Текст книги "Қазақ тілі. Практический курс"

Отрицательная форма простого переходного настоящего времени

Отрицательная форма простого переходного настоящего времени (болымсыз жай ауыспалы осы шақ) образуется с помощью отрицательных аффиксов —ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе:

ал-а-мын – ал-ма-й-мын

айт-а-мын – айт-па-й-мын

үйрен-е-мін – үйрен-бе-й-мін

Форма 3-го лица переходного настоящего времени (ауыспалы осы шақ) внешне близка к форме очевидного прошедшего времени.

I. Мен оқ-и-мын.

II. Сен оқ-и-сың.

Сіз оқ-и-сыз.

III. Ол оқ-и-ды

В вопросительных предложениях переходный глагол настоящего и будущего времен в 3 лице теряет личное окончание —ды.

I. Мен оқ-и-мын ба?

II. Сен оқ-и-сың ба?

Сіз оқ-и-сыз ба?

III. Ол оқ-и ма?

51 тапсырма

Скажите о том, что обычное привычное действие в данное время не происходит.

В 12:01 поезд не приходит.

В 21:45 спектакль не заканчивается.

В 09: 56 автобус не уходит.

В 11:32 перерыв не объявляется.

В 8 часов 37 минут работа не начинается.

В 22 часа 42 минуты я не засыпаю.

В 3:30 звонок не звенит.

В 9:30 собрание не начинается.

В 10 часов 12 минут руководитель не приходит.

В половане второго я домой не ухожу.

В четверть восьмого я не просыпаюсь.

Без четверти шесть первый трамвай не выходит.

52 тапсырма

Предложения, образованные в предыдущем упражнении, преобразовать в вопросительные (сұраулы сөйлем).

Үлгі:

В 12:01 поезд не приходит. – Сағат он екіден бір минут кеткенде поезд келмей ме?

В 21:45 спектакль не заканчивается.

В 09:56 автобус не уходит.

В 11:32 перерыв не объявляется.

В 8 часов 37 минут работа не начинается.

В 22 часа 42 минуты я не засыпаю.

В 3:30 звонок не звенит.

В 9:30 собрание не начинается.

В 10 часов 12 минут руководитель не приходит.

В половане второго я домой не ухожу.

В четверть восьмого я не просыпаюсь.

Без четверти шесть первый трамвай не выходит.

53 тапсырма

Спросите о времени события в предыдущем упр.

Үлгі:

В 12:01 поезд не приходит. – Сағат он екіден бір минут кеткенде поезд келмей ме? – Поезд қашан келеді? – Поезд сағат нешеде келеді?

54 тапсырма

Продолжите фразу:

10.00 – сағат тура онда (заканчивается занятие)

10.30 – сағат он жарымда (возвращаюсь домой)

10.29 – сағат оннан 29 минут кеткенде (начинается концерт)

10.35 – сағат он бірге 25 минут қалғанда (приезжает брат)

12—51 – сағат бірге тоғыз минут қалғанда (прибывает…

9 -38 – сағат онға 22 минут қалғанда (приходит…

В 18—58…

Сегізге 29 минут қалғанда…

Сағат бестен 28 минут кеткенде…

55 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

В половине одиннадцатого мы возврпщаемся домой.

Самат уезжает в два часа.

В восемь часов начинается дождь.

Гости приезжают в час и уезжают без четверти три.

Я просыпаюсь в семь часов.

В восемнадцать минут седьмого заканчивается собрание.

56 тапсырма

Помните рецепт жаренной картошки? Давайте попробуем рассказать, как мы обычно жарим картошку. То есть глаголы наши будут стоять не в повелительном наклонении, а в переходном настоящем времени.

57 тапсырма

Напишите рецепт своего любимого блюда. Вам в помощь те же глаголы дайындау, жуу, тазалау, аршу, турау, ұсақтау, қосу, салу, араластыру, қою, пісіру, қуыру, бұқтыру и существительные су, ыдыс, пышақ, үстел, плита, кәстрөл, таба, қазан, пияз, картоп, сарымсақ, тұз, бұрыш, күріш, ожау, кәкпір, қамыр, нан, ет, балық, салат, сорпа (по желанию можете использовать другие необходимые для вашего блюда глаголы и существительные).

Для примера очень сокращенный рецепт казахской лапши (кеспе):

Мен ет (т.с.) пісіремін. Сорпаға (б.с.) тұз, бұрыш (т.с.) саламын. Сорпадан (ш.с.) етті (т.с.) аламын. Кеспе (т.с.) кесемін, сорпаға (б.с.) қайнатамын. Ожаумен (к.с.) тәрелкеге (б.с.) құйамын. Дастарқанға (б.с.) қоямын.

