan atların yuxulu kişnərtiləri eşidilirdi. Göy üzündə ulduzlar qızıl və gümüş muncuqlar kimi göz vururdu.

Qapı döyüldü, Karl Cozef heç tərpənmədi. Xidmətçi əsgərdir, necə olsa içəri girər. İndi girər. Adı Onufrijdi. Bu adı yadda saxlamaq nə qədər uzun zaman aldı! Onufrij! Babası bu adı bilirdi.

Onufrij içəri girdi, Karl Cozef alnını şüşəyə söykədi. Arxasında xidmətçi əsgərin dabanlarını bir-birinə vurduğunu eşitdi. Onufrijin bu gün "bazar icazəsi" vardı. Lampanı yandırıb bir kağızı imzalamalı idi. Karl Cozef arxasına dönmədən lampanı yandırmağı əmr etdi. Qarşıda əsgərlər hələ də ağız qarmonu çalırdılar.

Onufrij lampanı yandırdı. Karl Cozef qapı pərvazındakı düymənin basıldığını eşitdi. Arxası işıqlandı. Pəncərədə hələ də dördbucaqlı bir qaranlıq asılıydı, qarşıdakı yataqxanaların sarımtıl işığı solğun bir şəkildə parıldayırdı (elektrik işığı təkcə zabitlərə verilirdi).

– Hara gedəcəksən bu gün? – deyə Karl Cozef əsgər yataqxanalarına baxmağa davam edərək soruşdu.

– Qızların yanına, – Onufrij dedi. Leytenant ona bu gün ilk dəfə sən demişdi. Karl Cozef hansı qızın yanına gedəcəyini soruşdu.

– Katerinanın, – Onufrij dedi. Farağat vəziyyətində dayandığı hiss edilirdi. Karl Cozef "Rahat" əmrini verdi. Onufrij eşidiləcək bir hərəkətlə sağ ayağını sol ayağının önünə çəkdi.

Karl Cozef otağa doğru döndü. Önündə dayanan Onufrijin at dişlərinə bənzəyən böyük dişləri qırmızı dodaqlarının arasında parıldayırdı. "Rahat" vəziyyətində gülümsəmədən dura bilməzdi.

– Sənin bu Katerinan nəyə bənzəyir? – deyə Karl Cozef soruşdu.

– Leytenant, hörmətlə bildirirəm, böyük ağ döşlər!

"Böyük ağ döşlər!" Leytenant əllərinin içini çuxurlaşdırdı; içində Katinin döşlərinin xatirəsi yüksəldi. Ölmüşdü o, ölüydü!

– Katerina haradadı? – deyə Karl Cozef soruşdu.

–Ağaların yanında xidmətçidi, – deyə Onufrij cavab verdi. Xoşbəxt halda "Böyük ağ döşlər" sözlərini əlavə etdi.

–Ver, – Karl Cozef dedi. İcazə kağızını götürdü, əliylə düzəldib imzaladı. – Get Katerinanın yanına.

Onufrij dabanlarını yenə bir-birinə vurdu. Karl Cozef "gedə bilərsən!" əmrini verdi.

İşığı söndürdü. Qaranlıqda əliylə paltosunu axtardı. Dəhlizə çıxdı. Aşağıda qapını bağlayarkən şeypurçular yatmaq vaxtını bildirən musiqinin son notlarına keçməkdə idilər. Göy üzündə ulduzlar işıldayırdı. Qapının önündəki növbətçi salam verdi. Qapı Karl Cozefin arxasınca bağlandı. Küçə ay işığının gümüşü rəngiylə parlayırdı. Şəhərin sarı işıqları göydən düşmüş ulduzlar kimi uzaqlardan salam verirdi. Addımları payız gecəsinin yenicə donmuş torpağında sərt səslər çıxarırdı.

Arxasında Onufrijin çəkmələrinin səsini eşitdi. Leytenant xidmətçi əsgərin ona çatmaması üçün sürətini artırdı. Lakin Onufrij də addımlarını sürətləndirmişdi. Bu şəkildə arxa-arxaya kimsəsiz, sərt, əks-səda verən yolla gedirdilər. Göründüyü kimi, Onufrij leytenanta çatacağına sevinəcəkdi. Karl Cozef dayanıb gözlədi. Onufrij ay işığında gözlə görüləcək bir şəkildə çiyinlərini qabartdı, boyu uzanırmış kimi idi, sanki ağasıyla qarşı-qarşıya gələcəyi an üçün güc toplayırmış kimi başını ulduzlara doğru qaldırdı. Qollarını ayaqlarıyla birlikdə eyni ritmdə hərəkət etdirirdi; əlləriylə havanı itələyirmiş kimi bir halı vardı. Karl Cozefdən üç addım aralıda dayandı, bir daha sinəsini qabartdı, topuqlarını qorxunc bir şappıltı səsi çıxardaraq bir-birinə vurdu, beş barmağını da bir-birinə yapışdıraraq salam verdi. Karl Cozef çarəsizlik içində gülümsədi. Düşündü ki, mənim yerimdə kim olsa, indi gözəl bir söz deyərdi. Onufrijin arxasınca gəlməsi çox təsirli idi. Əslində ona hələ heç diqqətlə baxmamışdı. Adını yadında saxlaya bilmədiyi müddətcə çöhrəsini gözdən keçirmək içindən gəlməmişdi. Sanki hər gün fərqli bir əsgərlə həmsöhbət olurmuş kimi hiss etmişdi.

Başqaları xidmətçi əsgərlərindən sanki qızlardan, paltarlardan, ən çox sevdikləri yeməklərdən, atlardan bəhs edirmiş kimi təcrübə sahibi olaraq həvəslə danışardılar. Xidmətçi əsgərlərdən söz düşüncə, Karl Cozefin yadına əvvəllər babasına da xidmət etmiş yaşlı Jak gəlirdi. Dünyada yaşlı Jakdan başqa bir xidmətçi yox idi! İndi isə ay işığının işıqlandırdığı yolda qarşısında böyük bir güclə şişirdiyi döş qəfəsi, parlayan düymələri, ayna kimi cilalı çəkmələri, leytenant ilə bir yerdə olmaqdan irəli gələn sevincini var gücüylə gizləməyə çalışdığı geniş üzüylə Onufrij dayanmaqda idi. Karl Cozef “Rahat” dedi.

Daha mehriban bir şey demək istəyərdi. Babası olsa Jaka daha mehriban bir söz deyərdi. Onufrij sağ ayağını şaqqıldadaraq sol ayağının önünə atdı. Sinə qəfəsi hələ də şişirilmiş bir vəziyyətdə idi, əmrin hər hansı bir təsiri olmamışdı. Karl Cozef bir az kədərli, bir az da səbirsizcə rahat olmasını tapşırdı.

– Rahat olduğumu hörmətlə bildirirəm, – deyə Onufrij cavab verdi.

– O qız buradan uzaqdamı yaşayır? – deyə Karl Cozef soruşdu.

– Uzaq deyil, bir saatlıq marş məsafəsidi, hörmətlə bildirirəm, cənab leytenant.

Xeyr, olmurdu. Karl Cozef deməyə bir söz tapa bilmədi. Heç vərdiş etmədiyi halda şəfqətli bir söz tapmağa çalışdı, amma xidmətçi əsgərlərlə necə davranılacağını bilmirdi. Kiminlə necə davranılacağını bilirdi ki? Böyük bir çarəsizlik içində idi, yoldaşlarıyla birlikdə ikən də deməyə bir söz tapa bilmirdi. Üzünü başqa tərəfə çevirdikdə, onların yanına yaxınlaşarkən niyə hər kəs pıçıldayaraq danışırdı? Atın üstündə niyə elə əyri otururdu? Fikir vermə, o özünü tanıyırdı. Özünü güzgüdə görürmüş kimi görürdü, kimsənin sözünə ehtiyacı yox idi. Yoldaşları arxasınca danışırdılar. Verdikləri cavabları ancaq ona açıqlandıqdan sonra anlayır, o zaman belə bunlara gülə bilmirdi; əslində o zaman heç gülə bilmirdi. Buna baxmayaraq polkovnik Kovacs onu sevirdi. Heç şübhəsiz, mükəmməl bir yaxşı hal sənədi vardı. Babasının kölgəsində yaşayırdı. Bəli, bax əsl həqiqət bu idi. Solferino qəhrəmanının nəvəsi idi, yeganə nəvəsi. Babasının qaranlıq, sirli baxışını üzərində hiss edirdi. Solferino qəhrəmanının nəvəsi idi!