В казахском языке все (предметы, признаки предметов, действия) кому-то (чему-то) принадлежит.

Форма притяжательности

Имя существительное в казахском языке практически не применяется без формы притяжательности. Форма притяжательности – это отношение между обладателем (лицом, предметом – субъектом) и предметом обладания (предметом, лицом – объектом). Притом и субъектом и объектом могут быть все именные части речи и глагол.

В словосочетании это является взаимоподчинением, выражает отношения «предмет и его признак», а также «кому принадлежит предмет».

ананың сөзі – материнское слово

Cіздің үйіңіз – Ваш дом

Значение принадлежности выражается:

1) личными местоимениями в притяжательном значении + именными частями речи или глаголом

I. менің көзім (сущ)

II. сенің сүйіктің (прил)

Cіздің барғаныңыз (глаг)

III. оның барғаны (глаг)

I. біздің өзіміз (местоим)

II. сендердің айтқандарың (глагол)

Сіздердің біреуің (числит)

III. олардың біреуі (числит)

2) притяжательными прилагательными

әкемнің жасы

көршінің иті

3) качественными прилагательными

қызылымның сапасы

үлкеніңнің жасы

4) числительными

біріншілеріңнің өлеңдері

өлеңдеріңнің біріншісі

Существуют следующие разновидности притяжательности:

1. Личная (субъект-объект) – менің басым, көзім, досым

2. Общая (субъектов 2 и более – объект 1) – біздің мектебіміз, ағамыз, үйіміз

3. Множественная принадлежность (субъект может быть 1 или много субъектов, объектов много) – менің ағаларым, біздің ағаларымыз

В качестве обладателя обычно выступает местоимение или существительное в Ілік септік, предмет обладания получает окончание принадлежности (тәуелдік жалғау)

1 жақ менің қолым

2 жақ сенің қолың

сіздің қолыңыз

3 жақ оның қолы

В 3лице вместо местоимения может применяться имя существительное: баланың қолы, Нұрланның қолы, Оляның қолы

Но в названиях официальных учреждений окончание субъекта может опускаться:

Кәмпитің дүкені – Кәмпіт дүкені

Бонбонның дүкені – Бонбон дүкені

Шығыстың тәттілері – Шығыс тәттілері

Фитнестің клубы – Фитнес клубы

58 тапсырма

Образовать притяжательную форму данных существительных:

қол, шаш, тырнақ, тамыр, сіңір, дауыс, бас, төбе, қарағұс, маңдай, көз, кірпік, самай, құлақ, мұрын, танау, ауыз, ерін, тіл, тіс, тамақ, таңдай, иек, мойын, иық, қол, шынтақ, жұдырық, алақан, саусақ, бармақ, шынашақ, тырнақ, кеуде, емшек, қолтық, қабырға, іш, жүрек, бауыр, бүйрек, арқа, омыртқа, бел, бүйір, жамбас, аяқ, тізе, табан, өкше, қызу (ыстық)

Үлгі:

I. менің жаным біздің жанымыз, жандарымыз

II. сенің жаның сендердің жандарың

Сіздің жаныңыз сіздердің жандарыңыз

III. оның жаны олардың жандары

59 тапсырма

От глаголов ауыру, айналу, солқылдау, шаншу (жүрек), көтерілу, тарту (сіңір), селкілдеу, жүрек айну, сыздау, кебу, іріңдеу, ісу, ашу образовать форму 3 лица переходного настоящего времени.

Үлгі:

ашу – ашиды

60 тапсырма

Составить словосочетания с существительными қол, шаш, тырнақ, тамыр, бас, төбе, қарағұс, маңдай, көз, самай, құлақ, мұрын, танау, ауыз, ерін, тіл, тіс, тамақ, таңдай, иек, мойын, иық, қол, шынтақ, жұдырық, алақан, саусақ, бармақ, шынашақ, кеуде, емшек, қолтық, қабарға, іш, жүрек, бауыр, бүйрек, арқа, омыртқа, бел, бүйір, жамбас, аяқ, тізе, табан, өкше, қызу (ыстық) в притяжательной форме и глаголами ауыру, айналу, солқылдау, шаншу (жүрек), көтерілу, тарту (сіңір), селкілдеу, жүрек айну, сыздау, кебу, іріңдеу, ісу, ашу в 3 лице переходного настоящего времени. Перевести.