Karl Cozef və xidmətçi əsgər Onufrij ay işığının altında süd kimi parlayan yolda bir neçə dəqiqə boyunca belə susqun bir şəkildə üzbəüz dayandılar. Ay işığı və səssizlik dəqiqələri daha da uzatdı; Onufrij tərpənmir, ayın gümüşü işığında bir heykəl kimi dayanırdı. Karl Cozef birdən-birə dönərək getməyə başladı. Onufrij düz üç addımlıq məsafəylə arxasınca gəlirdi. Karl Cozef ağır çəkmələrin yerə dəyərkən çıxardığı nizamlı səslə mahmızların metal şaqqıltısını eşidirdi. Bu, sədaqətin səsi idi. Çəkmənin hər yerə toxunuşu hərbi sədaqətin qısa və özünəxas bir vədi idi. Karl Cozef arxaya dönməkdən qorxur, dümdüz yolda birdən-birə gözlənilməyən, yad bir yol ayrıcı, Onufrijin inadkar vəzifə eşqindən bir qaçış imkanının yaranmasına ümid edirdi. Əmr əsgəri onu eyni ritmlə izləyir, leytenant addımını arxasındakı çəkmələrə uyğunlaşdırmağa çalışırdı. Addımını diqqətsizliklə dəyişdirsə, Onufriji məyus etməkdən çəkinirdi. Çəkmələrin etibarlı addımı Onufrijin sədaqətinin ifadəsi idi; hər addım Karl Cozefi duyğulandırırdı. Sanki bacarıqsız bir uşaq kobud hərəkətlərlə ağasının ürəyini açmağa çalışırmış, çəkməli və mahmızlı bir yırtıcı çarəsizliklə şəfqətini ifadə etmək istəyirmiş kimi idi.

Nəhayət, şəhərin başladığı yerə çatdılar. Karl Cozefin ağlına vida üçün uyğun olan gözəl bir söz gəlmişdi. Arxaya döndü, ona “Yaxşı əyləncələr, Onufrij" deyərək sürətlə yan küçəyə buruldu. Xidmətçi əsgərin təşəkkürü yalnız uzaqdan gələn bir əks-səda kimi çatdı.

Dolambac yolla getməyə məcbur oldu; on dəqiqə sonra kazinoya çatdı. Kazino Am Alten Rinqdəki ən yaxşı binalardan birinin birinci mərtəbəsində idi. Hər axşam olduğu kimi bütün pəncərələrdən meydana və gəzintiyə çıxanların üstünə işıq seli yağırdı. Saat irəliləmişdi, xanımlarıyla birlikdə gəzintiyə çıxan bəylərin arasından ustalıqla keçmək lazım idi. Tünd paltarlı mülki vətəndaşların arasında əlvan paltarda meydana çıxmaq, maraqlanan, hiyləgər, şəhvətli baxışların hədəfi olmaq; axırda isə bir tanrı kimi kazinonun işıqlı giriş qapısında gözdən itmək leytenanta hər gün təsvirolunmaz bir əziyyət verirdi. Tələsməsinə baxmayaraq, gəzintiyə çıxanların arasından keçməsi iki dəqiqə davam etdi, iki iyrənc dəqiqə. Pillələri iki-iki çıxdı. Kim-səylə qarşılaşmasa yaxşı olardı. Pilləkənlərdəki qarşılaşmalardan qaçmaq lazım idi, bu pis əlamət sayılardı. Dəhlizdən istilik, işıq və səslər gəlirdi. İçəri girdi, bəziləriylə salamlaşdı. Gözləriylə polkovnik Kovacsı həmişəki küncündə axtardı. Polkovnik hər axşam domino oynayardı, hər axşam fərqli bir cənabla. Bəlkə də kart kağızlarına qarşı olan şişirdilmiş qorxusundan dominonu böyük bir ehtirasla oynayırdı. Əlinə indiyə qədər heç kart kağızı almadığını deyərdi. "Kağız" sözünü müəyyən bir kinlə tələffüz edər; bunu deyərkən sanki qüsursuz xarakteri onlarda gizlənibmiş kimi əllərinə baxardı. Bəzən də əlavə edərdi: "Cənablar, sizə domino oyununu tövsiyə edirəm, domino təmiz bir oyundur; ölçülü olmağı öyrədir". Bəzən də qara-ağ çoxgözlü daşlardan birini sanki onunla əxlaqsız kart kağızı oyunçularının içindəki şeytanı rədd etmək mümkünmüş kimi sehrli bir alət kimi havaya qaldırırdı.

Domino oynama işində növbə bu gün kapitan Taittingerdə idi. Polkovnikin üzü göy rəngə çalan qırmızılığıyla kapitanın quru, sarımtıl üzüylə təzad təşkil edirdi. Karl Cozef yüngül bir şaqqıltı səsi çıxardaraq polkovnikin önündə dayandı. Polkovnik başını domino daşlarından qaldırmadan salamlaşdı. Polkovnik Kovacs sakit bir adam idi. İllər ərzində səmimi və şəfqətli bir xarakterə sahib olmuşdu. Sadəcə ayda bir dəfə süni bir qəzəb tutması keçirir, özü bu qəzəb tutmasından alaydakılardan daha çox qorxurdu. Qəzəb tutmasına hər cür səbəb yol aça bilərdi. Qışlanın divarlarıyla Wasserwiese ətrafındakı ağacların titrəməsinə səbəb olacaq qədər şiddətlə qışqırardı. Qırmızı üzü dodaqlarına çatanadək solğunlaşarkən, qırmancıyla heç dayanmadan çəkməsinin yuxarı hissəsini döyəcləyərdi. Qarmaqarışıq bir şəkildə qışqırıb-bağırar, bir-biriylə heç bir əlaqəsi olmadan qışqıraraq dediyi sözlərin arasında təkcə "mənim alayımda" sözlərini daha ölçülü bir səs tonuyla dilə gətirirdi. Sonra birdən eynilə başladığı kimi səbəbsiz bir şəkildə dayanaraq katibliyi, kazinonu, təlim yerini və ya qəzəb fırtınasını nümayiş etdirmək üçün haranı seçdisə oranı tərk edərdi. Bəli, polkovnik Kovacs belə tanınardı; yaxşı xasiyyətli bir canavar! İnsan necə ayın mərhələlərinin təkrarından əmin ola bilirsə, qəzəb tutmalarının nizamlılığından da əmin ola bilərdi. İki dəfə iş yeri dəyişən, komandirlər barədə geniş məlumatı olan kapitan Taittinger bezib-usanmadan hər kəsə bütün orduda daha zərərsiz bir alay komandirinin olmadığını sübut edərdi.

Albay Kovacs, nəhayət, başını dominodan qaldıraraq Trottayla əl verib görüşdü. Yemək yeyib-yemədiyini soruşdu. Sonra heyifsilənib davam etdi; baxışları uzaqlara getdi.

–Şinitzel bu gün mükəmməl idi.

Bir müddət sonra mükəmməl sözünü təkrarladı. Trottanın şinitzeli əldən buraxmasına kədərlənmişdi. Leytenanta şinitzelin necə yeyiləcəyini göstərmək və ya heç olmasa necə iştahla yeyildiyini seyr etdirmək istəyərdi.

–Yaxşı, yaxşı, o halda yaxşı əyləncə arzulayıram, – deyərək diqqətini yenə domino daşlarına verdi.