Үлгі:

I. менің басым ауырады

II. сенің басың ауырады

Сіздің басыңыз ауырады

III. оның басы ауырады

I. біздің басымыз ауырады

II. сендердің бастарың ауырады

Сіздердің бастарыңыз ауырады

III. олардың бастары ауырады

Как спросить? Как образовать вопросительное предложение?

Вопросительное предложение

Вопросительное предложение образуется:

1) с помощью вопросительных местоимений (Дәріс қашан аяқталады?)

2) с помощью вопросительных частиц —ба, -бе/-ма, -ме/-па, -пе/-ше (Дәріс аяқтала ма?)

В вопросительном предложении личное окончание 3 лица единственного и множественного числа (-ды, -ді) не ставится. тұра ма? айта ма? келе ме?

61 тапсырма

От данных глаголов образовать вопросительную форму переходного настоящего времени 3 лица в единственном и множественном числе ауыру, айналу, солқылдау, шаншу (жүрек), көтерілу, тарту (сіңір), селкілдеу, жүрек айну, сыздау, кебу, іріңдеу, ісу, ашу

Үлгі:

ашу – ашиды – аши ма?

62 тапсырма

Словосочетания 61 упражнения преобразовать в вопросительные

Үлгі:

I. менің басым ауыра ма?

II. сенің басың ауыра ма?

Сіздің басыңыз ауыра ма?

III. оның басы ауыра ма?

I. біздің басымыз ауыра ма?

II. сендердің бастарың ауыра ма?

Сіздердің бастарыңыз ауыра ма?

III. олардың бастары ауыра ма?

На любой вопрос можно дать несколько вариантов ответа:

Сіздің тамағыңыз ауыра ма?

1) Иә – Да

2) Жоқ – Нет

3) Иә, ауырады. – Да, болит.

4) Жоқ, ауырмайды. – Нет, не болит.

5) Менің тамағым ауырады.

6) Менің тамағым ауырмайды и пр.

Вопросительные местоимения

кім? – кто? не? – что?

кімнің? ненің? – чей? чья? чьё?

кімге? -кому? неге? – чему? қайда? – куда?

кімде? – у кого? неде? – у чего? қайда? – где?

кімді? – кого? нені? -что?

кімнен? – от кого? неден? – от чего?

қайдан? -откуда?

кіммен? – с кем? немен? – чем?

қашан? – когда?

қай? қандай? – какой?

нешеу? – сколько?

неше? қанша? – сколько?

қалай? – как? каким образом?

қайсы? – который?

нешінші? – который?

63 тапсырма

Составьте диалог с врачом.

Үлгі:

– Сіздің қай жеріңіз ауырады? – Что у Вас болит?

– Менің аяғым ауырады. – У меня нога болит.

Сіздің аяғыңыз қашан ауырады? – Менің аяғым түнде (ночью) ауырады.

64 тапсырма

Образовать отрицательную форму переходного настоящего аремени глаголов ауыру, айналу, солқылдау, шаншу (жүрек), көтерілу, тарту (сіңір), селкілдеу, жүрек айну, сыздау, кебу, іріңдеу, ісу, ашу

65 тапсырма

Образовать словосочетания с отрицательными глаголами в переходном настоящем времени.

Үлгі:

I. менің басым ауыр-ма-й-ды

II. сенің басың ауыр-ма-й-ды

Сіздің басыңыз ауыр-ма-й-ды

III. оның басы ауыр-ма-й-ды

I. біздің басымыз ауыр-ма-й-ды

II. сендердің бастарың ауыр-ма-й-ды

Сіздердің бастарыңыз ауыр-ма-й-ды

III. олардың бастары ауыр-ма-й-ды

66 тапсырма

Продолжите диалог с врачом. Теперь вы можете использовать отрицательную форму переходного настоящего времени.

Үлгі:

– Сіздің аяғыңыз ауыра ма? – У Вас нога болит?

– Жоқ, менің аяғым ауырмайды. – Нет, нога у меня не болит.

– Қолыңыз ше? – А рука?

– Қолым да ауырмайды. – И рука не болит.

Сокращение окончаний глагола 1-го лица единственного числа -мын/-мiн до -м»

Как в разговорной речи, так и на письме, в переходном настоящем времени глагола встречается сокращение окончаний 1-го лица единственного числа —мын/-мін до —м.

Например:

бiлемiн – бiлем – я знаю, беремiн – берем – я дам, сүйемiн

– сүйем – я люблю, боламын – болам – я буду, жуамын —

жуам – я помою, құямын —құям – я налью.