Bu saatlarda həmişə böyük bir qarışıqlıq olardı, yaxşı bir yer tapmaq asan deyildi. Yeməkxananı ağlasığmaz müddətdən bəri idarə edən, həyatının tək ehtirası şirin xəmir məmulatları yemək olan kapitan Taittinger kazinonu bu uzun zaman içərisində hər günortadan sonrakı vaxtını keçirdiyi şirniyyat dükanının modelinə görə formalaşdırmışdı. Kapitanı sözügedən şirniyyat dükanında şüşə qapının arxasında qəribə bir reklam fiqurunun donuq hərəkətsizliyi içərisində oturarkən görə bilərdiniz. Şirniyyat dükanının ən yaxşı, böyük bir ehtimalla da ən ac müştərisiydi. Qəmli çöhrəsini ən kiçik bir şəkildə canlandırmadan qablar dolusu şirniyyat tıxışdırır, ara-sıra bir qurtum su içir, hərəkətsiz bir şəkildə şüşə qapıdan küçəyə baxır, yoldan keçən bir əsgər salam verincə ölçülü bir rəftarla başını yelləyir və seyrək saçlı böyük, sısqa başında heç bir fikir gəzmirmiş kimi görünürdü. Çox mülayim, tənbəl bir zabit idi. Bütün vəzifə öhdəçilikləri arasında təkcə yeməkxananın, mətbəxin, aşpazların, xidmətçi əsgərlərin, şərab zirzəmisinin işləriylə məşğul olmağı sevərdi. Şərab tacirləri və likör istehsalçılarıyla davam etdirdiyi əhatəli yazışmalarla ən azı iki katiblik işçisi əlaqəliydi. İllər ərzində kazinonun təchizatını çox sevdiyi o şirniyyat dükanına bənzətməyi, sevimli guşələr yaratmağı, masa lampalarını qırmızı rənglə bəzəməyi bacarmışdı.

Karl Cozef ətrafına baxdı. Dözüləcək bir yer axtarırdı. Varlı bir vəkil olan yeni zadəgan Zaloqa Cəngavəri və ehtiyat zabitliyinə namizəd Barensteyn ilə Almaniya əsilli, ağbədənli Kindermann arasında nisbətən təhlükəsizlikdə sayılardı. Gənc tərzi yetkin yaşına və yüngül çıxıntılı göbəyinə çox uyğun olmadığı üçün hərbi paltarlar geyinmiş mülki şəxsə bənzəyən və dəstəksiz bir eynəkdən məhrum olması səbəbiylə incə, kömür kimi qara bığının çöhrəsinə əcnəbi görkəm verdiyi zabitliyə namizəd kazinoda yenə də güvənverici bir nəcibliyi əks etdirir, Karl Cozefə bir ailə həkimi və ya əmini xatırladırdı. Bu iki böyük salonda təkcə o, həqiqətən və ürəkdən yerində otururmuş kimi görünür, digərləri oradan buraya hoppanıb-tullanırmış kimi təəssürat yaradırdı. Zabitliyə namizəd həkim Barensteynin vəzifə müddətincə forması xaricində orduya etdiyi tək güzəşt monokl idi; çünki mülki həyatında həqiqətən də dəstəksiz bir eynəkdən istifadə edirdi.

Heç şübhəsiz, leytenant Kindermann da digər hər kəsdən daha sakitləşdirici idi. Solğun, ağbədənli, şəffaf bir maddədən yaranıbmış kimi görünür, insan az qala axşam günəşi vaxtı təmiz havada bir buludun içindən keçirmiş kimi onun içindən də keçə biləcəyi hissinə qapılırdı. Söylədiyi hər söz özünü əksiltmədən üfürülən bir maddə kimi bol havalı və şəffaf idi.

Əhəmiyyətli danışıqları izləyərkən aldığı ciddi görkəmi yüngül bir təbəssüm müşayiət edir, masada şən bir heç olaraq otururdu. Polkovnik Kovacsın Prussiya ordusunun nəfəs çalğıçılarından biri olaraq təyin etdiyi kəskin səsiylə salam verdi. Ehtiyat zabitliyə namizəd Barensteyn təlimatlara uyğun bir şəkildə, amma ciddiliklə yüngülcə dikəldi.

– Hörmətimi bildirirəm, leytenant, – dedi. Karl Cozef az qala dərin bir hörmətlə "Axşamınız xeyir, hörmətli həkim" deyə cavab verəcəkdi, lakin sadəcə "Ümid edirəm narahat etmirəm?" deyə soruşmaqla kifayətlənərək oturdu.