В переходном настоящем времени личные окончания 3-го лица —ды/-ді часто произносятся как —т

басталады – басталат – начнётся, болады – болат —

будет, тұрады – тұрат – живёт, істейді – істейт —

сделает, көреді – көрет – увидит, төлейді – төлейт —

оплатит.

В отрицательной форме переходного настоящего времени глагола также встречается сокращение личных окончаний 1-го лица единственного числа -мын/мiн до -м.

Например:

айтамын – айтам – я скажу

айтпаймын – айтпайм – я не скажу

бiлемiн – бiлем – я знаю

бiлмеймiн – бiлмейм – я не знаю

67 тапсырма

От уже знакомых по другим заданиям глаголов тұру, ояну, киіну, отыру, журу, бару, болу, қайту, түсіну, жазу, оқу, ойлау, қарау, көру, тыңдау, есту, алаңдау, аяу образовать отрицательные формы переходного настоящего времени (ауыспалы осы шақтың болымсыз түрі) в 1 лице ед. ч.

Үлгі:

келу-келемін – келмеймін

кету-кетемін – кетпеймін

68 тапсырма

Образуйте разговорные варианты данных глаголов тұру, ояну, киіну, отыру, журу, бару, болу, қайту, түсіну, жазу, оқу, ойлау, қарау, көру, тыңдау, есту, алаңдау, аяу в 1 лице отрицательного переходного настоящего времени:

тұру, ояну, киіну, отыру, журу, бару, болу, қайту, түсіну, жазу, оқу, ойлау, қарау, көру, тыңдау, есту, алаңдау, аяу

Үлгі:

келу – келемін – келмеймін – келмейм

кету – кетемін – кетпеймін – кетпейм

В отрицательной форме переходного настоящего времени личные окончания 3-го лица – ды/ді часто произносятся как – т:,

болады – болат – болмайды – болмайт

тұрады – тұрат – тұрмайды – тұрмайт

69 тапсырма

Образовать разговорный вариант глаголов в 3 лице переходного настоящего времени (ауыспалы осы шақ): айту, деу, басталу, басылу, бейнелеу, босату, бөлу, бұйыру, бүктеу, дауласу, елеу, есту, жазылу, жақындау, жаурау, жауу, қайту, қолдау, қорғау, қуану, шаттану, шайнау, шегіну, шөлдеу, шулау, шыдау, іріктеу

Үлгі:

айту – айтады – айтат – айтпайды – айтпайт

деу – дейді – дейт – демейді – демейт

Очевидное прошедшее время-ды, -ді/-ты, ті

Какая форма прошедшего времени чаще всего используется в казахском языке? Насколько она удобна в применении?

Когда вы хотите сказать о действии, произшедшем в прошлом, очень часто вы применяете форму, которая образуется следущим образом: основа глагола (түбір етістік) + -ды, -ді, -ты, -ті + личные окончания (жіктік жалғау)

Форма на —ды употребляется в следующих функциях:

а) для обозначения конкретного действия, очевидцем или участником которого был говорящий;

б) в сообщении о достоверном событии, которое представляется совершившимся как бы в данный момент;

в) в сообщениях о событиях, участником которых обычно бывает говорящий:

г) в диалогах или монологах для передачи речи персонажей в художественной литературе

Удаленность действия, выражаемого формой прошедшего времени на – ды, от момента речи определяется в первую очередь контекстом или лексическим значением основы глагола, к которой присоединяется данный аффикс.

Данную форму мы называем очевидное прошедшее время (жедел өткен шақ)

Единственное число

I. мен тұрдым, отырдым, жүрдім, жаттым

II. сен тұрдың, отырдың, жүрдің, жаттың

Сіз тұрдыңыз, отырдыңыз, жүрдіңіз, жаттыңыз

III. ол тұрды, отырды, жүрді, жатты

Множественное число

I. біз тұрдық, отырдық, жүрдік, жаттық

II. сендер тұрдыңдар, отырдыңдар, жүрдіңдер, жаттыңдар

сіздер тұрдыңыздар, отырдыңыздар, жүрдіңіздер, жаттыңыздар

III. олар тұрды, отырды, жүрді, жатты

70 тапсырма

От глаголов дайындау, құыру, пісіру, қосу, құю, жуу, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, үгу, төгу, өлшеу, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау образовать форму жедел өткен шақ, проспрягать.

Үлгі:

I. мен турадым біз турадық

II. сен турадың сендер турадыңдар

Сіз турадыңыз сіздер турадыңыздар

III. ол турады