– Həkim Demant bu gün dönür, – deyə Barensteyn sözə başladı, – bu gün təsadüfən qarşılaşdıq.

Kindermann dedi:

– Çox xoşagəlimli bir adamdır.

Barensteynin güclü, bariton səsinin ardından səsi qulağa bir arfanın üzərindən əsib keçən meh kimi gəlmişdi. Qadınlara qarşı son dərəcə zəif marağını saxta xüsusi bir nəzakətlə kompensasiya etməyə çalışan Kindermann əlavə etdi:

– Bəs arvadı… Tanıyırsınızmı? Ovsunlayıcı bir qadındı, son dərəcə cazibədardı. – "Cazibədar" deyərkən barmaqlarının havada zəif bir şəkildə oynadığı əlini yuxarıya qaldırmışdı.

– Onu hələ gənc bir qızkən tanıyardım, – zabitliyə namizəd dedi. Kindermann maraqlı olduğunu dedi. Açıq bir şəkildə rol oynayırdı. Zabitliyə namizəd davam etdi:

– Atası əvvəllər çox varlı bir şlyapa fabrikantı idi.

Sanki bir sənəddən oxuyurmuş kimi danışırdı. "Şlyapa fabrikantı" sözü qulağa çox mülki gəlmişdi, necə də olsa vəkillərlə oturmurdu. Bundan belə sözlər ağzından çıxmazdan əvvəl yaxşıca düşünməyə qərar verdi. Süvari təbəqəsinə heç olmasa bunu borclu hiss edirdi. Trottaya baxmağa çalışdı. Trotta sol tərəfində otururdu, Barensteynin təkgözlü gözlüyü isə sağ gözündəydi. Başqa sözlə, yalnız leytenant Kindermannı açıq-aydın bir şəkildə görə bilirdi, amma Kindermann əhəmiyyətsiz idi. Barensteyn şlyapa fabrikantını ailəvi bir əlaqə olaraq dilə gətirməsinin Trotta üzərində mənfi bir təsir yaradıb-yaratmadığını təsbit etmək üçün siqaret qutusunu çıxardı, sola doğru tutdu, eyni anda Kindermannın daha təcrübəli olduğunu xatırlayaraq tələsik sağa dönərək üzr istədi.

İndi hər üçü də danışmadan siqaret çəkirdi. Karl Cozef imperatorun üzbəüz divarda asılmış şəklinə baxdı. Frans Cozefin əynində dümağ bir general uniforması vardı, sinəsində çarpaz olaraq geniş, qan qırmızısı rəngində imperiya qurşağı, boynunda da Vlies cəngavər təriqətinin qızıl nişanı asılmışdı. Yaşıl surquclu böyük, qara marşal şlyapası imperatorun yanında, çox da möhkəm görünməyən bir masanın üstündə idi. Şəkil sanki divardan daha uzaqda asılıymış kimi görünürdü. Karl Cozef bu şəklin alaya gəldiyi ilk günlərdə onun üçün qürur dolu bir təsəlli mənasına gəldiyini xatırladı. O günlərdə imperator hər an dar, qara çərçivədən çölə sıçrayacaqmış kimi hiss etmişdi. Lakin sonra Baş komandan getdikcə markalarla metal pullardan tanınan o laqeyd çöhrəsini göstərməyə başladı. Şəkli kazinonun divarından asılmışdı, bir tanrının öz-özünə həsr etdiyi qəribə bir qurban… Əvvəllər Karl Cozefə yay tətillərinin səmasını xatırladan gözlər indi sərt, mavi bir farfordan ibarət idi. Əslində həmişə eyni imperator idi! Evdə, bölgə qubernatorunun iş otağında da eyni şəkil asılmışdı. Eyni şəkildə hərbi məktəbin böyük yığıncaq salonunda, polkovnikin qışladakı katibliyində… İmperator Frans Cozef Tanrının dünyada olduğu kimi, ölkədə təbəəsi üçün şəkillər vasitəsilə minlərlə fərqli yerdə idi. Solferino qəhrəmanı həyatını qurtarmışdı İmperatorun. Solferino qəhrəmanı yaşlanmış, ölmüşdü.

İndi soxulcanlar sümüklərini gəmirirdi. Solferino qəhrəmanının oğlu, Karl Cozefin atası bölgə qubernatoru da artıq yaşlanmışdı. Yaxında onun bədənini də soxulcanlar gəmirəcəkdi. İmperator isə günlərin birində bir anda yaşlanıbmış kimi görünürdü; o gündən bəri buz kimi, sonsuz, solğun, qorxunc yaşlılığının içərisinə eynilə kristal bir zirehin içərisinə olduğu kimi həbs olunmuşdu. İllər ona artıq yaxınlaşmağa cəsarət edə bilmirdi; gözləri isə getdikcə daha da maviləşib sərtləşirdi. Trotta ailəsinə göstərdiyi lütf belə buzdan ibarət bir yük halına gəlmişdi. Karl Cozef imperatorun mavi baxışı altında üşüyürdü.

Tətillərdə evə getdiyi, bazar günləri günorta yeməyindən əvvəl orkestr rəhbəri Nexval hərbi orkestri qaydaların nəzərdə tutduğu kimi bir dairə şəklində sıraya düzdüyü zamanlar imperator üçün sevərək ölməyə hazır olduğunu xatırlayırdı. Babasının imperatorun həyatını qurtarma vəsiyyəti yaşayırdı. Trottalar heç dayanmadan imperatorun həyatını qurtarardı.

İndi dörd aydan bəri alayda idi. Kristal zirehinin içində təhlükəsizlikdə olan imperator birdən-birə Trottalara ehtiyacı qalmayıbmış kimi görünürdü. Çox uzun müddətdir sülh vardı. Ölüm gənc bir süvari qoşununun leytenantına adi vəzifəcə qalxma müddətinin son pilləsi qədər uzaq idi. Günlərin birində polkovnik olacaq, sonra da öləcəkdi. Bu arada hər axşam kazinoya gedilərək imperatorun şəklinə baxılırdı. Leytenant Trotta şəklə baxdıqca imperatorun ondan getdikcə uzaqlaşdığını hiss etdi.

Leytenant Kindermann incə, kəskin bir səslə dedi:

–Baxın, Trotta qocaya aşiq olub!

Karl Cozef Kindermanna baxıb gülümsədi. Zabitliyə namizəd Barensteyn bu vaxt çoxdan domino oynamağa başlamışdı, amma itirmək üzrə idi. Zabitlərlə oynayarkən itirməyi ədəb qaydalarına uyğun öhdəçilik olaraq qəbul edir, mülki şəxs olaraq həmişə qazanırdı. Vəkillər arasında belə qorxulan bir oyunçu idi. Lakin illik təlimlər gəldikdə düşünmə qabiliyyətini dövrədənkənar buraxaraq bir axmaq kimi davranmağa çalışırdı. Kindermann Trottaya dedi:

–Bu sürəkli məğlub olur. – Leytenant Kindermann "vətəndaş"ların keyfiyyətsiz məxluqlar olduğuna əmin idi. Domino oyununda belə qazana bilməzdilər.

Polkovnik öz guşəsində hələ də kapitan Taittinger ilə birlikdə otururdu. Bəziləri darıxaraq masadan masaya gəzməkdə idi. Polkovnik oynadığı müddətcə kazinodan çıxmağa cəsarət edə bilmirdilər. Rəqqaslı saat on beş dəqiqədən bir yavaşca ağlayır, kədərli melodiyası domino daşlarıyla şahmat daşlarının taqqıltısını kəsirdi. Xidmətçi əsgərlərdən biri hərdənbir topuqlarını bir-birinə vurur, mətbəxə gedir, əlində gülünc dərəcədə böyük bir nimçənin üzərində kiçik bir konyak qədəhiylə geri dönürdü. Bəzən kimsə qəhqəhə çəkincə qəhqəhənin gəldiyi tərəfə baxıb bir yerə yığışmış dörd baş görüncə, lətifə danışıldığı aydın olurdu. Ah bu lətifələr! Gülənlərin nəzakət xətrinə, yoxsa ürəkdən gülməsinin hər kəsə dərhal aydın olduğu bu lətifələr. Lətifələr yerliləri yadlardan ayırırdı. Lətifələri anlamayanlar yerlilərə daxil ola bilməzdi. Xeyr, Karl Cozef bu qrupdan deyildi.

Elə üçlük yeni bir məclisi təklif etməyə hazırlaşırdı ki, qapı açıldı; xidmətçi əsgər çəkməsinin topuqlarını sürətlə bir-birinə vuraraq salam verdi. Dərhal səssizlik hökm sürdü. Polkovnik Kovacs yerindən atılaraq qapıya baxdı. İçəri girən alay həkimi Demant idi. Səbəb olduğu narahatlıq onu da qorxutmuşdu. Qapıda dayanıb gülümsədi. Yanındakı xidmətçi əsgər hələ də farağat vəziyyətində dayanaraq onu gözlə görüləcək şəkildə narahat edirdi. Əlini ona doğru yellədi. Lakin o, bunu görmədi. Həkimin gözlüyünün qalın şüşələri çöldəki payız axşamının havasından yüngülcə nəmlənmişdi. Soyuq havadan isti havaya girincə adi vaxtda gözlüyünü çıxardar, şüşələrini təmizləyərdi. Amma burada buna cəsarət edə bilmədi. Kandarı keçib irəliləməsi bir az vaxt aldı.

–Baxsana, həkim gəlib, – deyə polkovnik səsləndi. Sanki bir yarmarka qarışıqlığında səsini eşitdirmək istəyirmiş kimi var gücü ilə qışqırırdı. Hər halda, yaxını görməyənlərin eyni zamanda kar olduğunu, qulaqları daha yaxşı eşitsə eynəklərinin də daha yaxşı göstərəcəyini düşünürdü. Polkovnikin səsi ona bir yol açdı. Zabitlər geri çəkildi. Hələ də oturan az sayda olan zabitlər də ayağa qalxdılar. Alay həkimi sanki buz üstündə yeriyirmiş kimi diqqətli bir addım atdı. Gözlüyünün şüşələri getdikcə aydınlaşır, hər tərəfdən salamlar gəlirdi. Bir az çətinliklə də olsa, salam verən bəyləri xatırlayırdı. Bir kitabı gözdən keçirirmiş kimi ətrafındakı üzləri oxumaq üçün önə doğru əyilirdi. Ən axırda polkovnik Kovacsın qarşısında sinəsini şişirərək dayandı. Həmişə önə əydiyi başını incə boynunun üstündə geriyə atmış; sümüklü, arıq çiyinlərini dik tutmağa çalışaraq orada dayanarkən çox şişirdilmiş bir görünüş sərgiləyirdi. İnsanlar onu uzun xəstəlik icazəsi alıb olmadığı müddətdə az qala unutmuşdular, həm onu, həm də hərbiyə zidd xarakterini. Hər kəs ona bu anda bir az çaşqınlıqla baxırdı. Polkovnik qaydaların tələb etdiyi salamlama mərasiminə son verməyə çalışaraq qədəhləri titrədəcək tərzdə qışqırdı:

–Həkim çox yaxşı görünür!

Səsini bütün orduya eşitdirmək istəyirmiş kimiydi. Demantın çiyinlərini əvvəlki şəklinə salmaq istəyirmiş kimi əlini həkimin çiyninə endirdi. Alay həkimindən xoşu gəlirdi. Lakin Allah lənət etsin, hərif heç hərbçiyə bənzəmirdi! Bir az da hərbçiyə bənzəsəydi, onunla yaxşı davranmaq üçün bu qədər çalışmağa məcbur olmayacaqdı. Lənət olsun, əslində onun alayına başqa bir həkim də göndərə bilərdilər! Bu lənətə gəlmiş, səmimi adamın hərbi vərdişlərinə davamlı olaraq zidd olması onun kimi qocalmış bir hərbçinin əsəblərini həqiqətən xarab edə bilərdi. Polkovnik həkimi at üstündə hər dəfə gördükdə düşünərdi ki, bu həkim günlərin birində məni öldürəcək və axırda ondan şəhərdən keçərkən ata minməməsini xahiş etmişdi.